O‘zbek adabiyotshunosligida XIX asr avvali Qo‘qon saroyi adabiy muhitida ijod qilgan Adoning quyidagi bayti juda mashhur:

Gar Navoiydin Ado so‘zini o‘tkarsa ne tong,
Shoh Umar afzalmu yo Sulton Husayni Boyqaro.

(Agar Ado so‘zda (she’rda) Navoiydan o‘zib ketsa nima qilibdi,
(Axir) shoh Umarxon zo‘rmi yoki Sulton Husayn Boyqaro.)
Shu choqqacha adabiyot tarixi kitoblarida mazkur bayt Qo‘qondagi feodal saroy muhiti vakili Sultoxon to‘ra Adoning maqtanchoqligi, o‘zini Alisher Navoiydan ustun qo‘yishi sifatida baholangan. Navoiydek shoirdan Adoning o‘zini zo‘rroq hisoblab, Qo‘qon xoni Umarxonni (1810-1822) Husayn Boyqarodan ko‘ra afzalroq sanayapti, degan tarzda talqin qilingan. Mazkur holat Navoiyga nisbatan hurmatsizlik va bepisandlik sifatida baholangan. Shaklan olib qaraganda shunday. Avvalambor shuni ta’kidlash kerakki, mazkur baytni musulmon Sharqi she’riyatida tarqalgan faxriya usuli, deb atash mumkin. Unga ko‘ra, ijodkor o‘z she’riy mahoratini ko‘rsatish uchun o‘zini maqtaydi (bugungi ibora bilan aytganda, reklama qiladi). Bunday yozishuvda Ado baytiga qo‘yilgan “ayb” ancha yumshaydi. Lekin gap faqat faxriya usulida emas. Kuzatishlar adabiyotga sinfiylik mezonida yondashish xos bo‘lgan sovet zamonida saroy-aristokrat adabiyoti namunasi sifatida ta’riflangan mazkur baytdan boshqa katta, madaniy-siyosiy maqsad kuzatilganligini ko‘rsatayapti.
Mazkur bayt Umarxon buyrug‘i bilan 1821 yili tuzilgan, Qo‘qon saroy muhitidagi 70dan ortiq shoir she’rlarini o‘z ichiga olgan “Majmuai shoiron” to‘plamida keltiriladi. Ushbu majmuada uning tuzuvchilaridan biri Fazliyning quyidagi faxriyasi ham bor:

Manam Fazliy nomvar dar zamon,
Nizomiy asr xudam dur suxan.
Ba guftor doram zi Jomiynishon,
Ba ash’ori turkiy Navoiy bayon.

(Men zamonaning shuhrat topgan Fazliysiman, So‘zda o‘z asrimning Nizomiysiman, She’rda Jomiydek shoirman, o‘zbekcha she’rlar yozishda esa Navoiyman.)
Demak, o‘zining Sharq adabiyotining klassiklaridan qolishmaydigan shoir ekanligini ta’kidlash, o‘zbek she’riyatida Navoiydekman, hatto Nizomiydekman yoki forsiycha she’rda Jomiydekman deyish Qo‘qon adabiy muhitida uchrab turadigan hodisa bo‘lib chiqayapti. Bunday misollarni “Majmuai shoiron”dan yana topish mumkin. Xo‘sh, nega shunday? Ado yoki Fazliyning Husayn Boyqaro davri shoirlaridan qolishmasliklari haqidagi ta’kidlari tasodifmi yoki muayyan maqsadga qaratilgan harakat mahsulimi?
2003 yili Parijdagi Frantsiya milliy kutubxonasi qo‘lyozmalar fondidan topilgan bir bayoz bunday savollardan kelib chiquvchi javobning topilishiga yo‘l ochib berdi. Mazkur bayoz 1836 yili Umarxonning o‘g‘li — Qo‘qon xoni Muhammadalixon (1822-1842) uchun ko‘chirilgan. Unda Xon taxallusi bilan she’rlar yozgan Muhammadalixonning ikkita g‘azali, Jomiyning Husayn Boyqaroga yozgan qasidasi va Qo‘qon saroyidagi 70 shoirdan biri — Dabirning Muhammadalixonga bag‘ishlangan qasidasi keltirilgan. To‘plamda tartib bo‘yicha avvaliga Xon she’rlari, Jomiy qasidasi va Dabirning Muhammadalixonga yozgan qasidasining berilishi tasodiy emas. Bu bilan Dabir podshohini Husayn Boyqaroga, o‘zini esa Jomiyga o‘xshatmoqchi. Jomiyning o‘z davri hukmdoriga yozgan qasidasi va u bilan ketma-ket berilgan Dabir qasidasi ham bunga bilvosita ishora qilayapti. Ayni bayozni Dabirning o‘zi tuzgan va o‘z qo‘li bilan ko‘chirgan. Ya’ni, mohiyatan, Dabir Ado va Fazliy yo‘lidan borib, o‘zini Hirot muhiti shoiridek, deb baholagan. Shu o‘rinda akademik Aziz Qayumovning quyidagi gaplari yodga keladi: “Umarxon boshliq saroy shoirlari XIX asr birinchi choragidagi Qo‘qon adabiy muhitini Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy yashagan davrdagi XV asr Hirot adabiy muhitiga monand qilib tasvirlar edilar”. Ya’ni bu davrda Husayn Boyqaro davriga Qo‘qon adabiy muhitini o‘xshatishga intilish mavjudligidan kelib chiqib, Qo‘qon saroyi muhiti shoirlari o‘zlarini Navoiyu Jomiyga o‘xshatib, hukmdorlarni esa bir shoh — Husayn Boyqaro kabi ekanligini turli vositalar orqali ta’kidlamoqchi bo‘lganlar. Qo‘qon adabiy muhiti Hirotdagisidan qolishmaydi, demoqchi bo‘lganlar.
Shu o‘rinda Qo‘qon xonligining kelib chiqishi bilan bog‘liq “Oltin beshik” afsonasini eslash kerak bo‘ladi. Unga ko‘ra, 1512 yili Bobur o‘z xonadoni bilan dushmanlari ta’qibidan qochib, Movarounnahrdan chiqib ketayotganida, ichida o‘g‘illaridan biri yotgan beshikni tashlab ketishga majbur bo‘ladi. Keyinchalik mahalliy aholi bu bolani topib olib, uning kimning avlodi ekanligini bilib, o‘zlariga rahbar qilib tayinlashadi. Bolaga Oltin beshik deb ism qo‘yib, tarbiyalab katta qilishadi va undan Qo‘qon xonlari avlodi tarqaydi. Oltin beshik 1512 — 1545 yillari yashab o‘tgan, deyiladi. Qo‘qon xonligiga 1710 yili ming urug‘i asos solganligini eslasak, temuriylardan keyingi salkam 200 yillik bo‘shliq (dastlabki Qo‘qon xoni Shohruxbiy (1709-1721) davrigacha) “Oltin beshik” afsonasi hamda tarixan mavjud bo‘lmagan o‘nta hukmdor nomi orqali to‘ldiriladi. Mana shunday afsona yo‘li bilan Qo‘qon xonligiga asos solgan ming urug‘i o‘z shajarasini temuriylarga bog‘laydi. Shunisi qiziqki, “Oltin beshik” afsonasi XIX asr boshidan, ya’ni Umarxon hukmronligi davri Qo‘qon tarixchilari asarlaridan boshlab keltiriladi.
Aftidan, Umarxon davriga kelib Qo‘qon xonligida temuriylarga bog‘lanishni isbotlash, ifodalash va buni asoslashga bo‘lgan ehtiyoj kuchaygan ko‘rinadi. Chunki “Majmuai shoiron”ning ayni shu davrda tuzilishi, unda markaziy o‘rinni Umarxonga qasidalar va Umarxon she’rlariga ergashib yozilgan g‘azallar egallashi, Ado, Fazliy hamda Dabirning Navoiyu Jomiyga o‘xshashga da’vo qilishi, nihoyat, Oltin beshik bilan bog‘liq afsonaning tarixiy faollashuvi aynan bir davrga — XIX asrning 10 — 30-yillarigacha to‘g‘ri kelayapti. Ayni harakatlar ortida Qo‘qon xonlari o‘zlarini temuriylar bilan faqat nasl-nasabda emas, balki madaniy darajada ham bog‘lanishlarini, masalan, Umarxon davri Husayn Boyqaro davrini eslatishini she’riy ijodkorlik orqali ko‘rsatmoqchi bo‘layaptilar. Bu harakat Qo‘qon xonligida davlat madaniy siyosati darajasida o‘z ifodasini topganligini yuqoridagi misollar ko‘rsatib turibdi.
Xullas, Ado “adabsizlik” qilib, o‘zini Navoiydan ustun qo‘ymoqchi bo‘lmagan. Ado bayti XIX asr avvali Qo‘qon xonligidagi davlat vorisiylik (legitimatsion) va madaniy siyosatiga mos bir misol bo‘lib chiqayapti. Binobarin, Ado Navoiydan ustunlikka intilmagan.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 6-sonidan olindi.