Faxriddin Nizomov – sirli odam. Chunki aslida u ikki kishi.

Birinchisining ismi – Faxriddin aka. U 1963 yili hozirgi Navoiy viloyatidagi Sangijumon qishlog‘ida tug‘ilgan, Samarqand davlat universitetida filologlikka o‘qigan, keyin Hindiston ommaviy kommunikatsiya institutiga borib, jurnalist ixtisosini olgan; vatanga qaytib, xizmat pillapoyalaridan KATTA amaldorlik darajasigacha ko‘tarilgan.

Ikkinchining ismi – Faxriyor. U – shoir, nozikfahm lirik, faylasuf va poliglot, stsenariynavis va tarjimon. «Dardning shakli» (1997), «Ayolg‘u» (2000), «Geometrik bahor» (2004), «Izlam» (2017), Frantsiyada chop etilgan «L’Ombre des Larmes» («Ko‘zyosh soyasi», 2016) to‘plamlari muallifi…

Faxriddin aka bilan Faxriyor tarjimonlikka qo‘l urganda bir odamga aylanadi. Shu tariqa o‘zbek tiliga amerikalik taniqli siyosatchi Hillari Klintonning «Bir bolaga yetti mahalla ota-ona» (It Takes a Village to Raise a Child, 1997), ingliz kalomshunos olimi Timoti Uinterning «XXI asrda islom: postmodern dunyoda qiblani topish” (Islam 2001: Finding the Qibla in a Postmodern World, 2005) va «Amerika hikoyalari» (American Short Stories, 2011) (boshqa tarjimonlar bilan birga) kitoblari tarjima qilindi. Yana qanchadan-qancha kinokartinalar, badiiy va hujjatli seriallardan tortib, «Cho‘qintirgan ota» va «Yangi «Paradizo» kinoteatri»ga o‘xshash jahonning durdona filmlarigacha…

Bugun Sanjar Yanishev O‘zbekistonda «sobiq amaldor», tinib tinchimas «frilanser» Faxriddin aka qanday yashayotgani, shoir Faxriyorning ahvoli, ruhiyasi haqida u bilan suhbatlashadi.

– Faxri, sen tug‘ilib o‘sgan qishloq nomining ma’nosi nima?

– «Qimirloq tosh».

– Qiziq ekan! Men tug‘ilib o‘sgan ko‘chaning nomi «Tankistlar» edi. Bolalik chog‘larimda tiynatimda yetishmagan qat’iyatni shu so‘zdan olgan bo‘lsam kerak. Nomi «O‘rikzor»ga o‘zgartirilgani g‘alati bo‘lgan edi, chunki u yerda o‘rik emas, faqat olcha o‘sganini bilaman. To‘g‘ri, ko‘cha nomi o‘zgartirilishidan oldin men u yerdan ketgan edim… Fe’lingda «Sangijumon» so‘zi bilan bog‘liqlikni sezasanmi?

– Mezon burjiga mansub kishilar ko‘p ikkilanadi, degan gap-so‘z yuradi. Balki shuning uchun hamma narsaga shubhalanib qarasam kerak.

– Yulduzlarga ishonasanmi?

– To‘g‘risini aytsam, na burjlarga va na yulduzlarga ishonaman.

– Har bir pravoslav ruhoniysi astrologiya – munajjimlik va har xil xiromantiya – qo‘ldagi chiziqlarga qarab fol ochish – shaytonning ishi: Xudodan boshqa oliy kuch yo‘q va hk. deydi. Bu masalaga islom dini qanday qaraydi?

– Imonli kishi faqat Allohga ishonishi kerak. Lekin inson tabiati g‘alati. Herbert Uels bekorga «har bir kishining, hatto eng ma’rifatli kishining ko‘nglida ham xurofotning tutqich bermas qoldiqlari in qurib olgan bo‘ladi», demagan.

– Onomastikaga qaytadigan bo‘lsak, har holda o‘sha «tosh»ni «tosh shahar»ga (Toshkent) almashtirish mantiqan to‘g‘riga o‘xshaydi. Ota-onang kimlar?

– Ota-onam – oddiy kishilar: otam umr bo‘yi traktorchi bo‘lib ishlagan, onam esa uy bekasi bo‘lgan. Hozir ikkalasi ham pensiyada, haliyam Sangijumonda yashaydi. Men anchadan beri ularni Toshkentga kelib, uyimda, bir oz bo‘lsa-da, yashashga ko‘ndirmoqchi bo‘laman, lekin unashmaydi. O‘z uyim – o‘lan to‘shagim, degan gap bor-ku. Ular men bilan uka-singillarim ko‘nglida mo‘jaz Vatan – qishloq va qadrdon uyga mehr uyg‘otgan. 12 farzand edik. Men to‘ng‘ichiman. 5 yil oldin bir singlim qazo qildi…

– Alloh rahmat qilsin… Uka-singillaringning hammasi ijodkor kishilarmi?

– Yo‘q, faqat bir ukam Islom institutini, keyinchalik, ToshDuning jurnalistika fakultetini bitirgan. O‘zi ham maqolalar yozib, arab tilidan u-bu narsalarni tarjima qilib turadi… Afsuski, ota uyda tez-tez yig‘ilib turish imkoni yo‘q. Yaqinda bir ukam qizini uzatuvdi, shunda aka-uka, opa-singillar unikida ko‘rishdik.

– Aka-uka, opa-singillar bilan munosabatlaring qanday? Aka uylanmaguncha uka bo‘ydoq yuraveradimi?

– Ha, shunaqa udum bor. Lekin istisnoli holatlar ham uchrab turadi. Agar, aka universitetda o‘qiyotgan va ukaga ma’lum sabablarga ko‘ra uylanish zarur bo‘lib qolsa, ota-ona to‘ng‘ichidan kichik o‘g‘liga uylanishga ruxsat berishini so‘rashi mumkin.

– Sen ham shunday qilganmisan?

– Yo‘q, men birinchi bo‘lib uylanganman. (Kuladi.)

– Darvoqe, uylanayotganda ota-onangning roziligini olganmisan? Yoki bizdagiga o‘xshab, vaqti-soati yetgach, uylantirib qo‘yishganmi?

– Ha, kelinni ota-onam topgan, buning uchun ularga mingdan-ming rahmat. Bo‘lg‘usi umr yo‘ldoshim bilan to‘y oldidan tanishganmiz, bir ko‘rishdayoq menga yoqib qolgan. O‘ttiz yildan beri birgamiz, farzandlar o‘stirdik, uch yil oldin qiz nevaramiz tug‘ildi…

Umuman olganda, sharqliklar g‘arbliklarga nisbatan oilaga ko‘proq mehr qo‘yadi. Ular keyingi o‘n yilliklarda inqirozga yuz tutayotgan qadriyatlarni saqlab qolishga intilmoqda.

Bir misol keltiraman. Uch yilcha oldin xizmat taqozosiga ko‘ra, Hindiston janubidagi Tamil-Nadu shtatiga borishimga to‘g‘ri kelgan, delegatsiyamizga Svati ismli bir istarali xonim yo‘lboshlovchilik qilgan edi. Oilasi haqida gapirib bergan qiziq hikoyasi hamon yodimda: Svati umr yo‘ldoshi va ikki farzandi bilan AQShning Kaliforniya shtatida yashagan, maoshi tuzuk ishda ham ishlagan ekan. Lekin eri bilan ajrashib, farzandlarini Hindistonga qaytarib olib kelishga majbur bo‘libdi. Aytishicha, Amerikada bizning tushunchamizdagi oilalar qolmayotgan emish. Shuning uchun farzandlarim an’anaviy: buvisi bilan buvasining tarbiyasini olsin, balog‘at yoshiga yetgandan so‘ng qayerda va qanday yashashni o‘zlari hal qiladi, deydi. Qizig‘i, u muslima emas, hinduizmga e’tiqod qiladi.

– Ota-onangiz maktabdan keyin qaysi kasbga o‘qishingiz to‘g‘risidagi moyilliklaringizga qanday qaragan? 12 farzanddan biri ota-onaga qarashish uchun qishloqda qolishi kerakmidi?

– Oilamizda hamma kasbini o‘zi tanlagan. Menga arxitektorlikka o‘qishni tavsiya etishgan, chunki qo‘shnimiz arxitektura institutida o‘qituvchi edi. Lekin «yo‘q» deb turib oldim. Maktabda o‘qib yurgan paytimdan filolog bo‘lishimni bilar edim…

Ha, bugun bir ukam ota-onam bilan turadi. Lekin qolganlarimiz ham ularga qo‘ldan kelgancha yordam berib turibmiz.

– Sening oila andozang o‘zing tug‘ilib o‘sgan oila andozasiga qanchalik mos keladi?

– Albatta, farqi juda katta. Vaqt o‘tishi bilan hamma narsa o‘zgarib boradi. Muhit hammamizni o‘zgartiradi. Masalan, men ko‘p farzandli oilada o‘sganman, lekin o‘zimning ikki farzandim bor. Hatto qishloqlarda ham tug‘ilish kamayib ketyapti. Endi «qahramon onalar» yo‘q. O‘sha sovet davrida berilgan unvon yodingda bo‘lsa kerak?

– Bu nima bilan bog‘liq?

– Bu nafaqat iqtisodiy qiyinchiliklar, qolaversa, uy xo‘jaligida qo‘l mehnatiga talabning kamayib borishi bilan bog‘liq. Asta-sekin hamma narsa mexanizatsiyalashmoqda. Ilgari bitta oilaga ham ovchi, ham dehqon, hamma oshpaz, ham novvoy kerak bo‘lsa, bugun ularning o‘rnini do‘konlar, oshxonalar, novvoyxonalar egallab borayotir. Shuning uchun an’anaviy oila modeli keskin o‘zgarishlarga yuz tutmoqda. Bugungi bolalar buvisining ertaklarini tinglab emas, mult-, tele- va kinofilmlarni ko‘rib, popsa – alay-balay qo‘shiqlarini tinglab katta bo‘lmoqda.

– Qizlaringga ayfon olib berasanmi?

– Qizlarimga smartfonni katta bo‘lishganidan so‘ng olib berganman. Ular bolaligida internet degan gaplar yo‘q edi. Lekin televizor ko‘rishlarini taqiqlamaganman – qattiqqo‘llik qilgim kelmagan. Ular ham tengdoshlari qatori teleertaklar tinglab o‘sdi. Afsuski, buvilari ulardan uzoqda edi.

…Yo‘q, buvim menga ham yotar oldidan ertak aytib bermagan. Lekin ertalab namoz o‘qib bo‘lgandan so‘ng payg‘ambarlar, devona Mashrab haqidagi kitoblarni ovoz chiqarib o‘qir edi… Balki aynan o‘sha kitoblar adabiyotga qiziqishimni uyg‘otgandir. U kishi o‘sha kitoblarni juda berilib, jozibali ohang bilan o‘qir ediki, bexosdan devonayi Mashrab bilan goh Namanganu Qoshg‘arda kezar, goh Balxda uning ortidan dor ostiga borar edim.

– Sen o‘zbek filologiyasi fakultetida o‘qigansan. Rus tilini qayerda o‘rgangansan?

– Armiyada! Uzoq Sharqda, Primore o‘lkasida xizmat qilganman.

– Qo‘shin turing qanaqa edi? Shu haqda batafsilroq gapirib bersang. Hozir qanaqaligini bilmayman, ammo o‘sha yillari armiyada «boboychilik» avj olgan edi. Rus tilini bilmagan o‘zbekning xizmat qilishi oson bo‘lmagandir?

– Artilleriya qo‘shinidagi xizmatim yomon bo‘lmagan. Qo‘shinimiz turini «kazemat», o‘zimizni esa «o‘limga hukm qilingan askarlar» deb atar edik, chunki qurollarimiz tankning Xitoy bilan chegara yaqinidagi istehqom hududiga o‘rnatilgan bosh qismidan iborat edi…

Ha, boboychilik bo‘lgan va u baynalmilal bo‘lib, o‘zbeklarni «boboy» o‘zbeklari ham ayab o‘tirmas edi. Rusning rus, ozariyning esa ozariy «boboy» bemalol po‘stagini qoqishi mumkin edi… Eng esda qolgan kishi katta leytenant Vitka Patratiy bo‘lgan. U komandir bo‘lib kelishidan oldin istalgan kishi bizni ermak qilishi, ustimizdan kulishi mumkin edi, chunki batareyamiz polkning «o‘gay o‘g‘li» edi. Lekin u komandir etib tayinlangandan so‘ng duch kelgan joyda bizni maqtab, boshqalarga namuna qilib ko‘rsata boshladi; bizdan esa «bo‘yinni qisib yurmaslik»ni talab etadigan bo‘ldi. Bu o‘sha vaqtda menga qadr-qimmatni saqlashga o‘rgatgan bir umrlik saboq bo‘ldi!

– Qachon she’r yoza boshlaganingni eslaysanmi?

– Ilk she’rlarimni beshinchi sinfda o‘qib yurgan paytlarim yozganman. Ularni olib kelib, o‘sha paytlar bemalol gaplasha oladiganimiz rus tili o‘qituvchimizga ko‘rsatganman. U menga, qofiyasi qani? turog‘i qani? vazni qani? degan edi. O‘sha paytlar she’rda bunaqa narsalar bo‘lishi kerakligiga aqlim yetmagan. Demak, qanchalik ibtidoiy bo‘lmasin, «erkin she’r» yozgan ekanman-da. Qizig‘i, keyinchalik baribir shunga qaytdim. Lekin endi anoyilik qilmay, barmoq vaznining pastu balandini yaxshi o‘zlashtirib va tanib olgan edim.

– Adabiy «tomorqang» haqida ham gapirib bersang.

– She’rni kam yozaman. Asosan, tarjima, texnik tarjima bilan shug‘ullanishimga to‘g‘ri keladi. She’rdan ko‘ra, ulardan xalqqa foyda ko‘proq bo‘lsa ne ajab! (Kuladi.) Yevropa va Lotin Amerikasi adabiyoti bilan «og‘rigan» paytlarim bo‘lgan. Ustozim Murod Muhammad Do‘stning «Lolazor» romani qahramoni gapini o‘zgartirib aytganda, saksoninchi yillar avlodi bizga sohir realizmning «changalzoru» «silvalari»ni kashf qilib berdi. Ungacha o‘zbek adabiy intelligentsiyasi dunyoga Chexovning pensnesi orqali qarar, ya’nikim, asosan, rus adabiyotidan ulgi olar edi.

Bugun bir oz injiqman, «mintaqalar»ga qiziqishim susaygan – muayyan mualliflarning muayyan asarlarini o‘qishni xush ko‘raman.

O‘zbek yozuvchilaridan Nazar Eshonqul va Shodiqul Hamroyev, shoirlaridan Abduvali Qutbiddin, Halima Ahmedova, Farog‘at Kamol, Bahrom Ro‘zimuhammad, Xosiyat Rustamova va boshqalarning ijodini kuzatib boryapman. Afsuski, rus o‘quvchisi ularni tanimaydi. Asarlari tarjimonlarini kutib turibdi; ularning har biri O‘zbekistonni dunyoga kutilmagan rakursdan kashf qilib berishiga ishonaman.

– Ushbu mualliflar asarlarining mavzu ko‘lami qanday? Ular poetikasini – o‘zbek tilini hisobga olmaganda – birlashtirib turadigan umumiy jihatlar bormi?

– Mavzular ko‘lami har xil: kimdir o‘z hissiyotlari, kechinmalari haqida yozsa, kimdir, deylik, yevropacha barokkoni o‘zbekcha barmoq vazni bilan chog‘ishtirib eksperiment qiladi. Farog‘at Kamol bilan Xosiyat Rustamova ayollar she’riyatini intellektuallashtirish yo‘lidan bormoqda. Halima Ahmedova lirikani alohida ohangdorlik va kutilmagan tashbihlar evaziga yangi bosqichga ko‘tardi…

Bu ijodkorlarning barchasini hammaning ensasini qotiradigan metahikoyalar, ya’ni jamiyatda ustuvor va universal g‘oyalardan chetlanish birlashtirib turadi. Endi ularning asarlari mafkura quroli emas, jo‘nlikdan teranlikni afzal biladi. Ushbu jarayon o‘tgan asrning yetmishinchi-saksoninchi yillarida boshlangan bo‘lib, hamon davom etmoqda. Teranlashuv va quruq bayonchilikdan qochish evaziga o‘zbek she’riyati ham o‘quvchisini yo‘qotmoqda. Lekin bu – ko‘pga kelgan to‘y, dunyodagi tamoyil shunaqa.

– «Bozingar», «Ketish» singari she’rlaringda tez-tez atrofingdagi voqea-hodisalarga kinoya va kesatiqli munosabat bildirib turasan. She’r, seningcha, voqealarning tabiiy yo‘sinini (masalan, chinorlarning noqonuniy kesilishini) aks ettirish bilan biror narsani hal etishi mumkinmi? Bugungi O‘zbekistonda poetik so‘zning kuchi nimaga yetadi?

– Shoir o‘zi yashab turgan muhitdan tashqarida bo‘la olmaydi. U jamoatchilikni junbushga keltirayotgan voqealarga munosabat bildirishga majbur. Men ham o‘zimni o‘ylantirayotgan narsalar haqida yozaman. She’riyatning tarixiy ta’siri haqidagi cho‘pchaklarga ishonmayman. O‘zim uchun yozaman. Shuning uchun uchun haliyam «yosh shoir», yana «hammabop» bo‘lmay qolayotgan bo‘lsam kerak. (Kuladi.) Lekin «hammaboplik»ka intilmayman. Kimga kerak bo‘lsa, she’rlarimni topib oladi. Topib olayotganlar ham bor.

– So‘nggi ikki yil ichida seni o‘rab turgan «muhit»da, ijtimoiy hayotda biror narsa o‘zgardimi?

– Men uchun hech narsa o‘zgargani yo‘q. «Muhitim» − noni qattiq frilanserlik. Men «erkin nayzachiman» («free lance”ning so‘zma-so‘z tarjimasi “erkin nayza” degani – “Fergana.ru” izohi). Hech kimga bog‘liq, bo‘ysunadigan joyim yo‘q, ishim – dunyolarni bir-biriga yaqinlashtirish. Bir tildan boshqasiga tarjima qilaman. Ba’zan esa – buning teskarisi. (Kuladi.)

– Biror marta ayollarga she’r bag‘ishlaganmisan?

– Deyarli hech qachon she’r bag‘ishlamayman. Lekin umr yo‘ldoshimga bir marta bag‘ishlaganim bor. Bunga ham allazamon bo‘ldi.

– Sharq mamlakatlarida shoirning an’anaviy o‘rni, xuddi Oripov Karimov davrida qilganidek, podshohga maslahatchi bo‘lishdir. Ba’zan podshohning o‘zi ham she’r yozishday «gunoh»dan xoli emas (Turkmanistonning birinchi prezidenti dostonlar ham to‘qigan). She’riyat bilan davlatning bugungi O‘zbekistondagi munosabatlar andozasi Sovet davrini eslatadi: «Xalq shoiri» unvoni, davlat mukofotlari bor; Yozuvchilar uyushmasi tarkibida, Rossiyadagi yozuvchilar uyushmalaridan farqli o‘laroq, qandaydir jamg‘arma mavjud… Lekin menga keyingi 15-20 yil ichida rasmiy adabiyotga qarshi muxolifat paydo bo‘lganday tuyuladi: seni ham mansub deb bilganim modernist shoirlarni aytyapman.

– Sen ishonmasliging mumkin, lekin men ham O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining a’zosiman, hatto ba’zan uning poliklinikasi xizmatidan foydalanib turaman. (Kuladi.) To‘g‘risi, uyushmaga onda-sonda boraman, qanaqadir imtiyozlar borligi yoki saqlanib qolganini, to‘g‘risi, bilmayman. Buning menga qizig‘i yo‘q, chunki anchadan beri moddiy muammolarimni o‘zim hal qilishga o‘rganganman.

– Modernist shoir uchun an’ana nimani anglatadi?

– Ba’zan she’rlarimning ruscha va inglizcha taglamalarini o‘zim qilib berishimga to‘g‘ri keladi; bir qiziq holni kuzatganman: «modernligi»ga qaramay, boshqa tillarga tarjima qilish uchun noqulay. Bu ular o‘zbek she’r poetikasi, an’anasi, folklor va mumtoz adabiyot bilan qattiq bog‘langanini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, qanchalik paradoksal bo‘lmasin, ularni o‘zbek she’rxoni uchun ham tushunishi qiyin. Biz yozayotgan she’rlar an’anaviy poetik tafakkurdan chetga chiqmoqda. Bu ko‘pincha adabiy tanqidchilarni chalg‘itmoqda va ular bizni G‘arbga taqlid qilayotganlikda ayblashiga sabab bo‘lyapti. (Yaqinda bir hurmatli navoiyshunos 80-yilardan so‘ng adabiyotga kirgan yozuvchi va shoirlarning asarlarini makulatura deb atadi). Lekin ular uquvsizlik bilan yozilgan an’anaviy she’r qofiyayu vaznlari bilan ham o‘quvchining ensasini qotirayotganini va shu sabab she’rxonlar yildan-yilga kamayib borayotganini hisobga olmaydi.

Biz qilayotgan eksperimentlar G‘arb, Sharq, Janub va Shimolda sinovdan o‘tgan shakllarni o‘zbek an’anaviy she’riyati bilan sintez qilish orqali biror yangi narsa topishga qaratilgan. Shuning uchun umrimning ko‘p qismi o‘tayotgan Toshkent o‘ziga xos “melting-pot”, ya’ni ko‘p narsa: eskilik bilan yangilik, an’ana bilan yangi zamon o‘zaro qorishib ketgan joyga aylandi. Kiplingga zid o‘laroq, ular bir-biri bilan topishyapti ham!

O‘zbek adabiyoti deganda, nafaqat o‘zbekcha, qolaversa, boshqa mamlakatlarda va boshqa tillarda ijod qilayotgan vatandoshlarimizni, jumladan, Farg‘ona va Toshkent she’riyat maktablari vakillarini ham nazarda tutyapman. Mayli, ular o‘zini rus shoirlari deb atayversin, lekin bu bilan mohiyat o‘zgarib qolmaydi.

– Ha, esimda bor, bir safargi suhbatimizda bizday rus tilida yozuvchi ijodkorlarni «o‘zbek shoirlari» deb atagan eding.

– Siz o‘zingizni nima deb atashingiz – o‘z yo‘liga, lekin bizning tasavvurimiz, sizlarni, yuridik til bilan aytganda, “qon huquqiga ko‘ra” o‘zimizniki deb atashimiz butunlay boshqa narsa. Bu rus tilida ijod qilgan, kamida ikkita madaniyatga tegishli bo‘lgan Chingiz Aytmatov, Gennadiy Aygi va boshqa ko‘plab yozuvchi va shoirlarga ham tegishli.

Samarqand davlat universitetida o‘qib yurgan kezlarim Sadriddin Ayniyning qaysi millatga mansubligi to‘g‘risida qattiq bahs bo‘lgan edi. Ayrim tojik va o‘zbek olimlari asarlarini ikki tilda yozgan ijodkor qaysi millatga mansubligi to‘g‘risida talabalar ko‘z o‘ngida tortishgani esimda. Bunaqa tortishuvlarning kimga keragi bor? Tojiklar ham, o‘zbeklar ham uni o‘ziniki deyavermaydimi? Bunaqa kaltabinlik hech kimga obro‘ keltirmaydi. Olimlar xalqlarni bir-biridan ajratmasligi, aksincha, birlashtirishi kerak. Buyuk Ayniyning asarlari aynan mana shunday ezgu va ulug‘ maqsadga xizmat qiladi.

…Yana rus tilida yozadigan Temir Po‘latov. Ham o‘zbek, ham rus tillarida ijod qiladigan Hamid Ismoilov. Bugungi kunda Hamid aka Aytmatovdan keyin Markaziy Osiyodan chiqqan va asarlari dunyoda eng ko‘p o‘qilayotgan yozuvchiga aylandi. Uning romanlari jahonning o‘nlab mamlakatlari tillariga tarjima qilinmoqda, chop etilmoqda va sevib o‘qilmoqda.

Yangilikka intilmagan har qanday fikrlovchi kishi o‘zining ko‘lankasiga aylanib qoladi. Hech bir adabiyot, hatto eng zo‘r an’analari bo‘lsa ham, boshqa mamlakatlar adabiyotidan o‘qib-o‘rganmay rivojlana olmaydi. Shuning uchun mamlakatimiz, hammamiz har qanday yangilikka ochiq bo‘lishimiz kerak

– Kuzatishimcha, adabiy hamjamiyatdagi verlibrga (erkin she’rga) munosabat butun boshli jamiyatning nechog‘liq erkin ekani va uning fikrlash sur’ati bilan chambarchas bog‘liq…

– Ha, fikringgga to‘liq qo‘shilaman. Bunga O‘zbekistonni misol qilib keltirish mumkin. Men har doim nima uchun verlibr she’r shakli sifatida 70-yillarning oxiri va 80-yillarning boshi, ya’ni ulkan ag‘dar-to‘ntarlar arafasida keng tarqala boshladi, deb o‘z-o‘zimga savol beraman. Balki shoirlar esa boshlagan o‘zgarishlar epkinini «eskizentsialistlar» sifatida boshqalardan ko‘ra oldinroq sezgandir (Voznesenskiy kashf yangi so‘z «eskizentsializm»dan olingan).

– Bu «eskiz»dan yasalgan yangi so‘zmi?

– Ha. Shoirlar she’rlari bilan kelajak eskizlarini chizadi, degan ma’noni anglatadi.

Balki rus o‘quvchisi uchun erkin she’r chetdan kelgan notanish shakl bo‘lishi mumkin, ammo o‘zbek folklorida u azaldan qofiyali «qora so‘z», sa’j shaklida mavjud bo‘lgan. Sa’jning, bugungi nasrdan farqli o‘laroq, nafaqat qofiyasi, qolaversa, aniq ohangi (ritmikasi) bor. O‘zbek xalq eposi «Alpomish»dan olingan quyidagi misol buning yorqin dalilidir:

Biylarning ko‘nglini xushlamadi, otini ushlamadi, ostiga libos tashlamadi; osh tortdi, suzgan tovoqni choshlamadi; osh tortganda, oshning ketini-betini tortdi.

Ushbu qofiyali proza she’r kabi o‘qiladi. Bunaqa misollar juda ko‘p. Shuning uchun erkin she’rning qayta tug‘ilishini sarchashmaga qaytish deb qarash to‘g‘riroq bo‘ladi. Yana bir ustozim Ahmad A’zam iborasi bilan aytganda, «biz shaklni o‘zgartirish orqali she’r mazmunini yangilashga harakat qildik». Boshqalari qatorida verlibr ham ana shunday o‘zgartiruvchi shakl bo‘lib xizmat qilmoqda.

– Rus tilida «intelligentsiya» degan ajoyib atama bor. Boshqa halqlarda bunaqa so‘z yo‘q yoki bo‘lsa ham Rossiyadagi singari keng qamrovli emas. Balki O‘zbekistonda rus intelligentsiyasining ma’nodoshi jadidchilikdir (Fayzulla Xo‘jayev, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdurauf Fitrat, sen eslab o‘tgan Ayniy va hk.). Balki sen ham 150 yil oldin tug‘ilganingda jadid bo‘larmiding?

– Qo‘ysang-chi, sobiq amaldordan jadid chiqarmidi! (Kuladi.)

– Lekin jadidlardan yaxshi amaldorlar chiqdi, lekin hammasining hayoti fojia bilan tugadi.

– Allohga shukr, hozir zamon boshqa, lekin ma’rifat bilan bog‘liq muammolar boshdan oshib yotibdi… «Intelligent» so‘zi o‘zbekchaga «ziyoli» deb tarjima qilinadi, lekin o‘sha so‘zning to‘liq ma’nosini bermaydi – gapingga qo‘shilaman.

– Akademik Dmitriy Sergeevich Lixachyov (rus intelligentining yorqin timsoli) bir safar, intelligent kishi qarashini hatto butunlay teskarisiga ham o‘zgartirishi mumkin, uning fikrlash tarzi harakatchan, qotib qolmagan, degan edi. Sen ham hayotingda qarashlaringni taftish qilgan, o‘zgartirgan paytlaring bo‘lganmi?

– Albatta, bunaqa paytlar bo‘lgan. Vaqt o‘tishi bilan hayotga bo‘lgan qarashlar o‘zgarib boradi. Bir paytlar o‘zgarmaydiganday ko‘ringan narsalar ma’nisini yo‘qotadi yoki aksincha bo‘lishi mumkin… Ancha yillar davlat tuzilmalarida ishladim, o‘sha paytda badiiy ijod qandaydir… arzimagan ish bo‘lib tuyular edi. Shu takabburlik sabab ko‘p narsa yo‘qotdim, ancha-muncha she’rlar yozilmasdan qolib ketdi. Yoshlik quvvati arzimas narsalarga sarf bo‘lib ketdi. Mana shundan ko‘p afsus qilaman.

Sanjar Yanishev suhbatlashdi

“Farg‘ona” xalqaro axborot agentligi