H.Yusufxo‘jayeva, H.Bektemirov. Muloqot uchun zarur (1989)

Jamiyatimizda qayta qurish va uning tarkibiy qismlari bo‘lgan demokratiya va oshkoralikni chuqurlashtirish tufayli bundan bir necha yillar muqaddam aytishga ham cho‘chiydigan muammolar to‘g‘risida ro‘y-rost gapiradigan, bitta masala atrofida turlicha fikrlarni izhor etishga imkon yaratilgan zamon — inqilobiy jarayon yuzaga keldi. Bular hammasi qayta hurish sharofati, albatta.

Dolzarb muammolardan biri o‘zbek tili va respublikamizdagi boshqa tillar haqidagi munozaralardir. Til — xalqning eng buyuk qadriyati, uning madaniyatining kelajagi. Shuning uchun ham til haqida o‘tkir munozaralar, bahslar ketmoqda. Faqat O‘zbekistondagina emas, boshqa qardosh respublikalarda ham ana shunday jarayon yuz bermoqda.

Nima sababdan til haqida o‘tkir bahslar yuzaga kelmokda, uning ildizi nimada, degan savol tug‘ilishi mumkin. SSSRda barcha millatlar tilining birlashib ketishi haqidagi «nazariya» til sohasidagi buzilishlarga olib keldi. Natijada respublikalardagi milliy tillarga, shu jumladan, o‘zbek tiliga ham e’tibor kamaydi, o‘z-o‘zidan uning qo‘llanish doirasi toraya bordi. Oliy o‘quv yurtlarida qator fanlar o‘zbek tilida o‘tilmay qo‘ydi, o‘rta maktablarda o‘zbek tili darslari kamayib ketdi. Partiya komitetlarida o‘zbek tilida hujjatlar deyarli yuritilmay qo‘ydi. Davlat idoralarida ham ahvol shu darajaga tushdi, aksar hollarda majlislar o‘zbek tilida olib borilmaydigan bo‘ldi.

O‘tgan yili bayramlardan birida Toshkent Teatr va rassomlik san’ati instituti bir guruh studentlari va o‘qituvchilari O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi A. S. Pushkin nomidagi Til va adabiyot instituti taklifi bilan shu yerga kelib, o‘zlari tayyorlagan sahna asarlarini namoyish etdilar. Uchrashuv oxirida mehmonlar institutimiz kollektiviga murojaat qilib, «Bizda hozir o‘zbek tili kafedrasi tugatilib ketdi. Siz, tilshunos, adabiyotshunos olimlardan iltimosimiz shuki, o‘zbek tili kafedrasini tiklashda bizga yordam beringlar», deb murojaat etishdi. Teatr va rassomlik san’ati instituti O‘zbekiston teatrlari uchun xodimlar yetishtirib bersa-yu, bu yerda o‘zbek tili kafedrasi tugatilsa! Axir, bu insofdan emas-ku! Yoki bo‘lmasa, Toshkent Madaniyat institutida o‘zbek tili kafedrasining tugatilishi mantiqqa to‘g‘ri keladimi? Bu institutda kutubxona, ommaviy-oqartuv ishlari uchun mutaxassislar yetkazib berilsa-yu, unda o‘zbek tili kafedrasi bo‘lmasa? Shuningdek, texnika oliy o‘quv yurtlarida, meditsina institutlarida qator fanlarning o‘zbek tilida o‘tilmasligini hech qanday vaj bilan oqlab bo‘lmaydi. Axir injenerlarning, vrachlarning asosiy qismi respublikamiz qishloqlarida ishlaydi-ku.

Til siyosati borasida uzoq yillar davom etib kelgan bunday xatoliklar, ayniqsa ilmiy nashrlarga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining aniq va tabiiy fanlar institutlarida ilmiy asarlar o‘zbek tilida yozilmay qo‘ydi, agar yozilsa ham barmoq bilan sanarlidir. Buni nashriyotlar planlariga nazar tashlasangiz darhol sezasiz. Agar birorta olimga nima uchun o‘zbek tilida ilmiy asar yozmaysiz, deb savol bersangiz, u «men Butunittifoq miqyosiga, dunyo miqyosiga» chiqishim kerak deydi. To‘g‘ri, bunday miqyoslarga chiqish kerak, lekin olim, avvalo, o‘z xalqi uchun ilmiy asarlar yaratishi, uni fan-texnika yangiliklaridan, kashfiyotlaridan bahramand etishi kerak emasmi?

Aniq va tabiiy fanlardagi ilmiy nashrlardan ko‘z yumaylik-da, ijtimoiy fanlar nashrlariga bir nazar tashlaylik. Bu borada ham ahvol achinarli darajada. Akademiyaning faqat Til va adabiyot, Sharqshunoslik, Qo‘lyozmalar instituti olimlarigina asarlarini nashrga o‘zbek tilida tayyorlashayotganligining guvohi bo‘lasiz.

Respublika Fanlar akademiyasining ijtimoiy sohadagi Tarix, Arxeologiya, Ishlab chiqarish kuchlarini o‘rganish kengashi, Iqtisod, Falsafa va Huquq institutlarida ham asosan o‘zbek olimlari ishlashadi-ku? Nega ular asarlarini o‘zbek tilida yozishmayapti? Agar ularning asarini o‘zbek tilida nashr etish rejalashtirilsa, bu ham rus tilidan tarjima bo‘ladi. Masalan. 4 jildli «O‘zbekiston tarixi» kitobining o‘zbekchasi ruscha nashridan 3-4 yil keyin chiqdi. Ikki jilddan iborat «Samarqand tarixi» ham ruschadan tarjima bo‘ldi. Akademiyada 11 jurnal chiqadi, shulardan ikkitasigina o‘zbek tilida nashr etiladi, xolos. Xo‘ja ko‘rsin uchun bu jurnallarning ko‘pchiligi o‘zbekcha nom bilan ataladi.

O‘zbek tiliga e’tibor kamayganligi tufayli kishilarning ism-familiyalari noto‘g‘ri, joy, ko‘cha nomlari buzib yozilmoqda. Maishiy xizmat sohalarini, ma’lumot byurolarini o‘zbek tilini bilmaydiganlar egallab olishgan. Bu rus tilini bilmaydiganlar uchun qiyinchilik tug‘dirmoqda.

Shunisi achinarliki, ayrim o‘zbek «ziyoli»lari o‘z ona tilini unutish darajasiga yetdi. Yaqinda saylovoldi yig‘ilishlaridan birida SSSR xalq deputatligiga nomzodi qo‘yilgan olimlardan biri «rus tilida, ingliz tilida doklad qilishim mumkin, lekin o‘zbek tilida gapirolmayman», deb aytdi. Qiziq, bu «olim» mabodo deputat bo‘lib qolsa, xalq bilan qaysi tilda gaplashar ekan. Tilimiz taqdiriga aloqador bu kabi masalalar juda ko‘p. Ana shularni hisobga olib, O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ideologiya komissiyasi qoshida til muammolarini o‘rganish uchun maxsus gruppa ish olib borayotgani g‘oyat quvonarlidir.

O‘zbek tiliga davlat tili statusining berilishi tilshunoslar zimmasiga juda katta, mas’uliyatli vazifalarni, amaliy ishlarni yuklaydi. Bulardan ayrimlari haqida to‘xtalib o‘tmoqchimiz.

Birinchidan, o‘zbek tili ilmiy terminologiyasi printsiplarini ishlab chiqish, uni tartibga solish — hozirgi kunning dolzarb muammolaridandir. Sir emas, terminologiyamizda hali kamchiliklar juda ko‘p. Bir terminning o‘zi bir necha variantda ishlatiladi — bu hol axborot almashinuvda qiyinchiliklar tug‘dirmoqda. Aksar hollarda ilmiy terminlarning o‘zbekcha muqobilini qidirib topishga harakat qilinmasdan ruschada qanday bo‘lsa, shundayligicha qoldiriladi. Qadimdan xalq orasida ishlatib kelinayotgan terminlar kam o‘rganilmoqda va ilmiy sohaga kiritilmayotir. Bu esa o‘zbek tilining boy ichki imkoniyatlarini namoyon etishga to‘sqinlik qiladi. Bunday kamchiliklarga barcha sohalar bo‘yicha terminlar lug‘atini tuzish va nashr etish orqali barham berish mumkin.

Ikkinchidan, o‘zbek tilining ko‘p tomli izohli lug‘atini tuzish. Ma’lumki, o‘zbek tilining izohli lug‘ati 1981 yilda Moskvadagi «Russkiy yazыk» nashriyotida chop etildi. Bu, albatta, o‘zbek xalqining madaniy hayotida katta voqea hisoblanadi. Lekin jamoatchilik e’tirof etganidek, mazkur ikki jildli izohli lug‘at kamchiliklardan ham holi emas. To‘g‘ri, institutimiz lug‘atshunoslari mazkur izohli lug‘at asosida o‘zbek tilining ko‘p tomli izohli lug‘atini yaratishga kirishdilar. Lekin bu boradagi ishni hali qoniqarli, deb bo‘lmaydi. O‘ylaymizki, tilimiz mavqeining oshishi izohli lug‘atlar tuzish ishining jonlanishiga ham ijobiy ta’sir qiladi.

Uchinchidan, o‘zbek tili nutq madaniyatiga alohida e’tibor berish kerak. Imlo lug‘atlarini nashr etish, orfoepiya (to‘g‘ri talaffuz) normalarini ishlab chiqish va uning lug‘atini chop etish lozim. Bundan bir necha yil ilgari chiqqan orfoepiya lug‘ati juda kam miqdorda nashr etilgan bo‘lib, hozir uni umuman topib bo‘lmaydi. Ismlar lug‘ati, toponimik lug‘atlar nashrini tezlashtirish hozirgi kunimizning eng muhim masalalaridan biri.

Ma’lumki, rus tili millatlararo muomala vositasi. U shunday vazifani bajarib kelgan, bundan keyin ham shunday bulib qoladi.

Shunday ekan, o‘rta va oliy maktablarda rus tilini o‘qitishni tubdan yaxshilash kerak, turli qo‘llanmalar, lug‘atlarni ko‘p nusxada chop etish lozim. Rus tilini mukammal o‘rganish manbalaridan biri ruscha-o‘zbekcha lug‘atlardir. Shu vaqtga qadar bir necha ruscha-o‘zbekcha lug‘atlar nashr etildi. Lug‘atlar ichida avvalgilariga nisbatan so‘zligining ko‘pligi, mukammalligi, zamonaviy yangi so‘zlar kiritilganligi, leksikografik jihatdan puxta ishlanganligi kabi qator afzalliklari bilan ajralib turadigani O‘zbek Sovet Entsiklopediyasi tomonidan nashrga tayyorlangan ikki jildli «Ruscha — o‘zbekcha lug‘atdir» (1983-1984 yillar). Xuddi shu nashriyotda chop etilgan «O‘zbekcha — ruscha lug‘at» (1988 y) o‘zbek tilini o‘rganuvchilar uchun ham zarur manba hisoblanadi. Biroq mazkur lug‘at hajman juda katta. Foydalanish imkoniyati qiyin. Shuning uchun maktab o‘quvchilariga, oliy o‘quv yurtlari studentlariga, ishchilar va xizmatchilarga mo‘ljallab kichik hajmli ruscha-o‘zbekcha, o‘zbekcha-ruscha, o‘zbekcha — tojikcha, o‘zbekcha — arabcha, o‘zbekcha — inglizcha va boshqa lug‘atlar nashr etish kerak. Bu borada muayyan tajribalar mavjud. Bular respublikamizdagi ikki tillilik muammosining bir tomonidir. Ikki tillilik deganda faqat milliy — rus ikki tilliligini emas, balki rus — milliy ikki tilliligini ham tushunish kerak. Busiz masalaga bir yoqlama yondashgan bo‘lamiz. Yaqinda «Pravda» gazetasida (1989 yil, 3 aprel) e’lon qilingan davra suhbatida shoira R. Kazakova «Nima uchun Gruziyada yashaydigan ruslar gruzin tilini, O‘zbekistonda yashaydiganlari o‘zbek tilini o‘rganmaydilar? Bunday takabburlik qayerdan kelib chiqdi», deb kuyinib yozdi. Haqiqatan ham, mahalliy xalqning tilini bilish uning dilini bilishdir. Axir O‘zbekistonga kelib ishlagan eski rus ziyolilari o‘zbek tilini sevib o‘rganganlar, bu tilning rivoji uchun hissa qo‘shganlar-ku.

Albatta, tilni o‘rganish qiyin ish. Lekin shunday bo‘lsa-da, harakat qilish kerak. Joylarda tashkil etilayotgan o‘zbek tilini o‘rganish kurslari bu ishning debochasidir. Rus va o‘zbek tili asoslarini o‘rganishda o‘quv lug‘atlari, qo‘llanmalarning roli kattadir. Chunki bunday lug‘at va qo‘llanmalarga muloqot uchun zarur bo‘lgan so‘zlar tanlab kiritiladi hamda tarjima qilinadi. Ana shunday lug‘atlar sirasiga 3. Ma’rufov va G. Mixaylovning «Ruscha—o‘zbekcha so‘zlashgich» («Russko — uzbekskiy razgovornik». 1988 y.), V. Krasnыx va S. G‘oyibovning «O‘zbekcha — ruscha va ruscha — o‘zbekcha so‘zlashuv kitobi» (1988 y.), T Aliqulovning «Ruscha — o‘zbekcha o‘quv lug‘at»larini (1982 y.) kiritish mumkin.

Respublikamizda yashovchi boshqa millat bolalarining o‘zbek tilini o‘rganishi asosan maktabdan boshlanishi kerak. Rus maktablarida o‘zbek tilining o‘qitilishi esa shunchalik e’tiborsiz qoldirilganki, hatto biror oliy o‘quv yurtida rus maktablariga o‘zbek tilidan dars beradigan mutaxassis tayyorlanmaydi, darsliklar, qo‘llanmalar yetishmaydi. Bundan tashqari, rus maktablarida o‘zbek tili dars soatlari ham juda kam. O‘zbek tilini o‘rganish haqida gapirar ekanmiz, o‘zbek maktablarida rus tili dars soatlari qancha bo‘lsa, rus maktablarida ham o‘zbek tilidan ushancha dars soatlari ajratish; o‘zbek tilidan davlat imtihonlari topshirishni joriy etish adolatli ish, bo‘lardi, deb hisoblaymiz.

Shuning uchun biz o‘zbek tiliga respublikaning davlat tili statusi berilishi bilan birgalikda til haqida maxsus qonun loyihasi ishlab chiqilishini, uning umumxalq muhokamasiga qo‘yilishini istaymiz. Matbuotda, ayrim rahbarlarimizning nutqlarida uzoq muddatga mo‘ljallangan «Rus tili kompleks programmasi», «O‘zbek tili kompleks programmasi» kabi programmalar tuzilganligi haqida xabar berilmoqda. Bu programmalar ham, avvalo, keng muhokamaga qo‘yilsa maqbul bo‘lardi.

H. Yusufxo‘jayeva, H. Bektemirov, filologiya fanlari kandidatlari

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 1989 yil, 16 iyun