Ўзбек адабиётшунослигида ХIХ аср аввали Қўқон саройи адабий муҳитида ижод қилган Адонинг қуйидаги байти жуда машҳур:
Гар Навоийдин Адо сўзини ўткарса не тонг,
Шоҳ Умар афзалму ё Султон Ҳусайни Бойқаро.
(Агар Адо сўзда (шеърда) Навоийдан ўзиб кетса нима қилибди,
(Ахир) шоҳ Умархон зўрми ёки Султон Ҳусайн Бойқаро.)
Шу чоққача адабиёт тарихи китобларида мазкур байт Қўқондаги феодал сарой муҳити вакили Султохон тўра Адонинг мақтанчоқлиги, ўзини Алишер Навоийдан устун қўйиши сифатида баҳоланган. Навоийдек шоирдан Адонинг ўзини зўрроқ ҳисоблаб, Қўқон хони Умархонни (1810-1822) Ҳусайн Бойқародан кўра афзалроқ санаяпти, деган тарзда талқин қилинган. Мазкур ҳолат Навоийга нисбатан ҳурматсизлик ва беписандлик сифатида баҳоланган. Шаклан олиб қараганда шундай. Авваламбор шуни таъкидлаш керакки, мазкур байтни мусулмон Шарқи шеъриятида тарқалган фахрия усули, деб аташ мумкин. Унга кўра, ижодкор ўз шеърий маҳоратини кўрсатиш учун ўзини мақтайди (бугунги ибора билан айтганда, реклама қилади). Бундай ёзишувда Адо байтига қўйилган “айб” анча юмшайди. Лекин гап фақат фахрия усулида эмас. Кузатишлар адабиётга синфийлик мезонида ёндашиш хос бўлган совет замонида сарой-аристократ адабиёти намунаси сифатида таърифланган мазкур байтдан бошқа катта, маданий-сиёсий мақсад кузатилганлигини кўрсатаяпти.
Мазкур байт Умархон буйруғи билан 1821 йили тузилган, Қўқон сарой муҳитидаги 70дан ортиқ шоир шеърларини ўз ичига олган “Мажмуаи шоирон” тўпламида келтирилади. Ушбу мажмуада унинг тузувчиларидан бири Фазлийнинг қуйидаги фахрияси ҳам бор:
Манам Фазлий номвар дар замон,
Низомий аср худам дур сухан.
Ба гуфтор дорам зи Жомийнишон,
Ба ашъори туркий Навоий баён.
(Мен замонанинг шуҳрат топган Фазлийсиман, Сўзда ўз асримнинг Низомийсиман, Шеърда Жомийдек шоирман, ўзбекча шеърлар ёзишда эса Навоийман.)
Демак, ўзининг Шарқ адабиётининг классикларидан қолишмайдиган шоир эканлигини таъкидлаш, ўзбек шеъриятида Навоийдекман, ҳатто Низомийдекман ёки форсийча шеърда Жомийдекман дейиш Қўқон адабий муҳитида учраб турадиган ҳодиса бўлиб чиқаяпти. Бундай мисолларни “Мажмуаи шоирон”дан яна топиш мумкин. Хўш, нега шундай? Адо ёки Фазлийнинг Ҳусайн Бойқаро даври шоирларидан қолишмасликлари ҳақидаги таъкидлари тасодифми ёки муайян мақсадга қаратилган ҳаракат маҳсулими?
2003 йили Париждаги Франция миллий кутубхонаси қўлёзмалар фондидан топилган бир баёз бундай саволлардан келиб чиқувчи жавобнинг топилишига йўл очиб берди. Мазкур баёз 1836 йили Умархоннинг ўғли — Қўқон хони Муҳаммадалихон (1822-1842) учун кўчирилган. Унда Хон тахаллуси билан шеърлар ёзган Муҳаммадалихоннинг иккита ғазали, Жомийнинг Ҳусайн Бойқарога ёзган қасидаси ва Қўқон саройидаги 70 шоирдан бири — Дабирнинг Муҳаммадалихонга бағишланган қасидаси келтирилган. Тўпламда тартиб бўйича аввалига Хон шеърлари, Жомий қасидаси ва Дабирнинг Муҳаммадалихонга ёзган қасидасининг берилиши тасодий эмас. Бу билан Дабир подшоҳини Ҳусайн Бойқарога, ўзини эса Жомийга ўхшатмоқчи. Жомийнинг ўз даври ҳукмдорига ёзган қасидаси ва у билан кетма-кет берилган Дабир қасидаси ҳам бунга билвосита ишора қилаяпти. Айни баёзни Дабирнинг ўзи тузган ва ўз қўли билан кўчирган. Яъни, моҳиятан, Дабир Адо ва Фазлий йўлидан бориб, ўзини Ҳирот муҳити шоиридек, деб баҳолаган. Шу ўринда академик Азиз Қаюмовнинг қуйидаги гаплари ёдга келади: “Умархон бошлиқ сарой шоирлари ХIХ аср биринчи чорагидаги Қўқон адабий муҳитини Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоий яшаган даврдаги ХV аср Ҳирот адабий муҳитига монанд қилиб тасвирлар эдилар”. Яъни бу даврда Ҳусайн Бойқаро даврига Қўқон адабий муҳитини ўхшатишга интилиш мавжудлигидан келиб чиқиб, Қўқон саройи муҳити шоирлари ўзларини Навоию Жомийга ўхшатиб, ҳукмдорларни эса бир шоҳ — Ҳусайн Бойқаро каби эканлигини турли воситалар орқали таъкидламоқчи бўлганлар. Қўқон адабий муҳити Ҳиротдагисидан қолишмайди, демоқчи бўлганлар.
Шу ўринда Қўқон хонлигининг келиб чиқиши билан боғлиқ “Олтин бешик” афсонасини эслаш керак бўлади. Унга кўра, 1512 йили Бобур ўз хонадони билан душманлари таъқибидан қочиб, Мовароуннаҳрдан чиқиб кетаётганида, ичида ўғилларидан бири ётган бешикни ташлаб кетишга мажбур бўлади. Кейинчалик маҳаллий аҳоли бу болани топиб олиб, унинг кимнинг авлоди эканлигини билиб, ўзларига раҳбар қилиб тайинлашади. Болага Олтин бешик деб исм қўйиб, тарбиялаб катта қилишади ва ундан Қўқон хонлари авлоди тарқайди. Олтин бешик 1512 — 1545 йиллари яшаб ўтган, дейилади. Қўқон хонлигига 1710 йили минг уруғи асос солганлигини эсласак, темурийлардан кейинги салкам 200 йиллик бўшлиқ (дастлабки Қўқон хони Шоҳрухбий (1709-1721) давригача) “Олтин бешик” афсонаси ҳамда тарихан мавжуд бўлмаган ўнта ҳукмдор номи орқали тўлдирилади. Мана шундай афсона йўли билан Қўқон хонлигига асос солган минг уруғи ўз шажарасини темурийларга боғлайди. Шуниси қизиқки, “Олтин бешик” афсонаси ХIХ аср бошидан, яъни Умархон ҳукмронлиги даври Қўқон тарихчилари асарларидан бошлаб келтирилади.
Афтидан, Умархон даврига келиб Қўқон хонлигида темурийларга боғланишни исботлаш, ифодалаш ва буни асослашга бўлган эҳтиёж кучайган кўринади. Чунки “Мажмуаи шоирон”нинг айни шу даврда тузилиши, унда марказий ўринни Умархонга қасидалар ва Умархон шеърларига эргашиб ёзилган ғазаллар эгаллаши, Адо, Фазлий ҳамда Дабирнинг Навоию Жомийга ўхшашга даъво қилиши, ниҳоят, Олтин бешик билан боғлиқ афсонанинг тарихий фаоллашуви айнан бир даврга — ХIХ асрнинг 10 — 30-йилларигача тўғри келаяпти. Айни ҳаракатлар ортида Қўқон хонлари ўзларини темурийлар билан фақат насл-насабда эмас, балки маданий даражада ҳам боғланишларини, масалан, Умархон даври Ҳусайн Бойқаро даврини эслатишини шеърий ижодкорлик орқали кўрсатмоқчи бўлаяптилар. Бу ҳаракат Қўқон хонлигида давлат маданий сиёсати даражасида ўз ифодасини топганлигини юқоридаги мисоллар кўрсатиб турибди.
Хуллас, Адо “адабсизлик” қилиб, ўзини Навоийдан устун қўймоқчи бўлмаган. Адо байти ХIХ аср аввали Қўқон хонлигидаги давлат ворисийлик (легитимацион) ва маданий сиёсатига мос бир мисол бўлиб чиқаяпти. Бинобарин, Адо Навоийдан устунликка интилмаган.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 6-сонидан олинди.