Adabiyot haqida bir-biriga o‘xshamagan har xil fikrlar barcha davrlarda bo‘lgan. Uni baholashda shaxsiy fikrning ko‘proq o‘rin olishi ham adabiyotning xolisligi bilan bog‘liq. E’tiboringizga taqdim qilinayotgan suhbatda adabiyotshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor Quanishboy O‘rozimbetov va taniqli ijodkor, Qoraqalpog‘iston xalq shoirasi Guliston Matyoqubovalar adabiyotga oid turli xil muammolar atrofida so‘z yuritishadi.

Q.O‘rozimbetov. Agar qarshi bo‘lmasangiz, Sizga Guliston opa, deb murojaat qilsam, suhbatimiz samimiy bo‘ladi deb o‘ylayman. Siz bilan adabiyot haqida suhbatlashish ishtiyoqi paydo bo‘lganidan beri ancha vaqt kechdi. To‘g‘risini aytsam, bunga “Qoraqalpoq adabiyoti” gazetasini nashr qilishni o‘zingiz boshlab, mehnat qilib, dunyoga keltirishdagi zahmatlaringiz turtki bo‘ldi. Bunday gazetaning zarurati allaqachon paydo bo‘lgan bo‘lsa ham, uni chiqarishga hech kim, hattoki shu adabiyotning jonkuyariman, ustuniman deb yurganlar ham hali bel bog‘lab maydonga chiqmagan edi. Agar sir bo‘lmasa, to‘g‘risini ayting, bu gazetani nashr qilishga o‘zingizda qanday jur’at yoki zarurat sezdingiz? Gazetaning kelajagi qanday bo‘ladi deb o‘ylaysiz? Bugungi kunda gazeta uchun obuna uyushtirish yoki uni kioska orqali sotib olishni tashkil qilish ham albatta oson ish emas-da…

G.Matyoqubova. O‘rta asr Sharqining buyuk allomalaridan biri Jaloliddin Rumiy “So‘z – libos. Ma’no – unda yashirin asror” degan ekan. Ya’ni, so‘zlashmoq – suhbatlashmoq, so‘zlar mohiyatiga yetib bormoq uchun Siz tanlagan uslub ma’qul deb o‘ylayman. Ayniqsa adabiyot haqida suhbatlashmoqchi bo‘lsak. Zero adabiyot – inson ichki olamini, ruhiyatni aks ettiruvchi ko‘ngil ko‘zgusi, ko‘zdagi va qalbdagi ma’nolarning aks-sadosidir. Mana yillar yillarga ulanib bormoqda. Mustaqil davronimiz boshlanganiga ham yigirma ikki yil bo‘ldi. O‘sha yili dunyoga kelgan bolalar bugun balog‘at yoshida. Biz tamomila yangi jamiyat barpo etdik. Endilikda dunyo davlatlari O‘zbekiston bilan qonuniy ravishda hisoblasha boshladilar. Ayniqsa, Qoraqalpog‘istonimizning keyingi yillardagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, xalqimiz turmush farovonligining oshishi, qishloqlarimiz qiyofasi o‘zgarib borayotganligini hech kim inkor eta olmaydi. Bugungi kunda butun dunyoning rivojlangan mamlakatlari kabi, Qoraqalpog‘istonimizda ham o‘z kiyim fabrikalarimiz, o‘z ipak gazlamalarimiz, sof charmdan tikilgan poyafzallarimiz va boshqa ko‘plab oziq-ovqat, sanoat mahsulotlarimiz paydo bo‘lmoqda. Ustyurt tekisliklaridan topilayotgan gaz, neft konlari hali bu yurtning kelajagi yana ham zo‘r bo‘lishidan darak bermoqda. Biz ijod ahli esa bu yutuqlar haqida to‘lib-toshib yozishimiz, yangi asarlar yaratib, xalqimizga taqdim qilishimiz kerak.

Mening millatim o‘zbek. Lekin mening yetti avlod ota-bobolarimning ham, mening ham kindik qonim shu tuproqqa to‘kilgan. Shu yurtda tug‘ilganim esa mening baxtim. Qoraqalpoq xalqining boy og‘zaki ijodi bilan oshno bo‘lib o‘sdik. Adabiyotga shu xalqning boy ma’naviy meroslarini o‘qib kirib keldik. Qoraqalpoq millati va xalqini adabiyot orqali dunyoga tanitgan To‘lepbergan og‘a va Ibroyim og‘alardan keyin ular kabi ulug‘ ijodkorlar yana paydo bo‘lishiga ishonaman. Toki, ular qoraqalpoq xalqining og‘zaki ijodini, XIX-XX asr adabiyoti namoyandalari to‘g‘risidagi asarlarni tahlil qilsinlar, XXI asr va yangi hayotning dostonlarini, qissa va romanlarini yaratsinlar. Ijodkorman deb, qo‘liga qog‘oz-qalam olgan ayrim yosh yigit-qizlarimiz yuzaki, soxta so‘zlar bilan emas, balki qalblarida Vataniga haqiqiy mehr tuyub, undagi ulug‘vorlik, yaratuvchilik mohiyatini yurak-yurakdan his etib, jonidan o‘tkazib, yuksak saviyadagi, ulug‘ asarlar yaratishlarini istayman.

Adabiyotshunos olimlarimiz bu sohada albatta qoraqalpoq xalqi mumtoz adabiyotining dunyo adabiyotida tutgan o‘rni, mustaqillik davri to‘g‘risida ilmiy asarlar, risolalar, maqolalar yaratmoqdalar. Bu jarayonni yanada jiddiy davom ettirish adabiyotimiz rivojida suv bilan havodek zarur.

“Qoraqalpoq adabiyoti” gazetasi to‘g‘risidagi fikrlaringiz balki to‘g‘ridir. “Bu gazetaning zarurligi allaqachon paydo bo‘lgan bo‘lsa ham uni chiqarishga hech kim, hattoki shu adabiyotning jonkuyariman, ustuniman deganlar ham bel bog‘lab chiqmagani haq” deyapsiz. Lekin ijod ahlining ruhi shu gazetadan quvvat olishi ham bor gap. … Men yaqinda o‘tgan asrning 60-yillarida avaylab-asrab kelayotgan bir daftarimni qo‘lyozmalar ichidan topib, asta varaqladim.

Daftarda pala-partish, turli mavzularda yozilgan she’rlar bor edi. Ularga ko‘z yugurtirib, o‘sha bolalik, o‘smirlik yillaridagi holatga tushdim. Shamolday tez keluvchi orzular, umidlar… Atrofimda esa hech kim mening bunday holatlarimni anglamas, tushunmas edi. Menga faqat kitoblar ustoz edi…

Shularni eslab, bugungi kunda o‘sha mening yoshimdagi o‘smirlarning kunora “Qoraqalpog‘iston tongi” gazetasi tahririyatiga olib kelayotgan she’rlari, hikoyalari to‘g‘risida o‘yladim. Albatta, ularning barchasini tahlil qilishga, gazetada yoritishga imkoniyat yo‘q… Gazeta ham adabiyot gazetasi emas.

Bizning davrimiz yoshlariga bugungi mustaqillik yillaridagidek bilim va ijod eshiklari ochilib, keng imkoniyatlar yaratib berilmagan edi. Agar bugungi kunda shu imkoniyatlarga qo‘shimcha, faqat adabiyotga xizmat qiluvchi bir nashr yaratilsa, yosh iste’dodlar uchun ham minbar, ham ustoz paydo bo‘lardi, deb o‘yladim.

Bu niyatim maqsadga aylangach esa, qoraqalpoq xalqining boy xalq og‘zaki ijodi to‘g‘risida fikr yuritdim. To‘g‘ri, bu boy meros 100 jildlik to‘plamlarda jamlanayotganligi ma’lum. Lekin dostonlardagi falsafa, mohiyat tahlili hali kam o‘rganilgan. Adabiyotshunoslar e’tiborini shu masalaga qaratib, chuqur tahlillar orqali xalq og‘zaki ijodi, dostonchilik, ularning paydo bo‘lishi va mangulik umri, ulardagi obrazlar, voqea va hodisalar haqida yozilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Qolaversa, bugungi qoraqalpoq adabiyoti qay zaylda paydo bo‘ldi. Yillar davomida turli nashrlarda xilma-xil uslubda ko‘pgina olim-adabiyotshunoslar tomonidan qalamga olingan bu tarix davr va siyosat domiga tushib, asl haqiqatini yo‘qotib, turlicha talqin qilinib kelganligi haq gap emasmi?

O‘tgan asr boshlarida qoraqalpoq xalqining ma’naviy hayotida juda og‘ir yillar bo‘ldi. O‘z xalqining ong-tafakkuri boy bo‘lishi, yoshlari ta’lim olib, barkamol insonlar bo‘lishini orzu qilib qoraqalpoq alifbosiga asos solgan atoqli adibi (Sayfulg‘abit Majidov) qoralanib, o‘limga mahkum qilindi. Berdaq va uning zamondoshlari merosi “burjua adabiyoti” deb qoralandi. Baxshi-jirovlar kuylagan dostonlar ham eskilik qoldig‘i deb o‘rganish, tahlil qilish ma’n qilib qo‘yildi. Qoraqalpoq xalqining qadriyat va urf-odatlarini ham bid’atga yo‘yishdi…

Bunday mulohazalarni yana va yana davom ettiraverish mumkin. Men esa agar faqat Qoraqalpoq adabiyotiga xizmat qiluvchi zamonaviy gazeta paydo bo‘lsa, bu tarixning yangilanishiga xizmat qilishi shak-shubhasiz, degan fikrga kelgan edim o‘shanda.

Yana bir niyatim qoraqalpoq adabiyotining o‘ziga xosligini saqlab qolishga zamin yaratish edi. Boshqa millat vakillariga ham tegishli bo‘lgan bunday o‘ziga xoslik yo‘qolib ketmasligi kerak, buning uchun esa hamma harakat qilishi lozim.

Men adabiyotshunos olim emasman, lekin yuqoridagi fikrlarimni to‘liqtirib aytishim mumkinki, har qanday milliy adabiyotga albatta o‘zga adabiyot namoyandalarining badiiy mahorati va uslublari kirib kelishi kerak. Mana shunday ezgu maqsadli fikrlar “Qoraqalpoq adabiyoti” gazetasining 4 tilda – qoraqalpoq, o‘zbek, rus, ingliz tillarida chiqishiga sabab bo‘ldi.

Q.O‘rozimbetov: Rahmat! Sizning bu ezgu niyatingiz va ishlaringizda muvaffaqiyatlar tilayman. Siz o‘z so‘zingizda qay bir adabiyot bo‘lmasin, unga tashqi ta’sir bo‘lishini aytdingiz. Albatta, shunday. Dunyo adabiyotning rivojlanish tarixida tashqi ta’sirsiz yoki o‘zlashtirishsiz alohida bir tarzda rivojlangan bironta ham adabiyot yo‘q. Boisi shuki, badiiy adabiyotning rivojlanish tarixiga nazar tashlasak, bunday aloqalarni juda ko‘plab uchratamiz. Har xil geografik kenglikda yashaydigan xalqlarning folklorida, adabiyotida birdek ko‘chma syujetlarning uchrashini, qadimiy grek miflarining jahon xalqlari adabiyotlarining aksariyatiga ta’sir qilishini shu nuqtai nazardan izohlash ham mumkin.

Adabiyotga tashqi ta’sir deganda biz so‘z yuritilayotgan adabiyotning boshqa adabiyotlardan o‘rganishini, o‘zlashtirishini tushunamiz. Ta’sir etish esa adabiy ijodga boshqa nuqtai nazarlarning, g‘oyalarning, badiiy tamoyillarning ta’siridir. o‘zlashtirish esa ijodkor tomonidan ba’zi syujetlarni, motivlarni, tekst (matniy) fragmentlarni foydalanish (bir holatlarda – passiv, ikkinchi holatlarda ijodiy faollik bilan). Bu yo‘nalishda muayyan olimlarning fikrlari bor. “Tashqaridan ijobiy ta’sir va o‘zlashtirish har xil, aksariyat hollarda bir-biriga o‘xshamagan adabiyotlar o‘rtasida mustahkam ijodiy aloqa o‘rnatadi”, degan edi hozirgi rus adabiyotshunoslik ilmining eng ko‘zga ko‘ringan vakili, akademik Ye.Xalizev. “Xalq orasida adabiy aloqalar (o‘zining ta’sirchan ko‘rinishlarida) adabiyotlarning rivojlanishini ta’minlay turib, ularning milliy xususiyatini rivojlantiradi” deydi atoqli o‘zbek adabiyotshunosi Naim Karimov.

Lekin tashqi adabiy ta’sir har doim ham ijobiy kechavermaydi. ayniqsa, katta xalqlar adabiyotining kichik xalq adabiyotiga ta’siri o‘sha xalqning tarixiy-siyosiy rivojlanishining muayyan bir qismida juda kuchli bo‘lsa, kichik adabiyotga o‘zining ko‘pgina milliy udumlaridan ayrilib qolish xavfi tug‘adi. Buni yaqin o‘tmishdagi Sovet davridagi milliy adabiyotlarga rus adabiyotining ta’siridan ko‘rdik.

Bunday holatlar o‘zbek adabiyotida ham o‘rin olgan edi. Shuni ham aytish kerak, o‘zbek shoirlari bu yillarda rus va jahon she’riyati darg‘alari tajribasidan foydalanar ekan, oddiy taqlid qilish holatlari ham uchrab turdi. Ayniqsa, V.V.Mayakovskiyning novator she’riyati sirlarini yetuk tushunmasdan, “zinali” she’r shaklini o‘zbek she’riyatiga mexanik tarzda ko‘chirish holatlari ham ko‘rindi. Lekin keyinroq o‘zbek shoirlari ham, qoraqalpoq shoirlari ham bunday adabiy ta’sirning oqibatini to‘g‘ri tushundi va bu yo‘ldan qaytdi.

Endi, adabiy ta’sir masalasini shu yerda to‘xtatib, umuman adabiyot haqida fikrlashsak. Adabiyotni agar keng maydonga o‘xshatish zarur bo‘lsa, men uni cheksiz okeanga tenglashtirgan bo‘lar edim. Chunki adabiyot inson ruhiyatiga ta’sir etuvchi kuch sifatida ham, dunyo va jamiyat muammolarini o‘z ichiga olish darajasi bo‘yicha ham, ko‘ngilga ta’sir etuvchi san’at asarlari, barcha axborot sohalarining tarmoqlaridan ham o‘zib ketdi. Insonda faqat aql va o‘ylash emas balki ko‘ngil (yurak) bor ekan, u o‘zidagi barcha obraz va dunyoni va shu obraz orqali tushunishga bo‘lgan zaruratni baribir adabiyot orqali topadi. Biz o‘zimizni shunday sirli dunyoni bilishga yoki bo‘lmasa uni yana ham bezashga bel bog‘lagan (albatta bir milliy adabiyot vakillari sifatida) ijodkorlar deb hisoblasak, uning bugungi holati haqida fikr yuritib, bu haqda boshqalarni ham qiziqtirishi mumkin bo‘lgan fikrlarimizni o‘rtaga tashlasak…

G.Matyoqubova. “Barchamizga ayonki, XXI asr intellektual salohiyat, tafakkur va ma’naviyat asri sifatida insoniyat oldida yangi-yangi ufqlar ochish bilan birga, biz ilgari ko‘rmagan, duch kelmagan keskin muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bugungi murakkab va tahlikali zamonda yozuvchining bashariyatni ertangi kunini o‘ylab, odamlarni ezgulikka, insof-diyonat, mehr-oqibat va bag‘rikenglikka da’vat etishga qaratilgan haroratli so‘zi har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda”. Bu so‘zlar Prezidentimizning “Adabiyotga e’tibor, kelajakka, ma’naviyatga e’tibor” risolasidan olingan bo‘lib, u Sizning savolingizga adabiyot sohasida davrga xizmat qiluvchi aniq javob bo‘ladi, deb o‘ylayman.

Chunki Adabiyot ma’naviyatning ajralmas qismi, u insonlarni turli qabih xatolardan, yovuzliklardan, xiyonat va yolg‘onlardan asrab turadi. U shunday qudratli va ulug‘vor kuchki, undagi ezgulik, yaxshilik, oliyjanoblik, mehr-oqibat, samimiy do‘stlik singari tuyg‘ular insonni barkamollik sari yetaklaydi.

Mamlakatimizda mustaqillik yillarida har bir ijodkorga nafaqat davr, balki umuminsoniy qadriyat, inson ko‘ngil olamining sir-sinoatlarini ham to‘la ochib, ijod qilishiga imkoniyat yaratib berildi. Shu bilan birga davlatimiz rahbari “…Shuni aytish joizki, aksariyat yozuvchilarimiz sovet davrining tarbiyasini olgan, uzoq yillar hukmron mafkura ruhida ijod qilgan. Lekin yana bir haqiqat ham borki, ularning ko‘pchiligi kommunistik tuzum g‘oyalarini so‘zda ma’qullasa ham, aslida, ich-ichidan ularni qabul qilmagan. Negaki, kommunistik tuzum insonning, binobarin, millat va xalqning erkin va ozod yashashiga, milliy tafakkur, diniy qadriyatlarga qarshi bo‘lganini ijod ahli hammadan ko‘ra chuqurroq anglagan”ligini ko‘rsatib berib, har bir ijodkorga mehr va ishonch ko‘zi bilan qaragani, xalqning qadim an’analaridan tortib, har bir iste’dod sohibiga nisbatan yuksak e’tirofda bo‘lganida ko‘rinib turadi.

…Davr shiddatkor kuch bilan olg‘a intilmoqda. Ba’zan vaqt fikrimiz va o‘yimizdan ham tez harakat qilayotgandek tuyuladi. Biz ijodkorlar davrdan orqada qolmaslik uchun siz aytganingizdek, internet tarmog‘i orqalimi, elektron kutubxonalardan foydalanibmi, vaqtli matbuot nashrlaridami, kitob chiqaribmi, radio televideniyedami, ijod qilishdan to‘xtamasligimiz, lozim, deb o‘ylayman. Savolingizga to‘liq va aniq javob bergan bo‘lsam, men xursandman.

Adabiyot – umrining mazmuni, kitob – hayotining hamrohi, do‘sti, sirdoshi, maslahatchisi bo‘lgan bir inson sifatidagi kuzatishlarimdan bilamanki, men o‘qigan kitoblarning barchasidagi obrazlar bilan teng fikrlay oldim. Yevropa va Sharq adabiyotida Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Jaloliddin Rumiy, Najmiddin Kubro, Shekspir, Gyote, L.Tolstoy, A.Pushkin, M.Lermontov, S.Esenin, A.Axmatova, M.Svetayeva, A.Blok, Lorka asarlaridagi hikmatlardan kuch oldim, tuyg‘ularidan esa quvvat. Bu ro‘yxatni ko‘p davom ettirishim, ularning asarlaridan parcha keltirishim mumkin. Lekin bilamanki, bular to‘g‘risida adabiyotshunoslik fanida ko‘p va xo‘p aytilgan.

Suhbatimizni qoraqalpoq adabiyotiga burishni istayman. Qoraqalpoq adabiyoti ham men yuqorida tilga olgan adabiyotlardan, XIX-XX asr o‘zbek adabiyoti an’analaridan quvvat olib o‘sdi, rivojlandi. Lekin uning alohida milliyligi, umuminsoniy adabiyotga qo‘shgan hissasi boy xalq og‘zaki ijodidagi obrazlarning abadiyligi bilan ajralib turadi.

Asarlarning milliy badiiyligi, ta’sir kuchi boshqa tillarga o‘girilganda yo‘qolib ketishi to‘g‘risidagi fikrlaringizga qo‘shilaman. Lekin bu yerda tarjimonning iste’dodi, idroki va tafakkuri katta rol o‘ynaydi.

Men adabiyotdan o‘z anglaganlarim nuqtai nazaridan ayta olamanki, Qoraqalpoq adabiyoti ham o‘z paydo bo‘lish makon va zamoniga qaramasdan umuminsoniy adabiyotga munosib hissa qo‘shib ulgurgan. A.Begimov, A.Shamurotov, N.Japaqov, J.Aymurzayev, X.Seytov, S.Nurumbetov, T.Jumamurotov, I.Yusupov, T.Qaipbergenov, T.Matmurotov, Sh.Seyitov, T.Qobulov va boshqalar qoldirgan adabiy, ma’naviy meros o‘z xalqi bilan birga umuminsoniy ma’naviyat va adabiyotga ham xizmat qilaveradi. Faqat biz bugungi kun talablari darajasida bu adiblarning asarlarini dunyo jamoatchiligiga tanitish uchun elektron kutubxonalarga joylashtirishimiz, alohida saytlar yaratishimiz va internet orqali Qoraqalpoq adabiyotini butun jahon kitobsevarlariga taqdim qila bilishimiz kerak bo‘ladi.

Ma’lumki, XXI asr insoniyat hayotiga o‘zining turli ofatlari bilan tahdid qilmoqda. Bu zilzilalar, sunamilar, qurg‘oqchilik, suv tanqisligi, terror, giyohvandlik, odam savdosi va hokazo. Xabaringiz bor, Yaponiyada ro‘y bergan sunami ofatlari bu xalqning boshiga yog‘dirgan turli talafotlariga butun dunyo qayg‘urdi. Yaqinda shoir Kengesboy Karimov yaratgan “Yarador sakuralar” dostoni ushbu mavzuga bag‘ishlanadi.

Men istar edimki, Qoraqalpoq adabiyotshunos adiblari Qoraqalpoq adabiyotini tarixiy badiiy fenomen sifatida ham, madaniy, afsonaviy xalq og‘zaki ijodi sifatida ham, diniy-ma’rifiy yo‘nalish sifatida ham yangi zamon va makon nuqtai-nazardan kengroq tahlil qilishlari kerak bo‘ladi.

Ayniqsa, Qoraqalpoq adabiyotida so‘zdan foydalanish san’ati milliy o‘zgachaligi sir-asrorlari ham o‘rganilishini kutib turibdi. Shu hududda yashab boshqa turkiy tillarda ijod qilayotgan yozuvchi, shoirlar ijodi ham shunday tadqiqotlarga muhtoj. Chunki bularning hammasi boshqa tilda yozilsa ham, yaxlit Qoraqalpoq adabiyotini tashkil qiladi. Shunday emasmi?

Q.O‘rozimbetov: Siz adabiyotda umuminsoniylik va milliylik masalasining tub-tubiga shunchalik sho‘ng‘ib ketib fikr bildirdingiz, tegishli misollar keltirdingiz. Buning uchun rahmat. Lekin men masalani sal boshqacharoq yo‘nalishda qo‘ymoqchi edim. Globallashuv jarayoni iqtisodiy munosabatlar, bozor munosabati, ilm, texnologiya, ishlab chiqarishda katta foyda keltirdi. Ilm – mayli, O‘zbekistonda yaratiladimi, Rossiyada yoki Amerikada yaratiladimi – u dunyo ilmi deb nomlanadi, umumiy insoniyat uchun xizmat qiladi.

Badiiy adabiyotning vazifasi esa, menimcha, sal boshqacharoq. U qaysi bir xalqning vakili tomonidan yozilsa, o‘sha xalqning ma’naviy dunyosini aks ettirib, o‘sha xalq vakillarining ma’naviy ozuqasiga aylanadi. Lekin bu bilan O‘zbekistonda o‘zbeklar yoki Rossiyada faqat ruslargina o‘sha davlatning yoxud xalqning adabiyoti vakili bo‘lishi kerak, degan fikr kelib chiqmaydi. O‘sha Vatanda yashovchi har qanday millat yoki xalq vakili o‘sha xalqning adabiyot vakiliman degan nomga ega bo‘lishi mumkin. Bu dalil-isbot talab qilmaydigan haqiqatdir.

Siz misol tariqasida keltirgan shoir Kengesboy Karimovning dostonini qoraqalpoq shoirining yapon xalqining fojeasiga hamdardligi deb baholash mumkin. Bu adabiyotdagi insonparvarlikning (gumanizmning) haqiqiy namunasidir. Men aytmoqchimanki, qaysi bir shoir bo‘lmasin, birinchi navbatda she’rni o‘zining xalqiga, o‘z o‘quvchilariga moslab deymizmi, bag‘ishlab deymizmi, yozadi. Qolaversa, shoir asarini boshqa tilga tarjima qilish – bu juda mashaqqatli ish. Qanchalik mohir tarjimon bo‘lgani bilan asarning dastlabki asl nusxadagi mag‘zini, badiiy jarangdorligini to‘la saqlab qola olmaydi. Yaqinda Sizning o‘zbek tilida va qoraqalpoq tilida chop qilingan she’rlaringizni o‘qib, bir qiziq holatga duch keldim. Bu ikki til bir-biriga yaqin bo‘lgani bilan biridan ikkinchisiga tarjima qilish jarayonida dastlabki tabiiy sifatlarning buzilishi kuzatiladi.

G.Matyoqubova: Ma’naviyatimiz qadimiy avlodlar hikmatlaridan kuch olib, ma’naviy hayotimiz yangilanib, adabiyotga nisbatan dunyoqarashimiz o‘zgarib, adabiy didimiz yuksalanayotgan hozirgi kunda, siz o‘zingiz she’riyatning saviyasi, ahvoli qay darajada deb o‘ylaysiz?

Q.O‘rozimbetov: Boshqa xalqlar adabiyoti singari qoraqalpoq adabiyoti ham she’riyat asosida paydo bo‘ldi va rivojlandi. XX asrgacha adabiyotimizni she’riy asarlar tashkil qildi. Shunday ekan, adabiyotimizda barcha davrlarda ham she’riyat yetakchilik qildi. Ajiniyoz, Berdaq, Abbaz Dabilov, Tilovbergan Jumamuratov, Ibroyim Yusupov, Shao‘dirboy Seytov, Tengelboy Sarsenboyev, Jiyenboy Izbosqanov singari o‘nlab shoirlar qoraqalpoq milliy she’riyatini boyitdi, turlantirdi.

Uning bugungi kundagi holatiga kelsak, she’riyat yaratilayapti, lekin, afsuski, yuqorida biz ta’kidlab o‘tgan iste’dodlardek yarq etganlari kam. Shoirlarning shu nomga munosiblarining eng yoshlari, mening bilishimcha, S.Ibragimov, B.Genjemurodov, F.Mirzaboyeva, M.Jumanazarova bilan kifoyalanib turibdi. Ularning ham yoshi 50 dan oshib ketdi. Shunday ekan, iste’dodlarning o‘sib shakllanishiga biz barchamiz jon kuydirishimiz zarur.

Sizning ijodingiz haqida shu birgina suhbat mobaynida baho berish qiyin. Shunday bo‘lsa ham ba’zi kuzatishlarim bilan fikrlarimni bildirib o‘tsam deyman. Siz suhbatimiz davomida menga maktabdagi o‘quvchilik davringizdagi she’rlaringiz kiritilgan daftar bergan edingiz. Daftar eskirib, ko‘p betlari yirtilib qolgan. Shunday bo‘lsa ham betlarini qurab “Ona” degan she’ringizni o‘qidim. She’r 1963 yili 19 iyunda yozilgan ekan. Undan parcha keltirib o‘tay:

Onamiz bizni bezagan guldek,
Onamiz bizni bezagan hurdek,
Bizga atab oq nonlar yopadi ona,
Kolxozda ipak qurt boqadi ona,
Xalqiga xizmatkor bo‘lgan ham ona,
Farzandga fidokor bo‘lgan ham ona…

Shoirlik tajribasi esa keyinroq shakllanadi. Darvoqe, Sizning “Qaytmoq uchun ketmoqdaman” (“Qaraqalpaqstan”, 2004) nomli kitobingizda O‘zbekiston Qahramoni Ibroyim Yusupovning 1976-yili, ya’ni yosh shoira vaqtingizda Sizga yo‘llagan xati berilgan ekan. O‘shanda Ibroyim og‘a Sizga “she’rlaringizda ko‘tarinki kayfiyat ko‘proq, dard yetishmaydi” degan ogohlantirish bildirgan. Nazarimda, oldindan ko‘radigan shoir Sizni shoirlikka qayrash uchun shunday yozgan bo‘lsa kerak. Keyingi she’rlaringizda dard ko‘proq. Lirik qahramonlaringiz inson va tabiat dardini ham, jamiyat dardini ham o‘zlarining yuragiga yaqin oladi, bu dard o‘qigan o‘quvchini befarq qoldirmaydi.

Siz 20 dan ziyod she’riy to‘plamlaringizni chop qildirdingiz. Ularning ichida she’riyat ham, nasr ham bor. So‘nggi davrda matbuotda e’lon qilayotgan publitsistik maqolalaringiz Sizning ijodda katta tajriba to‘plaganingizdan, dunyoqarashingiz, siyosiy dunyongiz yana ham kengayganidan darak beradi. Lekin baribir Sizning shoira bo‘lib qolishingizni tilar edim.

G.Matyoqubova: Rahmat! Men buni o‘zim ham istayman. Bilasiz, shoirlik bu kasb emas. Lekin ba’zi hollarda jamiyat taraqqiyoti, atrofimizda ro‘y berayotgan voqea-hodisalar, yangilanish va xalqning bunyodkor mehnatlarini jurnalist sifatida qalamga olmaslikning iloji yo‘q. Qolaversa jurnalist ham davr ruhi bilan teng yashab, teng fikrlab, hamnafas bo‘ladi ekan. Ba’zan jurnalist sifatida hayot haqida fikr yuritib, shunday bir savollar atrofida bosh qotiradi kishi. Shu savolni ayni sizga berish payti keldi, deb o‘ylayman. Ya’ni, hayotda yaxshilik-yomonlik, muhabbat-nafrat, sadoqat-xiyonat, go‘zallik-xudbinlik birga yashaydi. Siz adabiyotda, she’riyatda ba’zan uchrab turadigan bunday mavzularni qanday tarzda qabul qilasiz?

Q.O‘rozimbetov: Agar she’riyatda bunaqangi bir-biriga zid tushunchalar bir asarda berilsa, unda shoir badiiylikning antiteza usulidan foydalangan bo‘ladi. Shoir bunday tushunchalarni mohirona va o‘z o‘rnida qo‘llansa asar so‘zsiz muvaffaqiyat qozonadi. Bunga misolni adabiyotimizdan ko‘plab keltirish mumkin. T.Matmurodovning bir to‘rtligi bor:

Men hayron qolaman, ne uchun tog‘lar

Biyik bo‘lgan sayin sovuq bo‘ladi.

Men hayron qolaman, ba’zi odamlar

Biyik bo‘lgan sayin suyuq bo‘ladi.

Siz aytgan tushunchalar shunday badiiy detal sifatida foydalanilsa, u fikr jozibadorligini kuchaytiradi, asar badiiyligini orttiradi.

G.Matyoqubova: Lekin men kengroq javob olmoqchi edim. Endi savolimni boshqaroq qilib beraman.Tanqidchi sifatida, yozuvchilarning Sizga munosabati qanday, ularning ba’zi gap-so‘zlaridan xafa bo‘lmaysizmi?

Q.O‘rozimbetov: Agar men badiiy asarga baho berib, kimningdir ko‘ngliga tegsam ham javob tariqasida meni qandaydir so‘zlar bilan (albatta, aksariyat hollarda bunday gap-so‘zlar boshqalarga aytiladi) ranjitmoqchi bo‘lsa, men undan xafa bo‘lmayman. Negaki, men badiiy asarga tanqidiy fikr aytsam, hech qachon uning muallifi bilan shaxsiy munosabatim o‘rtaga qo‘yilmaydi. Tanqid odatda asarning yana ham teranlashuvi uchun yoziladi. muallif buni bugun tushunmasa, ertaga, albatta, tushunadi. Adabiyotga tasodifiy kelib qolganlar buni tushunmaydi va ularga tushuntirib o‘tirishning zarurati yo‘q.

Meni ranjitadigan boshqa narsa: asarlarining badiiy saviyasi past, lekin kitob chop qilgan, ba’zi asarlarini matbuotda e’lon qilgan mualliflar mendan asarlari haqida maqtov so‘z, yaxshi baho eshitgisi kelishini his qilaman. Ana, shunday paytda juda qiynalib qoladi kishi.

G.Matyoqubova: Adabiyot haqidagi suhbat ijodkorning ko‘ngil tubida yashirin yotgan holatlari yoki savollari, yoki mulohazalarini o‘rtaga chiqarib, to‘kib tashlashga undayverar ekan.

O‘rtaga bir savol tashlashdan oldin adabiyotshunoslikka (mening nazarimda bu uslub yaqin 15-20 yilda paydo bo‘lgandek) yangidan kirib kelgan bir usul to‘g‘risida siz bilan fikrlashmoqchi edim. Balki bunday usul o‘zingiz ham bir necha marta duch kelgandirsiz.

Ma’lumki har qanday ijodkor, nazmdami yoki nasrdami badiiy asar yaratsa, shu asar to‘g‘risida adabiyotshunos olimlarning fikrlarini bilgisi keladi. Ba’zi hollarda hamqalam do‘stlari “Do‘stim, qoyil, qissa zo‘r chiqibdi” yoki “She’ringdagi yangi fikr falsafasiga qoyil qoldim” deb fikr bildirsalar, bu fikr shu ijod mahsuliga berilgan to‘laqonli baho bo‘lmasa ham, qaysidir ma’noda ijodkorga yangi bir ruh bag‘ishlaydi. Siz adabiyotshunos olim sifatida har bir yozilgan yangi asarni e’tibordan qochirmaysiz. Men o‘zim respublika matbuotida sizning yangi asarlarga yozgan adabiy maqolalaringizni tez-tez o‘qib turaman.

Lekin… Fikrimni qanday bayon qilishni ham bilmayapman. Xullas, so‘zni katta bir taniqli yozuvchi huzurida bo‘lgan suhbatdan boshlayman.

Yozuvchilar uyushmasida bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda mustaqillikning ilk yillaridagi yangi nomlar – yosh shoir, yozuvchilar to‘g‘risida gap ketdi. Ularning ijodini matbuotda e’lon qilish, kitoblar chop qilishda qo‘llab-quvvatlash, ayniqsa, adabiyotshunoslar, taniqli yozuvchilar ularga oq yo‘l tilab, taqrizlar yozib berish zarurligi to‘g‘risida aytildi. Men tilga olayotgan taniqli yozuvchining “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida endi she’riyatga kirib kelayotgan ijodkor to‘g‘risidagi ko‘lamligina adabiy maqolasi chop qilingan edi. Undagi tiniq fikrlar, satrma-satr qilingan tahlillar, ijobiy yechimlar iste’dod egasini she’riyatning eng yuqori cho‘qqilarga chiqarib qo‘ygan edi.

– Rahmat sizga, bir yosh ijodkorning adabiyotga kirib kelishini naqadar yuksak baholar, samimiy tilaklar bilan kutib olibsiz. Lekin nega 15-20 yillab ijod qilayotgan shoirlarimiz ijodiga bunday tahlillar bilan baho bermagansiz, – deb so‘radim.

U kuldi.

– Bu yangi usul, uni men yozmadim, o‘zi yozdimi, yoki kimgadir yozdirib keldimi, men imzo chekib berdim, xolos, – dedi xotirjamlik bilan. – Umuman bu yangi usul, menga ma’qul. Agar siz ham o‘z ijodingiz haqida shunday fikr eshitishni yoki bildirishimni istasangiz, o‘zingiz haqingizda yozib keling, men albatta imzo qo‘yib beraman. Mening imzom barcha nashrlarga o‘tadi, – dedi u ishonch bilan.

Men sal dovdirab qoldim. Chunki bunday qilish mening nazarimda, adabiyotga, ijodkorga, ijodiy jarayonlarga bo‘lgan xiyonatday edi. Nima bo‘lganda ham men shunday, deb o‘yladim. Bu fikrlarimni ovoz chiqarib aytmasam ham, ruhim juda azoblandi. To‘g‘risi o‘sha ijodi qalamga olinib, osmonu-ko‘kka chiqarib maqtalgan ijodkorga achindim.

Sizdan adabiyotshunoslikdagi mana shunday usul to‘g‘risida so‘ramoqchi edim. Sizning faoliyatingizda ham qaysidir ijodkor o‘zi haqida adabiy maqola yozib, imzo qo‘yib berishni so‘raganmi? Umuman sizning bunday usul munosabatingiz qanday?

Q.O‘rozimbetov: Siz adabiyotning eng kasal, og‘riqli nuqtasi haqida fikr yuritmoqdasiz. Bu kasallik oxir-oqibat adabiyotni o‘ldirishi ham mumkin. Shuning uchun siz bu masalani ko‘ndalang qo‘yish orqali mazkur kasalni ham davolab, ham oldini olmoqdasiz deb o‘ylayman. Davolaganingiz-kasallikka chalinganlar ham, hattoki, siz tilga olib o‘tgan taniqli yozuvchi ham bu usuldan voz kechar, ushbu kasallikni yuqtirish arafasida yurganlar esa bu yo‘ldan voz kechar deb umid qilaman.

Xalqimizda “issiq suv gupchakka ham yoqadi” degan gap bor. Shu singari, maqtov so‘z eshitishga ko‘plar moyil, buni inkor etish qiyin. Agar u maqtovga loyiq bo‘lsa, maqtov kimlar tomonidandir xolisona aytilsa, buning nimasi yomon? Albatta, o‘rinli. Siz yuqorida keltirib o‘tgan maqtov, balki maqtalganning ham, maqtaganning ham ko‘ngliga xotirjamlik in’om etar. Ishoning, bu vaqtinchalik jarayon. Keyinroq u ijodkor ijoddan voz kechib qo‘ya qolmasa, uning asarlari kimlar tomonidandir tahlil va tanqid qilinadi. Ana shunda agar ularda ozgina vijdon bo‘lsa afsuslanadi, o‘z ishlarining noo‘rin ekanligini tushunib yetadi…

Bu “yangi usul” adabiyotshunoslikka qanchalik yot bo‘lsa ham, afsuski, muayyan darajada sal boshqacha shaklda joy olib ulgurdi. Uning yangi shakli bu birovlar uchun ikkinchi birovlarning tadqiqot yozib berishidir. Mazkur usulning o‘zbek adabiyotshunoslik ilmida uchrashi haqida o‘z vaqtida taniqli adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul, qoraqalpoq adabiyotshunosligida ham joy olayotganligi haqida professor Karimboy Quramboyev achinib fikr yurgizgan, maqola yozgan edi. Aslida hech kim boshqalarga ish yozdirib, adabiyotshunos olim bo‘la olmaydi. Lekin u kimsalarga ilm kerak emas, diplom kerak. Fan nomzodi yoki fan doktori degan maqomni beruvchi diplom kerak. Masalaning ayanchli tomoni ham shunda.

Endi, badiiy adabiyot yo‘nalishida ham shunday harakatlar bor ekanini payqab qolamiz. Yaqinda ikki yosh muallifning kitoblari qo‘limga tushdi. Mualliflar maktab yoshidagi o‘spirinlar ekan. Ularning asarlarini o‘qib qarasam, hayotdan ancha tajriba to‘plab, undan zarbaga uchragan keksa kishilarning fikrlarini ko‘rdim. Qofiya, o‘lcham singari she’rning texnik tomonlari ham o‘z joyida. Yosh bolalarga xos soddalik, beg‘uborlik yo‘q. Hayotdan ko‘ngli sovigan, o‘quvchiga aql aytishga moyil lirik qahramonlarni uchratasiz. To‘g‘ri, hamisha ham lirik qahramondan muallifning o‘zini ko‘ra olmasligingiz mumkin, biroq shoirlik “meni” – bu lirik qahramon ekanligini eslasak, lirik qahramonning shoirdan olislab ketolmasligi tushunarli bo‘ladi. Shunday ekan, bu bolalik davridagi oppoq ko‘kraklarga dog‘ tushirib, ularni “shoir” qilishga harakat etayotganlar qanaqangi yaxshi maqsadlarni ko‘zlamasin, ularning bunday “g‘amxo‘rliklarini” oqlash mumkin emas. Maktab yoshida ko‘plab she’rlar “yozib”, hattoki, to‘plamlar chop qilib, ulg‘aygandan so‘ng esa adabiyotning atrofiga ham yo‘lamay ketgan “shoirlar”ni bilamiz. Shunda buni “o‘zini-o‘zi aldash” deb tushunamizmi, bilmadim…

G.Matyoqubova: Suhbatimizga “Adabiyot – haqiqatning badiiy aksi” deb sarlavha qo‘yib boshlagan edik. Hozirgi javobingizdan fikrlar esa buni inkor qilganday bo‘layapti. Chunki adabiyot “o‘zini aldash”, “andisha”, “musulmonlik” degan tushunchalarni ko‘tarmaydi. Chunki adabiyotda ruh birlamchi. Inson ruhiy olamidek cheksizlikni koinotga, galaktikaga tenglashtirgan bo‘lardim. Nima o‘zi u inson ruhi? Ruh – aslida moddiyat emas, yoki adabiyot singari ham nafis, ham ko‘rinib turmaydi. Aytaylik adabiyotni ham yeb-ichib, quchib, o‘pib bo‘lmaydi. Ya’ni adabiyot ham ruh kabi yo‘q bo‘lib ketmaydi, u mangu, uning oldida na chegara, na vaqt, na hukmronlik va na bo‘ysunish bor. Lekin, bilamizki, tirik ruh moddiyatni boyitib turadi. Moddiyat esa ruhsiz jonsiz-o‘lik hisoblanadi. Inson ham agar o‘z ruhidan ayrilgan bo‘lsa u manqurt, faqat moddiyatga bog‘langan, qiziqishlari so‘ngan, atrofdagi hamma narsaga beparvo ya’ni ruhi o‘lgan, ma’naviyatsiz moddiyatga aylanadi. Axir inson faqat yeb ichish, mol-dunyo to‘plash uchungina yashamaydi-ku? Shu o‘rinda ishonch bilan aytish mumkinki, bu borada insonga adabiyot yordamga keladi. Inson paydo bo‘lgandan beri o‘tgan million-million yillar davomida insoniyat o‘z ruhini adabiyot, san’at bilan boyitib, adabiyot bilan oziqlantirib kelgan. Ilk adabiyot hali odamzod yozish, o‘qishni bilmagan davrlarda ham xalq og‘zaki ijodi sifatida paydo bo‘lishi fikrimizning yorqin dalili bo‘la oladi.

Ruhiy boy asar o‘qigan inson o‘zida yengil bir tozarish, yangilanishni his qiladi. Uning ko‘z oldida mayli bir necha daqiqa bo‘lsa ham olam ko‘rinishlari o‘zgaradi. U o‘zi yashab turgan muhitdan boshqa bir olamga bemalol o‘ta oladi. Uning tafakkuri kengayib, ongi yorishib, kayfiyati ko‘tariladi, olam va odamni tushunishi barobarida fikrlari yangilana boradi. Ayniqsa tabiat va inson ko‘ngli sir-sinoatlarini ochib beradigan asarlarni o‘qiganda, inson o‘zining nechun yaratilgani, nega yashayotgani, qanday yashayotganiga sirtdan razm sola oladi. Asar qahramonlarining taqdiriga qayg‘urib, o‘z hayot yo‘li – taqdiriga tiniq aql bilan qaray boshlaydi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi ortadi. Ruhiyatini boyitib, bu borada ko‘proq izlangan kishi albatta “Men kimman?”, “nega yashayapman” kabi savollarga javob topadi.

Bizning ajdodlarimiz buyuk allomalarimiz bu borada olamshumul yutuqlarga erisha olgan. Sharq falsafasi, adabiyot olami insoniyatga ana shunday ruhiy quvvat berib kelmoqda.

Q. O‘rozimbetov: Inson ma’naviyati adabiyotning bosh masalasidir. Uni yaratish ijodkorning iste’dodiga, mohirligiga bog‘liq bo‘lsa, badiiy asardan inson ruhiy holatini anglay olish o‘quvchining adabiyotni bilish darajasiga bog‘liq bo‘ladi.

Poetik so‘zning inson ruhiyatiga ta’sir qilish kuchi haqida adabiyotshunoslar ta’kidlab o‘tgan. Shu bois ham qadimiy Sharqda va yunonlarda tibbiyot, tarix, falsafaga oid asarlarni she’riy shaklda yozganlar. Bu bilan mualliflar o‘z fikrining ta’sirchanligini orttirmoqda, yod olinishini osonlashtirmoqchi bo‘lgan. Poetik so‘z chiroyli, tantanavor ko‘rinadi. Ustiga ustak, u insonga zavq bag‘ishlaydi, so‘zdagi hissiyotni, ta’sirchanlikni orttiradi, ma’naviy zaruratni qondiradi, Aristotel aytganidek, g‘oyaning o‘quvchi ongiga singib borishiga yordamlashadi.

O‘zbek adabiyotini yoshligimizdan o‘qib, o‘rganib kelmoqdamiz. Shuni ta’kidlashim kerakki, inson ruhiy olamini qahramon psixologizmi orqali yasashda o‘zbek adabiyoti juda katta tajribaga, maktabga ega. Biz Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar”ini ilk bor o‘qiganimizdayoq ko‘nglimizda Otabek bilan Kumushning saodatli visoliga tilakdosh bo‘lganmiz. Uning kundoshi tomonidan zaharlanganligiga qattiq qayg‘urib, yig‘laganmiz. Romanda o‘zbek xalqining boy milliy urf-odati, o‘zbekona psixologizm shunday yaqqol beriladi, uni shu xalqning badiiy pasporti deb atash mumkin. Otabekning otasining “Bu xonadondan hech kim xafa bo‘lib ketmasligi kerak” degan tanish iborasini eslab ko‘ring… Buni milliy ma’naviyatni yaratishning namunasi sifatida ko‘rsatish mumkin. Abdulla Qahhor, Oybek, Shukur Xolmirzayev, Tog‘ay Murod singari o‘nlab o‘zbek prozaiklari inson ruhiy dunyosini yaratishni o‘zbek hayoti, o‘zbek ma’naviy dunyosi bazasida amalga oshirdi, ularning asarlari hali talay asrlar mobaynida insoniyatga xizmat qiladi. Bundan tashqari tarix bo‘yicha ham, zamonimiz haqida ham yozilgan juda ko‘pgina asarlarda inson ma’naviyati, ruhiy kechinmalari aks ettirildi, agar ularning barchasini qator qo‘yib bir masshtabda qarash mumkin bo‘lganida, shu xalqning murakkab milliy qiyofasi yaratilgan bo‘lardi. Lekin buni amalga oshirish qiyin, birgina suhbat mobaynida u asarlarning barchasini ko‘rsatib o‘tishning o‘zi mushkul.

Adabiyotni kuzatib boruvchi bir o‘quvchi sifatida shuni aytishim mumkin, so‘nggi yillardagi dunyo adabiyotidagi globallashuv jarayonining ta’siri o‘zbek adabiyotini ham chetlab o‘tmadi. Dunyo adabiyotining eng sara namunalari o‘zbek tiliga tarjima qilinmoqda. Bu yaxshi, albatta. Biroq… Qahramon obrazlarini yaratishda (qahramon psixologizmi, qahramonning nutq tili v.h.) hayotiy voqealarni keltirib chiqarishda o‘zbekona ruh sezilmayotgandek tuyuladi. Personajlarning nutq tili o‘zbekcha bo‘lgani bilan unda o‘zbekona andisha sezilmaydi. Bu holat qoraqalpoq adabiyotida ham mavjud.

“Mustaqillik adabiyotga nima berdi?” degan savol ko‘p marotaba takrorlanadi. Lekin unga javob berishda bir xillik yo‘q. Men ham unga original javob beraman degan fikrdan yiroqman. Lekin shuni ta’kidlashim kerak, Mustaqillikni o‘zbek adabiyoti vakillari butun o‘zbek xalqi singari katta g‘urur, ko‘tarinki kayfiyat bilan kutib oldi. Ushbu ko‘tarinkilik ularning ijodiga ham o‘tdi. Sir emas, mustaqillikning dastlabki yillarida, ayniqsa she’riyatda ijtimoiy tuzumdagi o‘zgarishlarni yuzaki maqtovlar, deklaratsion ko‘rinish ko‘proq namoyon bo‘ldi. Hozirgi davr o‘zbek she’riyati esa hayotni teran uqqan, uni badiiy obrazlarga ko‘chirishda mazmun va shakl jihatdan izlanuvchanlikka ega, falsafiy-intellektual she’riyatdir. Inson his-tuyg‘ulari, ruhiy holati turlicha qiyofada, usullarda va shakllarda yetkazilmoqda. Lirik qahramonning harakat qila olish ob’ekti kengayib, mohiyati murakkablashib bormoqda.

O‘zbek she’riyatiga xos bo‘lgan aruz, barmoq vaznlaridan tashqari erkin she’r, nasriy she’r singari she’r turlari keng rivojlanmoqda. Bunaqangi she’riy shakllar shoirlarning dunyoni yangicha tushunishga intilish jarayoni bo‘lish bilan birga hozirgi hayotning rivojlanish sur’atiga, kishilarning fikrlash dinamikasiga va hayot tarziga ham mos kelayotganini unutmasligimiz kerak. Bunday shakl jihatdan izlanishlar qoraqalpoq she’riyatida ham ko‘zga tashlanmoqda.

“Jahon adabiyoti”, 2013 yil, 8-son