– Жонсиз… умуман олганда, чизганларингни бари жонсиз…
Бу дамда жануб томонида мактабнинг оқиш биноси қад ростлаган катта қишлоқ аллақачон паст-баланд дўнгликлар ортида қолиб, қиз ва йигитча майсалари барвақтроқ сарғайган Кўклиқир бетидан ўрин олган ўн чоғли хонадондан иборат ушоққина овул сари ўрлаган сўқмоқ бошига эндигина етишган ва манзилгача ҳали яна ярим чақиримча бор эди. Агар бугун дарсда чизилган уч атиргул суратини қизга ҳадя этиш фикри лоп этиб йигитча­нинг миясига келмаганида эди, одатдагидек, ими-жимида йўлда давом этишарди. Бироқ бу сафар бундай бўлмади – йигитча, оёғи сўқмоқ­қа етмай, тўсатдан кескин ортига ўгирилдида, ўнг кифтига осилган эски, мошранг сумкасидан суратни олиб, андак тантиқланганча, маъсум қарашли қизга шартта узатди. Аммо қиз йи­гитчанинг қўлидаги суратга шунчаки бир қараб қўйиш билан кифояланиб, юқоридаги гапни ирод этди. Қиз буни зардадан холи, феълига хос, осайишта оҳангда айтган бўлсада, лекин гапи­да бир эмас, икки бора такрор этилган «жонсиз» деган ибора йигитчанинг кўксини мисли ўқдек тешиб ўтган, буни сезган қиз эса бир лаҳзалик ўнғайсизликдан сўнг кечир, дея уни ёнлаб ўтиб, сўқмоққа қадам қўйганди.
Йигитча унинг ортидан ғазабнок тикилиб қоларкан, бироздан кейин ўтли нигоҳини боясароқ салгина севалаб ўтган жаладан намланган сўқмоқ юзига, сўнгра овулдаги ягона «яшил нуқта»га қадади. Овулнинг деворсиз кенг ҳовлиларда тиккайган бирон дарахт йўқ, фақат қиз яшайдурғон ҳовли саҳнида, гирдига тош терилган супанинг шимол тарафинда тиғиз экилган бир неча туп атиргул узоқ-яқиндан «яшил нуқта» янглиғ кўзга ташланиб турарди. Йигитча бу дафъа «яшил нуқта»га адоват билан тикилди. Боиси қиздан ўмгантешар гап эшитмоғига айнан ушбу атиргуллар сабаб бўлган, яъни боя «яшил нуқта»ни илғаши ҳамон сумкасидаги суратини бирдан қизга ҳадя эткиси келиб қолгандида. Бунда у йўл қўйган биргина хато – ниятини сўзда ифода этмай турибоқ, шахд-ла қизга суратни узатгани эди. Буни ўзича англаган қиз эса тағин мендан фикр сўраяпти, деган ўйда суратга ўз муносабатини билдириб, бир ондаёқ уни «ўлик»ка чиқариб қўйганди.
У «яшил нуқта»дан кўз узиб, ҳануз қўлида тутиб турган суратга қиялаб разм солди. Назарида, четлари хиёл ғижим тортган оппоқ қоғоз юзига мойбўёқли қаламда моҳир­лик билан муҳрланган қирмизи гуллар сираям жонсизга ўхшамас, рангли журнал бетида қандай тасвирланган бўлса, айнан шундай кўчирилган эди. У суратни сумкасига қайта жойлаб, кунботишнинг олис ғуборли сарҳадига ғамгин назар ташлаганча, бўйи елкасидан келмайдиган Тоҳир пакана қизларникига ўхшаш ингичка, чинкиллаган овозда ўзининг янги шеърий машқларини ўқиган кезларида, ҳаяжондан қизнинг кўзлари ўтдек ёниб, яноқлари чўғдай пуштиланишини кўз олдига келтириркан, тағин алами жўшди, бақироқ чўпон қўшниси каби бир майдон чангитиб сўкинмоқчи бўлди, аммо андиша қилди.
Тоҳир паканага зимдан ўчакишиб, шу йилнинг қишидан бошлаб қўлига рангли қалам тутган ва дуч келган китобу журналлардаги ўзига маъқул келган расмларни дарс пайти чизиб ўтиришни одат қилиб олган йигитча, аксарият синфдошлари наздида, ўта зўр мусаввир эди. У ҳафтада икки-уч бор ҳозиргина чизиб тугатган суратини ҳамиша катта танаффус олдидан қаватида ўтирган жўраси томонга аста суриб қўяди, буниси қалай чиқибди, деб. Жўраси эса ҳар сафаргидек шовқунлаб, уу, буниси янаям зўр чиқибди, дея суратни олдинги партада ўтирганларга узатади, – мана, буни кўриб қўйинглар! Турган гап, чизганлари барчага бирдек ёқавермайди – кимдир суратга қизиқиш ила, кимдир ўта лоқайд назар ташлайди. Аммо йигитча бу ҳолга зиғирча аҳамият бермайди, чизган расми ўрта қатордаги биринчи партада ўтирган қизга тезроқ етиб бормоғидан бошқасини ўйламайди. Қиз ортдаги партадан узатилган суратни қўлига олгач эса, бутун вужуди кўзу қулоққа айланади. Бироқ, минг афсуски, қиз суратга бирров кўз ташлаш билан кифояланиб, ҳар дамгидек, уни ўнг биқинида ўтирган қизга узатади ва узатиш аснода, йигитча томонга ярим ўгирилиб, дуруст, деган маънода аста бош ирғаб қўя қолади. Бу эса сурат муаллифига ёқмайди, қизнинг, қўй кўзлари ёниб, буғдой ранг яноқлари пуштиланиб, майин жилмайишини ва жилмайган ҳолида, о-о, ажойиб, ғоятда ажойиб, демоғини истайди. Ахир, Тоҳир паканага доимо шунақа дейдида. Оқибат, йигитча бутун синфни айланиб чиққан суратни сумкасига жойлашдан бўлак чора топмай, аламдан лабини тишлайди.
У бугунги суратини тарих дарсида бошлаб, математика дарси охирида якунлаган эди. Бу иши учун, жазо тариқасида, боши гажак, бели йўғон икки баҳо билан сийланган эсада, аммо чизганига қойил қолган муаллим танглай тақиллатишдан ўзини тиёлмаган, бир-икки синфдоши чуғурлашиб мақтаган бўлган, қиз эса, ҳар доимгидек, дуруст, дея бош ирғашдан нари ўтмаган. Синфдаги қилиғи камдек, мана, суратини «ўлик»ка чиқариб, ими-жимида жилиб қолди.
Йигитча ортига қарай-қарай қирга ўралаётган қизга бот кўз ташларкан, ғазаб тўрига қайтадан чирмалди. «Қайта» дейилишининг сабаби шундаки, барча чизганларига шунчаки одоб юзасидан «дуруст» дея, Тоҳир пакана­нинг машқларидан ошкора завқланадиган қиздан ичдан қаттиқ қаҳрланадиган йигитча­нинг ғазаби дарс якунланида, мактабнинг кўкиш темир дарвозаси ортда қолиб, паст-ба­ланд янтоқзор дўнгликлар ва ўрликлар оралаб, ипдек чуваланиб кетган дашт йўлига қадам қўйиши билан, қумга сингган сувдек, зумда ғойиб бўладида. Бежизга эмас, чунки даштда мактаб ўқувчиси эмас, балки қизнинг тинчлигига дахлдор алп йигитдек ҳис этади ўзини; рўй бе­риши мумкин бўлган ҳар қандай хавф-хатарни бартараф этмоққа қодир қўриқчидек, қоматини ғоз тутганча, ҳамиша қиздан тўрт-беш одим олдинда юради.
Хўш, бу хавф-хатар нима ёхуд нималардан иборат?
Бу хавф – йўлнинг кимсасиз ўрлик ва сойликлар оралаб ўтганлиги эди.
Бу хавф – даштда қўй боқиб юрадиган шўх-шодон йигитчалар эди.
Бу хавф – даштда дайдиб юрадиган итлар ва яна алланималар эди.
Бу «хавф»дан қизни ҳимоялаб юриш лозимлигини ҳеч кимса йигитчага уқтирмаган. Буни қизнинг яқинлари ва шунингдек, аллақачон саксонни қоралаб қўйган бўлишига қарамай, ҳануз бировга гапини бермайдиган оловфеълли момосининг қарашлари ҳамда овул улуғларию, падарининг айрим пурмаъно ўгитларидан уқуб, англаб, секин-аста ўзининг йигитлик бур­чига ўгириб олган. Йигитча ботинидаги бу амални – мактабда қизга шунчаки бир синфдош, даштда эса қалбан содиқ қўриқчи эканини ўзидан бўлак ҳеч кимса билмайди. Қизни ўзига ёнлатмай, доимо олдинда юришига келсак, буни момосининг ҳув бирдаги танбеҳи туфайли қатъий одат қилиб олган.
У пайтда қиз-йигит эндиликда ини ва сингиллари таҳсил олаётган қуйи овулдаги тўрт йиллик мактабга қатнашарди. Бир дафъа қиз иккиси елкадош бўлиб, нима ҳақдадир қизғин баҳслашганча мактабдан қайтишаркан, супада жун титиб ўтирган момоси, сийрактоб қошларини норози чимирган кўйи йигитчани қаватига имлаб, деган: «Жигит одам қиз бола­нинг биқинида эмас, икки қадам олдинда юриши керак. Эмасам, жигитлигинг қочиб, анову Содиқ малладай кифти қисиқ, шўрпешонага айланиб қоласан…» Бу гап-сўздан сўнг йигитча катталар юриш-туришини зимдан кузатган: қарасаки, чинданда аксарият овул эркаклари олдинда, аёллари кейинда юраркан. Сиддиқ малладай кифти қисиқ бўлишни истамаган йигитча, шу-шу қиздан олдинда юради.
У қаттиқ аламда эмасми, қиз ортидан юрмоқ­дан, намчил сўқмоқ юзида қолган изларига оёқ босмоқдан ўзича орланиб, ўз навбатида, оташланаётган юраги тафтини босмоқ ния­тида овулига айланма йўналиш – Бўрижар орқали бормоққа қарор қилди. Бўрижар дегани қирнинг жануби-ғарбидаги дара сифат узун ва те­ран жарлик бўлиб, унинг ўрта сўл қирғоғидаги тик ва тор сўқмоқдан овул кунботишидаги тошли сайҳонликка бемалол кўтарилиш мумкин эди. Овул аҳлидан ёлғиз йигитчагина вақт-бевақт жар оралаб юрар, қиз бирор важ туфайли мактабга бормай қолган кунлари эса, момосининг таъбири билан айтганда, итдай суманглаб, Бўрижар орқали овулга қайтарди.
Йигитча ортидан етиб келишидан умидланиб, ошиқмай бораётган қизни таажжубга солган кўйи, қир ёқалаб кунботишга, бир чақиримча наридаги Бўрижар оғзи томон юрди. Йўл-йўлакай қиздан ўпка-гина қилиб, ичида уни яниб борди. Бироқ жар оғзидан сал берида қомат кериб турган Букритошни ёнлаб ўтиши ҳамон қиздан хафалигини зумда унутди ва гўёки бу манзилга илк бора қадам ранжида қилганидек, бир муддат тек туриб қолди. Бу унинг азалий одати – ҳар сафар жарнинг бошланиш қисмидаги ғаройиб манзарага, яъни ҳар икки қирғоқ бетини қуйига қадар зинапоя янглиғ тарамлаб тушгантошлар тизимига ҳайратланиб боққанидек, қирлар бағрини тилимлаганча, жанубдаги арчали довон бағрига бориб санчилган жарнинг чуқур ўзанига хавотир ҳиси билан тикилиб қолардида, сўнг ошиқмай «тошзиналар» сари жиларди.
У олға юраркан, дастлаб сезгани шу бўлдики, даштдан фарқли ўлароқ, жар ҳавоси хийла салқин, яшил майсалар ҳалиям ўз тароватини йўқотмаган, қатор «тошзиналар» бўйлаб сочилган ширачларнинг ўрта қисми оқиш тусда гуллаган ҳолда, юқори қисмидаги оч жигарранг тугунчаклари ҳалича ноз уйқуда эди. Аммо йигитчанинг ўсимликлар умуман билан иши йўқ, уни жар тубидаги қуюқ бутазор оралаб кетган ингичка сўқмоқ кўпроқ қизиқтиради. У ана шу сўқмоқ бўйлаб дайдишни, овлоқ макон шовурини тинглашни ва онда-сонда юраги қўрқувдан шувиллаб-шувиллаб қўйишини жуда-жуда хуш кўради. Бунинг учун аввалига ўнг қанотдаги «тошзиналар»дан бирига чўкиб, жар ўзанига кўз ташлаганча, оқшомги гурунгларда катталардан кўп ва хўп эшитган ўша ривоятни хаёлидан ўтказиб, жарнинг афсонавий эгаси бўлмиш ҳайбатли кулранг бўрини тасаввурида жонлантирар ва мабода, ўша йиртқич кўзига чалингудек эрса, не қилмоғини ўйлайди. Бироқ қидирган жондори жарда эмас, олис ўтмишда эди. Йигитча буни яхши билсада, лекин хаёлатга чек қўйишни истамас, айниқса, ҳар гал буталар оралаганида, ўша йиртқич қаршисидан лоп этиб чиқиб қоладигандек, қўрқув ва ҳаяжондан энтикиб-энтикиб қўярди. Ўрта сўл қирғоқдаги тик сўқмоқдан овул кунбо­тишидаги сайҳонликка кўтарилганида эса, қу­йидаги жарликка ғолибона кўз ташлаб қўйишни канда қилмасди. Сабаби, ғолиблик ҳиси унга ҳамиша мойдек ёқар, ёққани боис ҳам қўли бўш қолди дегунча, Бўрижарга интиларди. Ўтган дафъа биринчи бор, овраб-совраб бўлсада, қизни ҳам эргаштириб келган. Бироқ қизи тушмагур у каби «тошзиналар»га чўкмаёқ изига қайтмоқни маъқул топган. Бундан йи­гитчанинг таажжуби чандон ортган, нечун жардан бунчалик ҳа­йиқади бу, ахир, бобойлар айтган ҳайбатли жондор бор-йўғи бир афсонаку.
Бу гал ҳам тошзиналардан бирининг лаби чўкишга чўкдию, бироқ ўша афсонавий бўрини тасаввурида жонлантирмоқ учун жар­нинг сирли ва ваҳимали ўзанига кўз ташлашга улгура олмади – ўнг биқинида майин елдан тебраниб турган бўйчан ширачлардан бири сира кутилмаганда эътиборини тортиб, боя қиз тилидан кўчган «жонсиз» деган совуқ иборани қайта эси­га туширди. Бундан тағин алами қўзиди, ўзича қизга аччиқ қилиб, ўтирган жойида ўсимликка чанг солди: «Нима, мановулар жонлими?!» Ҳайтовур, новча ўсимликнинг куни битмаган экан, бу қилиғи ўзига эриш туюлиб, йигитча ундан қўлини тортди. Бунга жавобан ўсимлик, ҳаа, мен жонлиман, дегандай зардали бир тарзда тебраниб қўйди. Йигитча эса, худди узр сўрагандай, унинг оқиш нозик гулчаларини бармоқлари учи билан аста сийпалаган бўлди.
Шу кезгача у бирон-бир ўсимлик турига жиддий эътибор бермаган эди. Бу сафар чанга­лидан тасодифан омон қолган ўсимликка бошдан-оёқ разм соларкан, унинг қоятошлар оралиғидаги бир кафтгина тупроқда бўйланиб турганини кўриб, дастлаб ажабсинди, сўнг яланг ерда ҳимоясиз қолган палапонларга дуч келгандай, юрагида шафқат ҳиси уйғонди. Бироқ хиёлдан кейин енгил эпкиндан қайта тебранмоққа тушган ўсимлик унинг ачинишига асло зор эмаслигини, боз устига, бу овлоқ маконда у эмас, балки ўзи етти ёт бегоналигини ҳис этиб, беихтиёр ич-ичдан бир қалқиб тушди. У ботинида юз берган бу тўлқин таъсирида, новча ўсимликнинг чамандек очилган оқиш гуллари ҳамда ўз очилиш муддатини интиқ кутаётган оч жигарранг тусдаги тугунчакларига ўзгача нигоҳ билан такрор боқаркан, у кўзига сирли ва гўзал кўриниб кетди. У ушбу туйғу таъсирида теваракка кўз солди ва шунда унинг нигоҳи аср­лар давомида даштнинг бетизгин шамоли этагига илашиб келиб қолган чанг-чунг заррала­ридан қоятошлар яғринидаги майда-чуйда каваклар ҳамда узун-қисқа ёриқ-ёруқларда ҳосил бўлган катта-кичик тупроқ қатламларида унган турли гиёҳлар, турфа митти чечакларни илғади. Шу кезгача жажжи капалакдек митти чечакларни назарига илмасди. Бу гал эса уларга қизиқсиниб разм солди.
Ана, улардан икки-уч тупини аллақачон топташга ҳам улгурибди.
Бу орада йигитчанинг диққатини тупроқли кавакчалардан бирида ўзгачаяшнаб турган қизғиш, сарғиш, пушти ва бинафша тусдаги митти гулчалар тупи ўзига жалб этди. Турфа рангдаги бу жажжи чечакларни бир ерда ғуж бўлиб туриши йигитчага жуда қизиқ туюлди ва унда уларни оппоқ қоғозга муҳрлаш истаги туғилди. У ушбу истак йўриғига бўйсиниб, сумкасига қўл юбораркан, тоза қоғозга илашиб чиққан уч атиргул суратига бехосдан кўзи тушгач, таажжубдан донг қотди. Во-о, ажаб, қоғоздаги атиргуллар тасвири чиндан ҳам ўта жонсиз, ўта руҳсиз эди. Бироқ бу билан у қизни кечириб қўя қолмади, қайтамга унинг ҳақ бўлиб чиққанидан алами қўзиб, ғурури бош кўтарди, токи Тоҳир пакана каби қизни ҳайрату ҳаяжонга солмагунча, тиниб-тинчимаслигини идрок этиб, биринчи бор чечакларнинг аслига қараб чизишга киришди. Бу иш давомида илгари ҳеч туймаган бир ҳолатни – қоғозга кўчайотган митти чечаклар гўзаллигида қуёшнинг илиқ тафти ва она замин қувватини ҳис этаркан, борлиқдан тириклик бўйи таралаётганини ҳис этди. Ва пировардида, у ғаройиб туйғулар оғушига шўнғиб, маълум вақт бу дунёни унутди.
Аммо бу дунё ҳеч қачон ҳеч кимга ўзини унуттириб қўймайди.
– Даврон!
Кутилмаган бу овоздан сапчиб тушган йигитча илкис ортига ўгирилиб, хижолатомуз кулимсираб турган қизни кўрди. Азбаройи довдираганидан оғзига келгани шу биргина сўз бўлди.
– Моҳигул!!!
– Мендан араздамисан дея, хавотирда кел­дим… – деди қиз уни қаттиқ чўчитиб юборганидан янада хижолат тортиб.
Йигитча араздалигини эслаб, тумтайганча, ўзича қайта ишга тутинган бўлди. Аммо қўлидаги қалам учи қоғозга етиб-етмай, сўл кифтида қизнинг ҳаяжонга тўла овози эшитилди.
– Вой-й, бунча гўзал!
У бу гапга инонмай, ёнига ўгирилди. Йўқ, қиз алдамаган – ҳаяжондан кўзлари чўғла­ниб, яноқлари пуштиланиб турарди. Буни кўрган йигитчанинг элкасидан харсангтош ағдарилиб, енгил, жуда енгил нафас олди. Қиз битай деб қолган суратга қўл чўзганида, монелик қилмай, ташдан хаёлчан, ичдан мамнун ҳолда жар томон юз бурди ва шунда сўл соҳили ёғдула­ниб, ўнг соҳили кўланкаланиб турган жар тубидаги яшил буталар рангги қуюқ тортиб, қорамтир тус олганини, қуёшнинг зарин нурига йўғрилган арчали довон этагидаги яшил ранг эса «эриб», ажабтовур ёғду ҳосил қилганини илғади. Йигитча илгари бирон марта дуч келмаган, дуч келган тақдирда ҳам эътибор бермаган ёхуд идрок этишга ожизлик қилган бу ранглар жилосига маҳлиё бўлиб тураркан, бирдан улкан бир ҳақиқатни – она табиатнинг буюк мусаввирлигини юракдан туйди. Ана шунда қизнинг қўлидаги сурат кўзига шу қадар кўримсиз кўриниб кетдики, натижада ўзини уқувсиз санаб, ерга қарашдан ўзга чора топмади. Ўз навбатида, ҳануз суратга тикилиб турган қиз учун ҳамма нарсага ҳозиру нозирлигини, чизган суратлари эса унинг кўнглини овлаш йўлдаги шунчаки уриниш эканини фавқулодда фаҳмлаб, уятдан лавлагидай қизариб кетди. Кенг борлиқ эса йигитчани ўзга бир улуғ ишларга ундар, бироқ бу қандай иш – буни билмас, билмоғи учун, наздида, ҳали жиндек вақт бордай эди.
У тизгинсиз ҳаяжонли ўйлар оғушида қир ёқалаб изига қайтар экан, ҳар доимгидек, олдинда борар, қиз эса унинг сўнгги суратини авайлаб тутганча сал ортда келарди.

«Ёшлик» журнали, 2019 йил, 5-сон