Chexov Anton Pavlovich [1860.17(29).1, Taganrog – 1904.2(15).7, Badenveyler, Germaniya; Moskvada dafn etilgan] — rus yozuvchisi. Moskva universitetining tibbiyot fakultetini tugatgan (1884), shifokor bo‘lib ishlagan.
1892—98 yillarda Moskva yaqinidagi Melixovo qishlog‘i (hozirgi Chexov shahri)da yashab, mahalliy dehqonlarga tibbiy yordam ko‘rsatgan, ularning bolalari uchun maktablar ochgan. Sil kasali bilan og‘rib, 1898 yil Yaltaga ko‘chgan. Salomatligi yomonlashgach, 1904 yil iyunida Badenveyler (Germaniya)ga borgan va u yerda vafot etgan.
Chexov 80-yillarning 2-yarmida teatr uchun «Ivanov» (1887—89), «Alvasti» (1889, keyinchalik «Vanya amaki» nomi bilan qayta ishlangan) pesalari, «To‘y» (1889) bir pardali pesasi, shuningdek, «Tamakining zarari haqida» (1886), «Ayiq» (1888), «Yubiley» (1891—92) singari vodevillar yozgan.
90-yillarda Saxalinga sayohatga borib, katorga va surgun qilingan kishilarning fojiali turmushi bilan tanishgan. Ushbu sayohat xotiralari «6-palata» (1892) qissasi va «Saxalin oroli» (1893—94) kitobida o‘z aksini topgan.
90-yillar oxiriga borib, Chexovning dramaturglik mahorati yuksak cho‘qqiga erishdi. «Chayka», «Vanya amaki» (1896), «Uch opa-singil» (1900—01), «Olchazor» (1903—04) pesalarining 1898 yil Moskva Badiiy teatrida sahnalashtirilishi Chexov ijodida yangi davr boshlanganidan darak berdi.
Chexov ijodi 3 davrdan iborat: 1) 80-yillarning o‘rtalariga qadar bo‘lgan davr; 2) 80-yillarning o‘rtalaridan 90-yillarning boshlariga qadar bo‘lgan davr; 3) 90-yillarning boshlaridan yozuvchi vafotiga qadar bo‘lgan davr.
Chexov ijodining dastlabki davrida turli noshirlarning didi va buyurtmasi bilan asosan hazil-mutoyibadan iborat asarlar yozgan bo‘lsada, shu davrdayoq yozuvchi ijodining asosiy mavzulari (inson va amal, go‘zallik va razolat, hayotning serhasham va g‘arib tomonlari va b.) yuzaga chiqa boshladi. Chexov shu davrda yozgan «Semiz va oriq», «Chinovnikning o‘limi» (1893), «Buqalamun», «Niqob» (1884), «Unter Prishibeev» (1885) singari hikoyalarida mavzuni kulgi yordamida yoritish, hajviy obraz yaratish, voqea va hodisalarni lo‘nda tasvirlash san’atini mukammal egallaganini namoyish kiladi.
Chexov ijodining 2-davrida yozuvchining markaziy mavzusi aniq qirralar kasb etadi. Qahramonning ruhiy olami va hatto voqeahodisalarning rivoji emas, balki ijtimoiy munosabatlar va maishiy to‘qnashuvlarning qahramon xarakteriga ta’siri masalasi Chexovning diqqat markazida bo‘ladi. Bu masala, birinchi navbatda, Chexovning «G‘ilof bandasi» (1898) hikoyasida o‘zining yorqin tajassumini topadi. Bu asarda g‘ilof yolg‘on va zulmga, kimningdir aysh-ishrat qilib, kimningdir azob-uqubat chekib yashashiga asoslangan hayotning timsoliga aylanadi.
Chexov ijodining shu bosqichida ko‘zga tashlangan tamoyillar 3-davrda yangi badiiy kuch bilan ifodalanadi. Chexovning «Boloxonali uy», «Mening hayotim» (1896) qissalari, «Ionich» (1898), «Laycha yetaklagan xonim» (1899) va boshqa hikoyalarida shu davrdagi rus jamiyatining anatomiyasi shafkatsizlik bilan ochib tashlandi. Bu asarlarda insonning loqaydligi mavzusi fakat ma’naviy-psixologik rejada emas, balki ijtimoiy yo‘nalishda ham badiiy tadqiq etildi. Chexov turli tabaqa va ijtimoiy qatlamlarga nazar tashlab, o‘z qahramonining ruhiy uyg‘onish, muhitga qarshilik ko‘rsatish, hayotini qayta qurish qobiliyatini mugtasil ravigtsda tekshirib turadi.
Chexovning dramaturgiya sohasidagi ijodi rus teatri taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Yozuvchining nasriy asarlarida o‘z ifodasini topgan kishilar o‘rtasidagi ruhiy aloqalarning yo‘kdigi mavzusi uning sahna asarlarida ham turli shaklda talkin etilgan.
Chexov nasriy va dramaturgik ijodi bilan jahon adabiyoti taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbek adabiyotida realistik xikoya janrining maydonga kelishi va Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Abdulla Qahhor hikoyanavislik ijodining shakllanishida Chexov an’analari ham muayyan omil bo‘lib xizmat qilgan.
Chexovning eng yaxshi nasriy asarlari va pesalari o‘zbek tiliga tarjima etilgan. Uning barcha mashhur pesalari respublikadagi o‘zbek va rus teatrlarida sahnalashtirilgan. (Naim Karimov)
Grisha, bundan ikki yilu sakkiz oy ilgari dunyoga kelgan do‘ndiqqina bola, enagasi bilan bulvarni sayr qilib yuradi. Egnida paxtalik to‘n, bo‘ynida sharf, boshida cho‘qqisiga kattakon paxmoq tugma tikilgan qalpoq, oyog‘ida esa issiq kalish. U isib ketganidan nafasi siqilib, terlab pishadi, davomi…
Zemstvo vrachi Grigoriy Ivanovich Ovchinnikov o‘ttiz besh yoshlarga borgan ozg‘in va asabiy kishi bo‘lib, o‘rtoqlari orasida o‘zining meditsina statistikasi bobidagi andak ishlari va «maishiy masala» deb atalgan narsaga mukkasidan ketganligi bilan mashhur edi. Bir kuni u ertalab palatalarni obxod qila davomi…
Harbiy progimnaziyaning o‘qituvchisi, kollejskiy registrator Lev Pustyakov do‘sti poruchik Ledentsovning yonidagi xonada istiqomat qilardi. Yangi yil kuni ertalab u xuddi shu Ledentsovnikiga qadam ranjida qildi. — Bilasanmi Grisha, — dedi u poruchikka odatdagicha yangi yil bilan tabriklagandan keyin. — Agar davomi…
Tush payti edi. Sochlari qirilgan, ola ko‘z, novcha bo‘yli, yo‘g‘on gavdali pomeshchik Voldirev paltosini yechdi, shoyi ro‘molcha bilan peshonasini artdi-da, qo‘rqa-pisa mahkamaga kirdi. Perolar g‘ichirlar edi… — Men spravkani qayerdan olsam bo‘ladi? — deb so‘radi u mahkamaning ichkarisidan stakanlar qo‘yilgan davomi…
Tushgi ovqatni yeb bo‘lishdi. Qorinlar to‘yib, dimog‘lar chog‘; esnab, shirin uyqu bosib, ko‘zlar biyo-biyo. Er sigara chekdi, kerishdi va kushetkaga o‘zini tashladi. Xotin uning bosh tomonida o‘tirib, mushukka o‘xshab xirilladi… Er-xotin baxtiyor edi. – Gapirsang-chi, – dedi er esnab. – davomi…
Bu ish bir kun ertalab Mishel Puziryovning Liza Mamuninaga uylanganiga rosa bir oy bo‘lgach ro‘y berdi. Mishel ertalabki qahvani ichib, ishiga ketmoqchi bo‘lib, shlyapasini qidirib ko‘z yugurtirayotgan chog‘da, uning kabinetiga qaynanasi kirib keldi. — Sizning besh minutgina vaqtingizni olaman, Mishel, davomi…
Kechasi soat uch. Furajkasini, paltosini kiyib, zanglagan qilichini ushlab, eshik oldida ketishga tayer bo‘lib turgan pochtalon, hozirgina kelgan, uch ot qo‘shilgan soyavon aravaga pochtani joylab bo‘lishlarini kutar edi. Uxlayverib qovoqlari shishib ketgan priyomchi pesh taxtaga o‘xshash stolida o‘tirib, blankaga allanimalarni davomi…
Dementiyev xutorlik gumashta Meliton Shishkin dim archazor chakalakdan bo‘g‘ilib, hamma yog‘ini o‘rgimchak ini va igna barglar bosgan holda qo‘lida miltiq, o‘rmon yoqasqga chiqib kelayotgan edi. Uning ko‘ppak bilan setterdan tug‘ilgan, Damka degan juda oriq bo‘g‘oz iti ho‘l dumini qisib, egasining davomi…
Yoz yakshanbalaridan birida, oqshom soat beshlarda, Volodya degan o‘n yetti yoshli xunuk, kasalmand, qo‘rqoq o‘smir bola Shumixinalar chorvog‘idagi shiyponda zerikib o‘tirar, uchta g‘amgin o‘y uning tinchini buzar edi: birinchidan, o‘rtaga, ya’ni dushanba kuni, matematikadan imtihon berishi kerak; yozma masalani hal davomi…
Kunduz soat birdan oshgan. «Parij yangiliklari» nomli attorlik magazinida savdo qizib turgan payt. Gumashtalarning bir ohangdagi g‘ovuri eshitiladi; bu g‘ovur — maktabda o‘qituvchi bolalarga bir xil narsani yodlattirayotganda ko‘tariladigan g‘ovurga o‘xshaydi. Bir ohangdagi bu g‘ovurni na xonimlarning jarangli kulgilari, na davomi…