Амир Темур ҳазратларининг ҳайратомуз сирли узуклари ҳақида бу кунга келиб янги маълумотлар аён бўлди. Чунки бу қимматбаҳо дурдона Ўзбекистоннинг тарихий ёдгорлик­ларидан бири бўлиб, тарих зарварақ­ларида тенгсиз, мисли кўрилмаган топилмадир. Шу боис, ушбу мақолада ана шу машҳур узук ҳақида фикр юритамиз. Баъзи бир хорижий мамла­катларда эълон қилинган тарихий маълумотларда Амир Темур тамғаси зарб қилинган бу нодир буюм Австрия ёки Италиядаги музейлардан бирида тарихий ёдгорлик сифатида сақланиб келинаётганлиги тахмин қилинади.

Афғонистоннинг атоқли тарих­шунос олимлари — академик Иноятилло Шаҳроний, Нуриллохон Толқоний, Абдулҳамид Мубориз ва Устод Халилло Халилий жаноблари­нинг дарий тилида чоп этилган мақолаларида ҳам ушбу сирли узук тилга олинади. Уларнинг қўлларида бўлган бирламчи ҳужжатлар таҳлили бўйича соҳибқирон Амир Темурнинг ушбу узуги ҳақида муфассал маълу­мотлар берилади.

Ушбу мақола орқали Ўзбекистон­нинг илмий жамоатчилиги ва Амир Темур жамғармаси масъул ходим­ларини ушбу мавзуга диққат-эътибор­лари­ни қаратмоқчиман. Шояд бу ёдгорлик бўйича тегишли илмий изланишлар олиб борилса ва халқимиз­га ушбу ноёб, бебаҳо буюм ҳақида батафсил маълумотлар берилса.

Афғонистонда чоп этилган Абдул­ҳамид Мубориз ва Устод Халилло Халилийларнинг мақолаларида ушбу узук ҳозир қаерда, қайси мамлакатда ёхуд қайси шахсий коллекцияда эканлиги мавҳум бўлиб қолаётганлиги таъкидланади. Афғонистоннинг маданият вазири муовини лавозимида ишлаб келган Абдулҳамид Мубориз­нинг “Тарих даҳасидаги асосий қонун” китобида ёзилишича, 1973 йили 27 майида Афғонистоннинг собиқ подшоҳи Муҳаммад Зоҳиршоҳ Рим шаҳридан жияни Муҳаммад Довудга мактуб йўллаб, топилмани қайтаришни илтимос қилган экан:

“Олийқадр Муҳаммад Довудхон жаноби олийларига!

Ниҳоят самимий қизғин салом­ларни Сизга йўллаб, барча аркони давлат­ларингиз билан Сизга соғлиқ-сало­матлик, узоқ умр ва келажак иш­ларин­гизда улкан ютуқ, омадлар тилаб, қон-қариндошларингиз номи­дан қуйидаги илтимоснома билан мурожаат этаман. Албатта, каминан­гизнинг ҳурмат ва илтимосини бажо этгайсиз. Менинг иш жойимда Султон Ҳусайн Байқародан қолган бир дона нодир қўлёзма ва бир дона қимматбаҳо узукни менга юборсангиз бас деб умид қиламан. Менга бошқа мулку давлат керак эмас”.

Ушбу мактубдан дарак топган “Арк” саройининг бош қўмондони генерал Муҳаммад Зиё юқорида номи қайд этилган нодир қўлёзма ва узукни пинҳона олиб, Австрияга жўнайди ва у ердан сиёсий бошпана сўраб, шу мамла­катда қолади. Нурилло Толқоний­нинг сўзларига қараганда: “Ушбу узук Австриядаги музейлардан бирига катта маблағ эвазига сотилган”. Бошқа олимлар Зоҳиршоҳ жанобларининг ўзлари Италиядаги музейлардан бирига ушбу ноёб топилмани совға қилиб юборган деган фикр-мулоҳаза­ларни ҳам баён этишган.

Бу тахминларнинг қайси бири ҳақиқатга тўғри келишини ҳозирча ҳаёт бўлган 91 ёшли Муҳаммад Зоҳиршоҳ жаноблари аниқлик киритиши мумкин.

Афғонистондаги “Мажаллаи Орёна” журналининг 1333 ҳижрий-шамсий йил, 9-сон, 13-15-бетларидаги марҳум Устод Халилло Халилийнинг “Султон Ҳусайн Байқаро оромгоҳи” деган мақоласида ушбу узук собиқ Афғо­нистон подшоҳи Муҳаммад Зоҳиршоҳ жанобларига ҳадя қилинганлиги тўғри­сида мукаммал маълумот берилган.

Ҳозирда Америка Қўшма Штатлари шаҳарларидан бирида илмий-тидқиқот олиб бораётган тарихшунос олим, академик Иноётилло Шаҳроний жанобларининг таъкидлашларича, бу узук соҳибқирон Амир Темурга тегишли бўлиб, унинг гардишида қуйидаги сўз “Рости-русти” “Куч адо­латдадир” ибораси борлигини ва бошқа белги­ларни таҳлил этади. Айнан шу сўзлар соҳибқиронга тегишли эканлиги тари­хий маълумотлар ўз аксини топ­ган­лиги ҳаммага маълум. Бу олимнинг фикрича, аслида бу узук илк бор турк хоқони Ўғузхонга тегишли бўлган. Ушбу беба­ҳо дурдона турк хоқонлиги сулола­лари­дан авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтиб, IX асрда Холид Бинни Бармак қўлига келиб тушганлиги ҳақида ҳам ривоят бор.

Айтишларича, турк шаҳзодаларидан бири Бағдод шаҳрига сафар қилиб, Холид бинни Бармакнинг ҳузурига киришга изн сўрайди. Подшоҳнинг ижозати билан унинг қабулига қадам қўяди. Холид бинни Холиднинг сонига боғланган, уни барча хавф-хатардан, таомига заҳарли моддалар аралаш­тирил­ганлиги ва бошқалардан огоҳ қилувчи мослама дарҳол тебрана бошлайди. Подшоҳнинг амри билан ушбу шаҳзода ҳибс этилиб, тинтув ўтказилади, қўриқчилар унинг қўлида­ги узукни мусодара қилишади. Узук таҳлилдан ўтказилганда қимматбаҳо бриллианти борлиги, гавҳарнинг тагида эса махсус заҳар сақланадиган чуқурча ўйилганлиги аниқланади. Холид Бинни Бармакнинг мосламаси ва шаҳзоданинг қўлидаги узук бир хил сеҳрли кучга эга эканлиги тадқиқот­лар­дан кейин маълум бўлади. Бу икки жисм ўз эгаларига ташқи ва ички хавф-хатар ёки таомга заҳарли модда­лар аралаштирилган бўлса, дарҳол огоҳ этувчи белгиларни намоён қилиш хусусиятига эга бўлган.

Бу ғаройиб узук билан Ҳусайн Бойқаро бармоқларидан олинган узук бир хил хусусиятларга эга эканлиги Халилло Халилий мақоласида ишонар­ли очиб берилади. У мазкур узук Ҳусайн Байқаро мақбарасидан топил­ган­лигини ҳамда айни бир буюм эканлигини тахмин қилади.

1965 йилда Ҳирот шаҳрида Хўжа Абдулла Ансорийнинг таваллуд топганлиги минг йиллигини нишон­лаш муносабати билан ўтказилган жаҳон халқаро қўлёзмалар илмий конференциясида Султон Ҳусайн Байқаро ва Мир Алишер Навоий қабрларини очиб, тегишли тадқиқот­лар ўтказиш ҳақида қарор қабул қилинди. Шу қарорга асосан Ризо Моил Ҳировий, аллома Устод Халилло Хали­лий, академик Салоҳиддин Салжуқий ва бошқа бир қанча хорижий экспертлар иштирокида қабрлар очилиб, тадқиқот­лар олиб борилди. Шунда Ҳусайн Байқаро жасадининг ўнг қўл кўрсаткич бармоғида ғаройиб узук топилади. Олимлар уни ўрганишни бошлайдилар. Устод Халилло Халилий бу ноёб топилмани ўз қўли билан Муҳаммад Зоҳиршоҳга туҳфа қилади. Мазкур далилларга асосланиб, шуни хулоса қилиш мумкинки, бу ажойиб-ғаройиб топилма соҳибқирон Амир Темурдан унинг авлодларига мерос бўлиб ўтган.

Шарқшунос Турғун Файзиевнинг “Ҳусайн Байқаронинг сирли ўлими” асарида шундай ёзади: “Тарихчи Хондамирнинг ёзишича, Султон Ҳусайн Байқаронинг жасади ўзи қурдирган мадраса гумбази остига дафн этилган. Мадраса Мусалло ёнига қурилган бўлиб, ўзининг салобатли ва муҳташамлиги билан кишини лол қолдиради. Бироқ XIX асрда, Афғонистон амири Абдураҳмонхон замонида инглиз мушовирлари “Руслар Ҳиротни забт этмоқчи, бинобарин, баланд ва улкан миноралар уларнинг замбаракларига нишон бўлиши муқаррар” деб минораларни бузиб ташлашни маслаҳат берадилар. Шундан сўнг маҳаллий ҳукмдорлар мадраса минораларининг остига динамит қўйиб портлатадилар. Натижада бир неча осориатиқа ёдгорликлар култепага айланади. Жумладан, Султон Ҳусайн Байқаро қурдирган мадраса ҳам вайронага айланади. Байқаро қабри вайроналар орасида, очиқ майдонда қолиб, бир оз ерга чўккан, устига ўрнатилган мармар тош “Санги ҳафт қалам” эса бир томонга оғиб қолган.

Султон Ҳусайн Байқаро мақбараси қошига қўйилган “Санги ҳафт қалам” мармар тоши ҳақида “Пири Ҳирот” асарида қуйидаги жумлалар ёзилган: “Санги ҳафт қалам” жаҳондаги хаттотлик санъатининг бебаҳо дурдо­на­ларидан бўлиб, Ҳусайн Байқаро томонидан шахсан ўз қабрига атаб буюртирилган қабр тоши эди. Бу қабр тошини сангтарош нодир хаттотлик безаклари билан безашга етти йиллик умрини сарфлаган. Аммо тақдир тақозоси билан 1496 йил Байқаронинг суюкли фарзанди Шоҳ Ғариб Мирзо вафот этади ва бу қабр тоши ёдгорлик сифатида шаҳзоданинг қабрига қўйилади. Султон Ҳусайн Байқаронинг буйруғи билан ўша моҳир сангтарош томонидан тамоман янги қабр тоши ясалади ва у вафотидан сўнг қабрига ўрнатилади.

Бу қисқа мақола ниҳоясида яна шуни илова қиламиз. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Муҳаммад Алининг айти­шига кўра, ушбу тарихий узук бугунги кунда Америкада Нью-Йорк шаҳри­даги “Метрополитен” музейи­нинг “Ислом бўлими”да сақлана­ётганлиги ҳақида маълумотлар бор. Шунга асосланиб, Муҳаммад Али ушбу шаҳарга борганда, музейга қадам ранжида қиладилар, аммо бир тасодиф туфайли шу бўлим таъмирлаш учун ёпилган бўлиб, уни кўролмайди.

Бундай нодир ёдгорлик ва қўлёзма асарлар қаерда сақланишидан қатъи назар, тарихимиз, маданиятимиз ифтихори, буюк Турон-Туркистон халқларининг бой мероси ҳисоб­ланади.

Бошқа бир маълумотларга қара­ганда, соҳибқироннинг қўлларида бўлган зарҳал қилич ҳанузгача Эрон мамлакатининг Машҳад шаҳридаги музейда, салобатли совут кийимлари эса Туркияда, “Темур тузуклари” ва Мирзо Улуғбекнинг “Зижи Кўра­гоний” қўлёзмаси Франциядаги музейлар­дан бирида эканлиги қайд қилинган.

«Жаҳон адабиёти» журнали, 2006 йил, 2-сон