Taniqli yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammad va yoshlarning onlayn suhbati

– Xurshid aka, “Jajman” hikoyangiz o‘z paytida adabiy jarayonda voqea bo‘lgan edi. O‘ziga xos ramziy uslubda yozilgan bu asarni har bir kitobxon o‘zicha tushundi, o‘zicha idrok qildi.

– “Jajman” hikoyasining tug‘ilish tarixi bor. Toshkent shahridagi “Chorsu” bozorini ko‘pchilik yaxshi biladi. Bizning uyimiz shunga yaqin bo‘lganligi uchun “Chorsu”ga ko‘p qatnaganman. U yerda bir “Tim” degan joy bo‘lardi. U “Tim”lar hozir buzilib ketdi. Baland, tepasi oynavand. Ikki tomonida katta-katta darvozasi bo‘lardi. Bu “Tim”ning ichida turshak, mayiz, jiyda, yong‘oq – shunga o‘xshash quritilgan mevalar sotilgan. Har safar bozorga kelganimda birinchi bo‘lib kitob do‘koniga, undan keyin, albatta o‘sha “Tim”ga kirardim. “Tim” qandaydir sehrli maskandek tuyulgan menga. Shu yerda tirikchilik qilayotgan, savdo qilayotgan odamlar, nazarimda, boshqacha ko‘rinardi-da.
Bir kun ko‘zim tushib qoldi. Bir ayol turshak sotayotgan ekan, bir odam qo‘lidagi qog‘oz xaltani to‘ldirib turshak oldi-da, pulini to‘lamay ketdi. Ayol yig‘lab yubordi. “Bolalarining rizqini qirqib olib kelgandim, ro‘zg‘orimga ishlatarmikanman degandim”, deb yig‘ladi. Menga shu narsa juda og‘ir botdi. Bozorda bunday manzaralar uchrab turadi. Oradan yillar o‘tdi, o‘sha xotira turtkisida “Jajman” obrazi paydo bo‘ldi. Hikoya “Sharq yulduzi” jurnalining yillik mukofotiga sazovor bo‘ldi. Ko‘pchilikka ma’qul tushdi va hali-hanuz hikoya haqida ko‘p savollar tug‘iladi.

– “Chayongul yoxud quyi qishloqda qotillik qissasi” o‘zgacha uslubdagi asar. Asar sud va tergov hujjatlari asosida yozilgan. Har bir holatni taftish qilgansiz.

– “Chayongul” qissasining nomi bir necha marta o‘zgardi. Birinchi marta yozganimda “Sof o‘zbekcha qotillik” edi. Keyin “Jaholat” bo‘ldi, uch seriyali telefilm (rejissyor Nuriddin Qosimov), oxiri badiiy film (rejissyor Sobir Nazarmuhamedov) bo‘ldi. Va nihoyat, “Chayongul” nomi bilan qissalar qatoridan o‘rin oldi. Dastlab “Sirli olam” jurnalida “Sof o‘zbekcha qotillik” bo‘lib chiqdi. Nima uchun “Sof o‘zbekcha qotillik”? Unda ozgina kinoya bor, achchiq kesatiq bor.
Kitobxonlar ko‘rishgan, “Chistoy angliskoy ubiystvo” degan filmni. Kattaqo‘rg‘onda odamlar o‘la boshlaydi. Tiq etgan shovqin chiqmaydi, to‘s-to‘polon bo‘lmaydi. Men yozgan qissada esa… voqea olis viloyatlardan birida yuz bergan. O‘zim borib ko‘rganman, suhbatlashganman. Qotillik qilgan ayol bilan qamoqxonaga borib suhbatlashganman. Ayol qanday tarzda qotillikka otlanganini so‘zlab bergan.
Uyiga juda og‘ir ruhiy iztirob holatda kelgan. Tandirning yonida turgan eski pichoqqa ko‘zi tushgan. O‘sha pichoqni ko‘targancha “o‘ldiraman, o‘ldiraman” deb ikki ko‘cha nariga boradi. Nahotki sizning yo‘lingizni biror odam to‘smadi?” deb so‘radim. “Hech kim yo‘limni to‘smadi” dedi u. Mana bu jaholat bilan birovning joniga tajovuz qilish bo‘lgan uchun shunday atadim. Keyin “Chayongul” nomi topildi. Bunda ham qamoqxonadagi suhbat asqatdi. “Bizning uyimizda erkak kishi yo‘q, – dedi mahkuma ayol. – Erkak kishi yo‘q joyda, tajovuz bo‘lgan joyda ayol kishi erkakka aylanadi”. Ana shu gap menga juda og‘ir botdi, larzaga soldi va ayol chayonga aylanishini ifodalash maqsadida “Chayongul” deb qo‘ydim. Buni yana boshqa sabablari bor. Tush bilan bog‘liq sabablari, uni keyinchalik gaplashsak bo‘ladi.

– Meni anchadan beri bir narsa o‘ylantirib keladi. Adabiy did masalasi. Asar faqat xos o‘quvchilar uchun yoziladigan bo‘lsa, ko‘pchilik asar o‘qimaslikka to‘g‘ri keladi. Agar asar omma didiga moslashtirilsa, u holda “xos”lar omma darajasiga tushib qoladi. Umuman olganda, xos va omma o‘rtasidagi munosabatlar qanday kechadi? Bundan qanday chiqib ketish mumkin?

– Bu og‘ir va murakkab savol. Ko‘pdan buyon yechimini topmayotgan savol. Men yechim topib beraman deb da’vo qilmayman, albatta. Lekin xulosam shuki, yoza boshlaganimizdan buyog‘iga odamlar ommadan “xos”ga aylanib boradi deb hisoblar edim, lekin na omma o‘zgardi, na “xos”. “Xos”ni omma darajasiga tushirib bo‘lmaydi, ommani “xos” darajasiga ko‘tarib bo‘lmaydi. Faqat o‘zbek adabiyoti, o‘zbek kitobxonlariga xos emas bu hol. Men juda ko‘p xorij mamlakatlariga borganman. Kutubxonalarga, kitob do‘konlariga kirib suhbatlashaman. Kitoblarni ko‘raman. O‘sha yerlarda ham yaqqol ajralib turadi. Xos adabiyotni o‘qiydigan qavm nihoyatda oz, nihoyatda kam. Lekin savol tug‘iladi, bu asarlarni omma tushunadigan qilib yozish kerakmi yoki xos kitobxon tushunadigan qilib yozish kerakmi? Darajani nima belgilaydi? Buni aniqlash qiyin, bor yozuvchi men bir murakkab asar yozib qo‘yay deb yozmaydi axir. Masalan, o‘zim bir necha bor harakat qilganman juda ommabop qilib yozaman deb. Ommabop, odamlar qiziqib o‘qiydigan qilib. Menda voqea ko‘p bo‘lmaydi, qiziqarli voqealar kam bo‘ladi. Tashqi voqealardan ko‘ra ichki ruhiy voqealarga berilib ketaman. Ichki ruhiy tahlilga berilgan jarayonda omma o‘qishdan zerika boshlaydi. Men yaxshi ko‘radigan Dostoyevskiy “Voqealar tugab, ana shu voqealar haqidagi iztiroblar boshlanadigan joyda badiiy adabiyot boshlanadi”, – degan. Afsus, men mana shu aqidaga moyillik sezaman. Ko‘pgina asarlarimizda badiiy asar boshlanadigan joyda asar tugaydi, voqea tugaydi. “Jinoyat va jazo”ni hammamiz o‘qiganmiz. Bir talaba yigit boshi aylanib, gangib ikki ayolni o‘ldirib qo‘ydi. Endi yostiqday kitob shu qotillikning mulohazasiga bag‘ishlangan. “To‘g‘ri qildimmi? Noto‘g‘ri qildimmi? Men haqmi? Boshqalar haqmi?”. Ana shu savolga asarning oxirigacha javob izlaydi. Iztirob chekadi, qayg‘u chekadi. Lekin asarda savolga tugal javob chiqmaydi, asar tugaydi. “Jinoyat va jazo” xos o‘quvchilarga qarashlimi? Yoki ommagami? “Jinoyat va jazo”ni qo‘yib turaylik, “O‘tgan kunlar” romani keng ommaning asarimi yoki xos kitobxonlarnikimi? “O‘tgan kunlar”ni, “Jinoyat va jazo”ni keng omma ham, xoslar ham qiziqib o‘qiydi. Ehtimol, ularning buyukligi mana shunda bo‘lsa kerak. Lekin omma men shu kitobni o‘qidim, falon joyidan ta’sirlandim degan gapni eshitganim yo‘q shu paytgacha. Xos o‘quvchilar uni jo‘n, ertaknamo joylariga unchalik e’tibor qaratmasdan o‘qishadi. Yana bir marta aytaman, bu savolga tugal javob yo‘q, lekin hamisha o‘ylatib keladi, hamisha ko‘ndalang turadi bu savol.

– Asarlaringiz metaforalarga yashiringan, sekin o‘qiladigan asarlardek tuyuldi. Bu balki ehtiyotkorlik yoki bo‘lmasa inson o‘zini-o‘zi tsenzura qilish oqibatida yuzaga kelgan uslubmasmikin, degan fikr uyg‘ondi.

– Yaxshi. Bu avvalgi savolning davomi. Qiyin o‘qish, oson o‘qish, yengil o‘qish. Badiiy asar shavq-zavq bilan o‘qilishi kerak degan mashhur gap bor. To‘g‘ri gap, lekin savol tug‘iladi: Marsel Prustning asarlarini keng omma shavq-zavq bilan o‘qiydimi? Men, masalan, bu adib asarlarini zavq bilan o‘qiyman. Ozgina o‘qiyman, qiynalib o‘qiyman, lekin rohat qilaman. Takror-takror o‘qiyman. Yodimdan chiqib ketadi, yana o‘qiyman. Gap shundaki, Prustning fe’l-atvori, xarakteri, siyrati shunday bo‘lgan, uslubi ham shundan kelib chiqqan.
O‘zimizning Temur Po‘latov bor. Temur Po‘latov havas qilgan yozuvchilardan biri Marsel Prust. Bu ikki adib ohista, shoshmay mutolaaga, fikrchan mutolaaga da’vat qiladi kitobxonni. Nima uchun? Sababi bor. Shaxsan o‘zim bir kitobxon sifatida shunday asarlarga moyilligim kuchli. Mening kontsert, to‘y, nog‘ora-bazmga unchalik hushim yo‘q. Men yolg‘izlikka, sokinlikka, tinchlikka moyil odamman. Qiy-chuv o‘yin-kulgi, bayram, shodiyona bo‘layotgan joyda aql ishlamaydi, ehtiros ishlaydi. Dunyo, taraqqiyot nima demoqda? Dunyo tezlikning, shiddatning qurboniga aylanib bormoqda. Hozirgi koronavirus ham insoniyat tezlikning qurboniga aylanganining bir alomati. Prust, Po‘latov va shunga o‘xshagan yozuvchilar nima qilmoqchi edi? Zamon shiddatining “etagi”dan tutib qolmoqchi edi! Tasavvur qiling, katta bir tog‘day mashinami, tankmi, teplovozmi tortib ketayapti, ular qo‘li bilan, qalamning uchi bilan, “Hoy, sekin, qayoqqa shoshayapsan insoniyat?!” demoqda. Temur Po‘latov, anglangan daqiqalargina umr, demoqda. Tushunayapsizmi, anglangan lahzalargina umr. Anglanmagani sening umring emas. Aytmoqchimanki, o‘qilishi og‘ir, kimlargadir zerikarli tuyuladigan asarlar mohiyatida mana shunga o‘xshash falsafa yotadi. Misol uchun, “Bozor” romanimda yoki “Bugun ertalab” degan hikoyamda ayrim joylari murakkablashib ketgan, o‘qish qiyin deb aytishdi ustozlarimiz, o‘rtoqlarimiz. Men esa yanayam murakkablashtirib yozmaganimga afsuslanaman. Yana qayta yozaman Xudo xohlasa. O‘shanda yanayam murakkablashtirib yozish yo‘lini izlayman.

– Bugungi mutolaa borasida fikringiz qanday? Bugungi kitobxonlikdan ko‘nglingiz to‘ladimi?

– Avvalo, kitob o‘qiydigan odam shu xalqning mulki hisoblanadi, ma’naviy mulki. Kitobxonlik shaxsiy ish, lekin kitobxon ko‘paysa xalqning sifat darajasi o‘zgaradi. Kitob ko‘p chiqyapti, tarqalyapti, sotilyapti, o‘qilyapti, lekin ko‘nglim to‘ldi deb aytishga til bormaydi. Kitobni sotib olish bir, o‘qish ikki, o‘qiganini tushunish uch, tushunganini ifoda qilib berish to‘rt. Lekin butun jahonda ommabop, yengil tushuniladigan kitoblar juda ko‘p. Million-million tirajda chiqayotgan asarlar bestseller yozib millioner bo‘lib yurgan yozuvchilar hammasi yengil o‘qiladigan asarlar. Ana shu yengil o‘qiladigan asarlarning ham og‘ir yukini his qilib o‘qish tarafdoriman va murakkab deb hisoblanadigan asarlar ommalashuvini juda-juda istayman.

– “Umid guli” hikoyasining yaratilishiga nima sabab bo‘lgan? Tarixiy shaxs Abdurauf Fitrat timsolini tasvirlashda nima nazarda tutilgan? Bevosita hikoyaning so‘ngida “Inqilob” jaridasiga “Mening kecham” she’ri va Botuning “Mening kunduzim” she’rini chop etish bilan bog‘liq xat yozish bilan tugallangan. Bu holat kelgusi yorug‘ kunlarimizga ishorami? She’r nomlari mening nazarimda mana shunday xulosaga kelishga sabab bo‘ladi?

– Taniqli adabiyotshunos Hamidulla Boltaboyev Abdurauf Fitratning besh jildligini bosmaga tayyorlagan. Bir dunyo ish qilgan. Shu besh jildli asarlarini o‘qidim. Savol tug‘iladi: nima sababdan shu besh jild nega ommalashmadi? Fitrat, Cho‘lpon, Behbudiy, Qodiriy, Hamza, Usmon Nosir deymiz, lekin ular ommalashmaydi. Nima sababdan odamlar Abdurauf Fitrat mana shunday odam ekan, bunday bo‘lgan ekan deb aytmaydi. Men kuyib ketaman. Bir olim umrini sarflab besh jildlik kitob chiqaribdi, oltinga topilmaydigan gaplar bor u yerda. Fitratning asarlarini o‘qisangiz butun tasavvurlaringizni o‘zgartirib yuboradi. Nafaqat XX asr boshlanishi, XXI asr boshlanishidagi voqealarga ham munosabatingizni o‘zgartirib yuboradi. Shuni o‘qib turib va ta’sirlanib yurib, Moskvada bo‘lgan epizod (lavha desa ham bo‘ladi) meni hikoya qilgin degandek bo‘lib qoldi. O‘sha epizodning o‘zi meni hikoya yozishga majbur qildi. Maqsad Abdurauf Fitrat singari insonlarning badiiy obrazini yaratish. Misol uchun, Behbudiy haqida “Yoshlik” jurnalida bir qissa chiqdi. Xursand bo‘ldim. Chunki badiiy obraz orqali o‘sha ulug‘ insonni, ulug‘ zotni keng ommaga yaxshiroq, chuqurroq va ta’sirliroq tanishtiramiz. Rahmatli Tohir Malik Abdulla Avloniy haqida qissa yozgan. Yana va yana muammo kitobxonlarimizning saviyasiga, qiziqish doirasiga kelib taqaladi. Bir so‘z bilan aytganda, Hamidulla Boltaboyev tayyorlagan kitoblardan, yana qo‘shimcha ma’lumotlarni arxiv materiallaridan o‘rganib “Umid guli”ni yozdim. Fitratning bag‘rikengligini, ulug‘ligini qarangki, jurnalga xat yozib o‘zi va Botuning she’rini yonma-yon bosinglar deb iltimos qiladi. Undan xulosa chiqarib olish sizga, menga boshqa o‘quvchilarga havola. Mening yozganlarimda, e’tibor bergan bo‘lsangiz, tugal xulosa bo‘lmaydi. Tugal xulosa o‘quvchi ixtiyoriga qoldiriladi.

– “Bozor” romanida ham, “Jajman” hikoyangizda ham bozordan chiqqan maxluqqa to‘xtalgansiz. Nega aynan ikkita asaringizda ushbu obrazni olib chiqqansiz. Aynan qayta-qayta murojaat qilishingizning boisi nimada?

– “Jajman” inson fe’lidagi barcha salbiy illatlarning, salbiy tuyg‘ularning, salbiy kechinmalarning, umumlashma obrazi. U sulloh, bosqinchi, yovuz, birovning haqidan qo‘rqmaydigan, iymonsiz, uning shakl-shamoyili yo‘q. Jajman qanday jondor ekanligini men o‘zim ham bilmayman. Kimgadir olabo‘ji bo‘lib ko‘rinadi, kimgadir ajina bo‘lib ko‘rinadi. Noinsof odamlarning qiyofasini o‘zida mujassam qilgan. Istalgan salbiy fe’lni unga tadbiq qilishingiz mumkin. Shunda uning mohiyati ochiladi. Metaforadan kutilgan ma’no-maqsad ochiladi.

– Sizningcha, san’at qachon ma’naviy dunyoni o‘ldirishga, xarob qilishga xizmat qiladi? Qachon sodir bo‘ladi va qanday holatlarda?

– San’at hayot, kayfiyat, ruh baxsh etadi va ayni vaqtda o‘ldiradi. Yaratuvchi, jonlantiruvchi, jon baxsh etuvchi san’at bor. O‘quvchining badiiy did masalasi kelib chiqmoqda. San’atning ta’sir kuchi nihoyatda katta, cheki yo‘q. San’at deydigan bo‘lsak, qanchasi sizga jon bag‘ishlaydi, qanchasi joningizga azob beradi, zulum qiladi. Uning barchasi o‘zingizga havola. Misol uchun, kimdir jonini berib qayta-qayta o‘n martalab eshitadigan qo‘shig‘ini men bir marta ham oxirigacha tinglamayman.
Keng omma orasida musiqani berilib tinglaydiganlari ko‘p emas. Nega? Yengil-elpi ashulani eshitadi. Shuni ashula deb aytayotganiga, unga musiqa bastalaganiga, shuni qo‘shiq qilib aytganiga, radioda televizorda berayotganiga aql bovar qilmaydi. Va shuni jon-jon deb eshitadigan odamlar borligi meni ajablantiradi. Aqlimga sig‘dirolmayman. Nima bu o‘zi? Na musiqa bor, na so‘z bor, na ijro bor. Nima bo‘ldi? Odamlarimizning didi shunchalik pasayib ketdimi?
Hatto anchagina mashhur bastakorlari­miz­ning musiqasini tinglang, tepa sochingiz tikka bo‘ladi. O‘ldirgani shu-da! Mening didimni haqorat qilyapti. Ularni katta-katta pul evaziga to‘yga aytamiz, kontsertiga boramiz. Besh ming odam kontsertiga kirib o‘tiradi. Uch soat kontsert tomosha qiladi. U yerda aytilgan yigirma-o‘ttizta qo‘shiqdan nechtasi chinakam estetik zavq beradigan qo‘shiq? Qizlar, yigitlar tinmasdan raqsga tushadi. Kechirasiz-u, bu qanday tomosha?!
Zulayho Boyxonovaning ayrim qo‘shiqlarini tinglayman. Erkin Vohidovning “Bir qadam” nomli she’riga Abduhoshim Ismoilov musiqa bastalagan. O‘shani berilib aytadi. Savol tug‘iladi: bizda hech zamonda “Men tomonga bir qadam qo‘y!” deb qiz bola yigitga aytadimi? Yigit qizga aytishi mumkin. Erkin aka juda bir nozik lutf qilgan. Zulayho Boyxonova esa jonini jabborga berib, “Bir qadam, bir qadam”lab olamni boshiga ko‘taradi. Qani bu yerda did, qani estetika, qani go‘zallik?! Bu tomonlarini tinglovchilar o‘ylashi kerak-da! “Hoy, oyim, nimalarni deb ayuhannos solayapsan?” deya savolga tutmog‘i kerak-da!

– Shu mulohazalarni badiiy adabiyotga vobasta qilib aytganda-chi?

– Xuddi shunday sayozlik ashula, musiqa, teatr, kinoga ham tarqagan. Milliy teatrga tushib, kelin-kuyov, qaynona-kelin mojarolarini ko‘rib o‘tirgan tomoshabinlarni tomosha qilaman. Tushunyapsizmi, sahnaga qarolmay atrofimdagilarni tomosha qilaman.
Ommaviy adabiyot, ommabop adabiyot qo‘polroq qilib aytganda olomon adabiyot, olomon teatri, olomonbop filmlar, olomon musiqalar didni o‘ldiradi. Men teatr ko‘ryapman, film tomosha qilyapman, qo‘shiqdan zavq olyapman, men kitob o‘qiyapman degan fikrga olib keladi, oqibati esa didni o‘tmaslashtirish, o‘ldirishdan boshqa gap yo‘q. Savol zamiridagi tagma’nodan kelib chiqilsa, didni o‘ldirdimi, odamni o‘ldirgan bo‘ladi.

– Yozuvchi bo‘lib shakllanishingiz davomida dastlab yozganlaringiz ham matbuotda e’lon qilinganmi va ularga o‘quvchilarning munosabati qanday bo‘lgan?

– Tabiiy, havaskordan yozuvchiga yoki shoirga aylanish oson ko‘chmaydi. Bu qiyinchilik chig‘irig‘idan o‘tish mashaqqatini boshdan kechirganman. Gazeta yo jurnalda birorta hikoyam chop etilarmikan, degan orzu tushlarimga kirib chiqardi.
Men beshinchi-oltinchi sinfda o‘qigan kezlarimdan kundalik tutganman. Uchrashuvlarda talabalarga ko‘p aytaman, ana shu kundalik tutish yozuvchilikka o‘rgatadi. Meni hech kim majbur qilmagan. Qaytaga meni odobsizga chiqarib, yomon bolaga chiqarib, muhokamalar qilishgan, izza qilishgan. Dastlabki hikoyalarim “Fan va turmush” va “Guliston” jurnallarida e’lon qilingan. Va u paytlarda nafaqat hikoya, bir kichkina maqolangiz chiqsa ham odamlar o‘qir edi. Yozilgan ikki enlik axborotni ham o‘qib telefonda tabriklashardi. Men shu vaqtgacha ochig‘ini aytadigan bo‘lsam o‘zimni tilimdan qoniqish hosil qilmayman. Erkin A’zamga o‘xshagan, Nazar Eshonqulga o‘xshagan tilim juda o‘ynoqi deb aytmayman. Men toshkentlikman dedim-ku, viloyatda yashagan o‘rtoqlarimga havasim keladi. Xurshid Davron do‘stimizga ko‘p aytardim, sen fors tilini bilasan. Fors tilini bilsam yaxshi bo‘lardi deb. Nega deydi? Fors tilida so‘zlar boyroq tuyuladi, ohangdor. Musiqaviylik kuchli. Bizning Toshkent shevasida yozib bo‘lmaydi. Xorazm, Namangan, boringki, Farg‘ona shevasida yozsangiz juda boshqacha chiqadi. Odamga yoqimli eshitiladi. Shevalarni juda yaxshi ko‘raman. Lekin men o‘zim Buxoro shevasi bilan Xorazm shevasini aralashtirib yuboraman. Mana shu narsalar yozganimda hamon seziladi. Dastlabki “Kiyova quyoshi” hikoyamni Erkin A’zam tahrir qilib bergan. Juda jiddiy tahrir qilib “Guliston” jurnalida e’lon bo‘lgan. Asqad Muxtor davri edi, juda ovoza bo‘lib ketgan. “Fan va turmush” jurnalida chiqqan hikoyamni Tohir Malik tahrir qilgan. Ana shu tahrirlarni o‘rganib keyin-keyin bir qancha yozganlarimni tili yomon, jo‘n, talabga javob bermaydi deb tahririyatdan qaytarishgan. “Sharq yuduzi”ga ikkita hikoyani qo‘ltiqlab yillar davomida qatnaganman. Ustozlarimiz o‘qib berishmasdi. Bo‘shashib borib, bo‘shashib kelaverar edim. Chiqarishmagan, lekin qaytmaganman. O‘n martalab qayta yozaman, baribir chiqaraman, deganman. Ma’qul emas, deb yozib berilgan yozuvlarni hozirgacha saqlayman. Odil Yoqubov, Erkin Vohidov, Nosir Fozilovlarning “Bu mashqingiz yaramaydi, olib keting” degan mazmundagi yozuvlarini olib qo‘yibman. Bir kun shularni chiqaraman. Bularni iddao ma’nosida aytayotganim yo‘q. Shaxsan menga saboq bo‘lganligini aytmoqchiman. Xullas, shu singari mashaqqatlardan qochmadim, ishlayverdim. Hozir ham yozganlarimni kimdir qo‘limga qaytarib berishsa, indamayman, o‘ylab ko‘raman, qayta ishlayman. Chunki har bitta yozgan asaringiz yangi bir sinov. Men tajribali yozuvchiman, boplab qo‘yaman degan da’voim yo‘q. Sizga yoqsa, boshqasiga yoqmaydi. O‘nta odam o‘qisa, bir ovozdan ma’qul, demaydiku! Beshtasi ma’qul deydi, uchtasi o‘rtacha deydi, ikkitasi noma’qul deydi. Maqtovdan xursand bo‘lmayman. Ichimdan sevinaman, lekin do‘ppimni osmonga otmayman. Tanqiddan yerga kirib ketmayman. Ikkalovining muvozanatini teng ushlab qabul qilishga harakat qilaman.

– Yozuvchi uchun yozish qachon ehtiyojga aylanadi? Yozuvchi uchun umuman yoza olmaslik bu nima? Siz ham shunday holatga tushganmisiz?

– Ehtiyojga aylanishini hozir qisman aytib o‘tdim. O‘zim ko‘rib, bilib yurgan narsalarni o‘n uch yoshimdan yon daftarimga yozib yura boshladim. Yozishning nima keragi bor? Misol uchun, oyni ko‘rdim, to‘lin oy charaqlab turibdi. Dunyoda hamma ko‘radi, lekin juda kamdan-kam odam yozadi. Bolaligimizda Faxriddin Umarovning “Onam derman” degan juda mashhur qo‘shig‘i bo‘lar edi. Onam rahmatli bilan birga qayta-qayta tinglaganimiz yodimda. Beixtiyor o‘sha taassurotlarni yoza boshlaganman.
Ko‘rayapsizmi, yozish ehtiyoji, yozishga mubtalolik kamdan-kam odamga nasib etadi. Shuning uchun ham ijodkor kam bo‘ladi. Endi yozishga mubtalolik boshqa, yaxshi yozish boshqa, boplab yozish boshqa, o‘rniga qo‘yib yozish boshqa. Ana shu mayl shakllana-shakllana professional maqomga ko‘tariladi. Yozolmay qolish alohida holat. Yozolmay qolish og‘ir, lekin holat har xil bo‘ladi, kayfiyat har xil bo‘ladi, salomatlik har xil bo‘ladi. Yozolmay qolishdan ham qo‘rqmayman. Dunyo ko‘zingizga qorong‘i ko‘ringan har qanday kayfiyatdan ham qo‘rqmayman. Chunki undan keyin yozish kayfiyati paydo bo‘ladi. Yomon kayfiyatdan keyin, albatta, yaxshi, charog‘on kayfiyat paydo bo‘ladi. Men shunga ishonaman.

– Asarni yozishdan oldin dastlab uning musiqasi yaraladi deb eshitgandim. Atoqli adib O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanining yozilishida daraxt shoxidan uzilgan bitta barg turtki bo‘lgan ekan. Shu o‘rinda sizning asarlaringiz tug‘ilishiga nima turtki bo‘ladi? Masalan, aynan “Yolg‘iz” asaringiz haqida aytsangiz.

– Abdulla Qodiriy 1926-yilning fevralida “Yig‘indi gaplar” maqolasi uchun qamoqqa olingan. “Yolg‘iz” qissasida ayni shu voqea bilan holatlar tasvirlangan. Yozish asnosida arxiv hujjatlari o‘rganildi, badiiy to‘qima ham bor, albatta. Musiqaga kelsak. Nafaqat katta badiiy asarning, nafaqat she’r yo dostonning, oddiy bir maqolaning ham o‘ziga yarasha musiqasi bo‘ladi, ohangi bo‘ladi. Masalan, siz bilan suhbatlashyapmiz, ushbu suhbatga yarasha so‘z, jumla, gap quriladi, shundaymi. Mana shu so‘zlar, iboralar, gap tuzilishlari, jumlalarda ohang bo‘ladi. Ko‘p hollarda birinchi jumlani topish qiyin kechadi. Chunki birinchi jumla bamisoli kalavaning uchi. Kalavani uchini tutib olsangiz u yog‘i oson ko‘chadi. Keyingi jarayonda, ehtimol, u o‘zgarib ketar yo o‘zgarmas. Misol uchun, hikoyalarimdan birini “Cho‘li iroq” musiqasiga hamohang bo‘larmikan deb yozganman. Jahon adabiyotining zabardast vakillari mumtoz musiqani, mumtoz g‘arb musiqasini juda yaxshi egallashgan, bolaligidan o‘rganishgan. Katta armonlarimdan biri biror cholg‘u asbobini chalishni o‘rganmaganman. Yoshligimda chalganman, lekin davom ettirmaganman. Musiqa – mo‘jiza axir! Musiqani hamma bilishi kerak, his qilishi kerak. Musiqa didni tarbiyalaydi, ko‘ngilga osoyishtalik beradi, orom beradi, junbushga keltiradi.
Mashhur turk bastakori Jon Atilla 1453-yili Istanbulning fath etilishiga bag‘ishlangan sim­foniyasini yaratgan. O‘nlab marta eshitaman. Ana shu musiqaga nasriy asar yozgim keladi. U musiqani eshitsangiz yuzga kirgingiz keladi. Yuzga kirib ham javlon urgingiz keladi. Mana musiqaning kuchi, ta’siri, ahamiyati!

– Jurnalistlik faoliyati bilan yozuvchilik bir-biriga qanchalik yaqin va ayni paytda bir-biridan qanchalar uzoq?

– Jurnalistika real hayot bilan ishlaydi. Aniq, konkret faktlarga asoslanib, bo‘lgan voqealarni yozadi. Badiiy adabiyot to‘qima. Jurnalist ko‘rgan narsalarni badiiy to‘qimalar bilan qo‘shib, badiiylashtiradi. U voqealikni xususiylashtiradi. Xususiylashtirish degan so‘z bor. Davlat mulki bor, xususiy mulk bor. Jurnalistika davlat mulki, xalq mulki, yozuvchi o‘z mehnati bilan xususiy mulk yaratadi. Eplasa, dunyoni o‘z mulki qilib oladi. Go‘zallikni, qadriyatni, e’tiqodni – hamma-hammasini o‘ziniki qilib oladi. Shu ma’noda yozuvchining, shoirning imkoniyati ko‘p, baland, yuksak.

– Bir suhbatingizda aytgansizki, bugungi kun kitobxoni uchun asar yozish juda qiyin degansiz. Zamon shiddatini nazarda tutgansiz shekilli. Tajribali adib sifatida yosh yozuvchilarga maslahat bersangiz!

– Yozuvchilar uyushmasi orqali viloyatlarga chiqamiz, yoshlar bilan uchrashuvlar qilamiz. Ko‘p asarlarni o‘qiyman. Asosan nasriy asarlarni o‘qiyman. Yoshligida nasriy asar, misol uchun hikoya, qissani juda puxta yozadiganlar juda ko‘p emas, oz, lekin yo‘q ham emas. Shunga intiladiganlar bor. Men unday yozma, bunday yoz deb aytolmayman. Doimiy aytiladigan gap – ko‘proq o‘qish. Tushunib o‘qish kerak. Alohida ta’kidlab aytamanki, u yozuvchi, bu yozuvchi asarini cho‘qib-cho‘qib o‘qimasdan, biror bir adibning butun ijodini bir boshdan to‘liq o‘qishda samara katta. Shunday o‘qilsa, adib ijodining rivojini, shakllanishini, past-balandini o‘rganasiz va o‘zlashtirasiz. Bir yozuvchi ijodini tugal o‘rganing, so‘ng ikkinchisiga o‘ting. O‘tkir Hoshimovni o‘qidingizmi, hamma asarini o‘qib chiqing. Oldin bu hikoya, bu roman, bu qissani emas, qaysi birini oldin yozgan bo‘lsa, shu tartibda o‘qish kerak. Hayotining oxirigacha yozganlarini o‘qing va O‘tkir Hoshimov haqida yaxlit tushunchaga ega bo‘ling. Shukur Xolmirzayev asarlarini o‘qing. Hikoyalari, esselari, romanlari, qissalari bormi, o‘qing va yaxlit tasavvurga ega bo‘ling. Asqad Muxtorni o‘qing, yaxlit tasavvurga ega bo‘ling. Ana shuning o‘zi maktab vazifasini o‘taydi. O‘quvchi sifatida o‘qiysiz va yozuvchi sifatida ko‘nglingizga o‘tiradi. Birovga G‘afur G‘ulom yoqadi, kimgadir Oybek yoqadi, kimgadir Tolstoy yoqadi. O‘ziga yoqqanini olib yana o‘qish, yana o‘rganish kerak. Yana bir chekkadan o‘qib, obrazlarini, dialoglarini, so‘z o‘yinlarini, kinoyalarini, metaforalarini alohida o‘rganib chiqish kerak. Nima demoqchi? Nega bunday demadi? Nega bunday dedi? Masalan, men hozir Pushkinni o‘qiyapman. Pushkinni talabalik davrimda o‘qiganman. Mutlaqo uqmagan ekanman. Bilmagan ekanman. Imtihondan o‘tish uchun o‘qigan ekanman. Endi hozir boshqa ko‘z bilan o‘qiyman. Misol uchun, “O‘tgan kunlar”ni yigirma marta o‘qiganman. Hozir o‘qisam, mutlaqo boshqacha. Vaholanki, “O‘tgan kunlar” o‘sha-o‘sha, hech narsa o‘zgarmagan, lekin men o‘zgarganman. Mening qabul qilish qobiliyatim o‘zgargan. Mutlaqo boshqacha xulosalar chiqa boshlaydi. Aymoqchimanki, o‘rganib o‘qish, maktabga borgandek o‘qish kerak. Chexovning holatlar yaratish mahoratini o‘rgansa, yozuvchiga, albatta, asqotadi.

Do‘stbek Sulaymonov oqqa ko‘chirgan

«Yoshlik» jurnali, 2020 yil, 9-10-son