Har safar Abdulla Oripovning «Tilla baliqcha» she’rini o‘qiganda, ayniqsa, iste’dodli tanqidchi Yashar Qosimovning «Tilla baliqcha tolei» («Sharq yulduzi», 1986, 12-son) maqolasi bilan tanishganda, V. I. Leninning «Hodisa qonundan boyroqdir», degan gapi beixtiyor yodga keladi. Shoir shunday teran bir hodisani badiiy aks ettirganki, uni mantiq tili bilan izohlash, talqin qilish anchayin qiyinchilik tug‘diradi — muayyan talqin she’rning oldida kichik, arzimas, bir tomonlama bo‘lib tuyulaveradi. Hodisaning qonuniyatdan boyligi shunda.

Yashar ushbu maqolasida o‘zbek tanqidchiligi va adabiyotshunosligida «Tilla baliqcha» she’ri va undagi obrazning kanonlashib qolgan talqinini shubha ostiga oladi hamda o‘zining yangi talqinini taqdim etadi. Shu obraz xususida ilgari aytilgan va maqolada keltirilgan fikrlardan (M. Qo‘shjonov, M. Safarov) tashqari quyidagi mulohaza ham diqqatga sazovor: «Abdulla Oripovning «Tilla baliqcha» she’rida po‘panak bosgan biqiq hovuzdan boshqani tan olmaydigan, hayotning katta oqimidan cho‘chib, bir chekkada hayot kechiruvchi «tilla baliqlar» — ba’zi meshchanlar qoralangan (ta’kid bizniki — S.M.). Bu kichik she’r meshchanlik psixologiyasini qoralovchi, uning ustidan chiqarilgan lirik hukmdir». Bu fikr O‘zbek sovet entsiklopediyasidan (6-tom, 391 -bet) olingan bo‘lib (u tanqidchi Ozod Sharafiddinovga tegishli, shuning o‘ziyoq bu talqin naqadar keng tarqalgani va normativlashib qolganini ko‘rsatadi.

Yashar Qosimov she’rdagi tilla baliqcha obrazini «yomonlikning timsoli sifatida salbiy tip, deb talqin qilishga» e’tiroz bildirar ekan, ko‘p hollarda u haq. Jumladan, M. Qo‘shjonov talqinida she’rni tushunishdagi ba’zi noaniqliklar, masalan, «xoru xas, xazonlar ustin yoptilar» misrasi talqinda «xoru xas xazonlar bilan ustin yopibdi» tarzida o‘zgartirilib, oqibatda tilla baliqchani ayblashga xizmat qildirilgani ham bor gap.

Yashar ko‘p jihatdan haq bo‘lsa, ushbu maqolaning yozilish boisi nimada, deyishlari mumkin. Gap shundaki, nazarimda, yangi talqinda ham biryoqlamalik bordek. Agar M. Qo‘shjonov va boshqalar tilla baliqchani manfaatparast, xudbin kimsalarning timsoli sifatida tamom salbiy baholasa, Ya. Qosimov uni nobop zamonning qurboni sifatida tamom ijobiy baholaydi.

Har ikkala fikrda e’tiborli jihatlar borligini tan olgan holda aytish mumkinki, mazkur fikrlarning har biri she’rga bir tomonlama yondashuvdir. Ularning dialektik birligidan, bizningcha, ilmiy haqiqat bunyod bo‘ladi. Ammo ularni qo‘shishdan oldin har birining qusurli tomonlarini aniqlash, so‘ng ikki fikrni sintez qilish mumkin.

M. Qo‘shjonovdan Yasharning maqolasi haqida fikr so‘raganimizda, u kishi xotirjamlik bilan: «Haqiqiy badiiy asarni har kim har xil tushunadi va talqin qiladi. She’r haqidagi mening fikrim ham to‘g‘ri, yosh munaqqid talqini ham mantiqqa zid emas», deb javob berdilar. Bu odamni o‘yga toldiradigan javob. Bir yoqdan, bitta she’r haqida qarama-qarshi qutbdagi ikki fikrning bir paytning o‘zida to‘g‘ri bo‘lishi shubhali tuyulsa, boshqa tarafdan bu javobda fikrlashga chorlovchi, ancha teranlikda yotgan ma’noni tortib chiqazishga yordam beradigan ilgak bordek edi.

M. Qo‘shjonov tilla baliqchaga salbiy tip sifatida qaraganligi tufayli, uning ayanchli qismati, razolat qurboni ekanligiga e’tibor bermaydi. Bu, Yashar to‘g‘ri ta’kidlaganidek, bir yoqlama talqindir. Ammo uning o‘zi bunga barham beramiz deb, qayta biryoqlamalikka yo‘l qo‘yayotganligini sezmay qoladi. Ya’ni, tilla baliqcha yomonlik timsoli, salbiy tip emas, balki «yovuzlik va razolat qurboni», deydi va uning tragik taqdirida «iste’dod va go‘zallik fojiasini» ko‘radi.

She’r bir qarashda juda sodda ko‘ringani bilan unda g‘oyat murakkab, hayotiy, badiiy teran hodisa aks ettirilgan. Bu murakkablik keskin ajratuvchi ranglar — oq va qorani tan olmaydi. Darhaqiqat, nega tilla baliqchaning taqdiri faqat g‘azab va nafrat yoki faqat rahm-shafqat uyg‘otishi kerak.

Dunyo faqat yaxshi va yomon hodisalardan iborat emas, shunday bo‘lganda juda jo‘n, tushunilishi g‘oyat oson bo‘lardi. Yaxshilikii yomonlikdan ajratish uchun qarama-qarshi holatlardan uyg‘unlik topish, ya’ni dialektik fikrlash talab etiladi.

Tilla baliqcha, bizning nazarimizda, salbiy ham, ijobiy ham emas. U shu ikki xususiyatni ham o‘ziga singdirgan va har ikkalasidan ustun mavqeda turuvchi xususiyat — fojelik bilan aloqador. Bu bizning ixtiromiz emas. Yashar masalaning ushbu tomoniga ham to‘xtalgan: «She’rning «Baliqcha» emas, ayni «Tilla baliqcha» deb atalishini bir tasodif yoki shoirning shunchaki o‘z xohishi deyish noto‘g‘ri bo‘lar edi, albatta. Ushbu «tilla» epitetida, shuningdek, she’rning boshidanoq hovuzchaga qo‘llangan «loyqa» sifatlovchisida shoirning o‘z tragik qahramoniga va uning fojiasiga sababchi bo‘lgan mikromuhitga munosabati yashiringan».

Ya. Qosimovgacha bo‘lgan tanqidchilar «shoirning e’tiroz va g‘azabini» tilla baliqchaga qaratishgan bo‘lsa, Yashar bu e’tiroz va g‘azabni «loyqa hovuz» muhitiga qarshi yo‘naltirayotir. She’rdagi fojelikni ham ular orasidagi ziddiyatdan keltirib chiqarayotir. Shuni ta’kidlash kerakki, tanqidchi 60-yillar poeeiyasida shakllana boshlagan yangi mazmunli badiiy konflikt — shoir idealiga uyg‘un inson (lirik «men») va shu idealdan yiroq «odamlar», shu idealga nomunosib muhit (mikromuhit) o‘rtasidagi qarama-qarshilikni to‘g‘ri belgilaydi. E’tirozli joyi shundaki, tilla baliqchaga ushbu konfliktning ijobiy qutbidan o‘rin beriladi, u shoir idealiga uyg‘un inson timsoliga aylantiriladi.

Aslida «tilla baliqcha» va «loyqa hovuzcha» o‘rtasida konfliktga o‘xshash narsa bo‘lsa-da, bu yuzaki, oqibati kelishuv bilan tugagan konfliktdir. Zotan, tilla baliqcha loyqa hovuzdagi hayotga ko‘nikkandan so‘ng, shu hovuzning ajralmas bo‘lagiga aylanib qolganligi aniq haqiqat. She’rdagi asosiy, bosh konflikt esa shoir ideali bilan loyqa hovuzchada bemalol yashab, sayr etib yurgan tilla baliqcha falsafasi o‘rtasidagi ziddiyatdan vujudga keladi. She’rdagi fojelikning bosh manbai ham shu ziddiyatdadir.

Shoir ideali oxirgi ikki misraga jo bo‘lgan:

Menga alam qilar, tilla baliqcha
Bir ko‘lmak hovuz deb bilar dunyoni…

Yashar she’rning ushbu satrlari bilan shu shoirning «Arslon chorlagandi…» she’ridagi oxirgi misralar orasida ma’nodoshlik ko‘radi:

Do‘stim, alam qilar, arslon bexabar,
Em bo‘lib ketsak shu qumursqalarga.

Bu yaxshi topilgan muqoyasa. Bunday muqoyasaga tayanch ibora «alam qilar» jumlasi, ammo bu jumla har bir kontekstda boshqa-boshqa vazifani bajarayotgani munaqqid e’tiboridan chetda qolgan. Bu yerda nozik farqlar borki, ularni oydinlashtirish kerak bo‘ladi.

Odatda har bir she’rda sub’ekt (ko‘pincha «men») va tasvir ob’ekti — so‘z yuritilayotgan predmet yoki hodisa bo‘ladi. Birinchi parchadagi sub’ekt — «men» bilan ob’ekt — tilla baliqcha orasida oraliq masofa ancha uzoq, «men» o‘zini ancha xolis tutayotir. Ikkinchi parchada esa «men» va tasvir ob’ekti birlashib ketadi, natijada tasvir «men» bilan boshlanib («do‘stim»), birgalik olmoshi «biz» bilan tugaydi («ketsak»), bu ikki parcha shu jihatlari bilan ham bir-birlaridan printsipial farq qilishi, «alam qilar» iborasi boshqa-boshqa vazifani ado etayotgani ko‘rinadi.

Birinchi holda «alam qilar» bitta «men»ga tegishli va alamning sababi tilla baliqchaning dunyoni bir ko‘lmak hovuz, deb bilishidir. Bunda fojeiy qahramon tilla baliqcha, ya’ni biqiq, iflos muhitga tushib qolib, asl tabiatiga zid ish qilgan, eng muhimi shu ahvolga ko‘nikkan odam fojiasi. «Men» esa shu fojiaga munosabatini biltirayotir, baho berayotir, o‘zida shoir idealini tashiyotir. Shu sababli u tilla baliqchadai ko‘ra yuksakroq, cho‘ngroq fojiaga duchor. Zero, baliqcha o‘z fojiasini anglamagani holda, «men» shu fojiani anglab, yurakka yaqin olib alam chekayotir. Tom ma’nodagi fojelik aslida shu. Ammo «men» tilla baliqcha holatidan tashqarida, mustaqil nuqtai nazar sifatida turibdi.

Ikkinchi parchada «men»ning o‘zi alam qiladigan fojiani bevosita boshidan kechirayotir. Obrazli qilib aytganda, kaltak «men»ning o‘z boshida sinayotir. U idealidagi buyuk maqsadlarga yetolmaganidan, endi balki hech qachon yetolmasligidan faryod chekayotir. She’r konfliktining ikkinchi qutbida yoppa talarga odatlangan qumursqalar — iste’dodsiz nokaslar turibdi. Bunda «men»ning mustaqil, xolis nuqtai nazari yo‘q, uning o‘zi fojianing ichida.

Binobarin, ikki she’rdagi «men» miqdor va sifat jihatidan o‘zaro teng emas. «Tilla baliqcha»dagi «men»ning ko‘lami ancha katta, aytilganidek, u shoir idealiga tenglashadi. «Arslon chorlagandi…»dagi «men»da bunday katta ko‘lam yo‘q.

Demak, ikkala she’rdagi «alam qilar» boshqa-boshqa vazifani bajarayotir va «Tilla baliqcha»dagi «men» — lirik qahramon lirik personaj — baliqchadan o‘zini ajratib, unga ob’ektiv baho berish huquqini o‘zida saqlab qolayotir. Shuning uchun «alam qilar» iborasining zamirida shoirning tilla baliqcha «manfaatparastligi va xudbinligi» ustidan zaharxandasi emas, balki 6u yovuzlik va razolat qurbonining ayanchli taqdiriga qayg‘urish (ta’kid bizniki — S. M.) yotadi», deb yozganida Ya. Qosimov bir tomondan haq. Chindan ham bu iborada zaharxanda ham, nafrat ham yo‘q, maqolada juda to‘g‘ri ta’kidlanganidek, «qurbonlar nafrat uyg‘otmaydi». Lekin, «yovuzlik va razolat qurbonining ayanchli taqdiriga» faqat qayg‘urish yetmaydi. Unda tanqidchi talqinidagidek, tilla baliqcha butunlay oqlanib, hamma aybdan soqit bo‘lardi. Tilla baliqcha loyqa hovuzga tushib qolganiga aybdor emas, chunki uni birovlar «otdilar», — bu to‘g‘ri, ammo shu kuniga ko‘nganiga, o‘z holiga befarq, hatto xursandligi uchun (chunki endi ko‘lmak hovuz uning uchun dunyoga teng, boshqacha qilib aytganda, uning dunyosi — ko‘lmak hovuz) aybdor. Bu qismat «alamli», ammo bu alam, Ya. Qosimov o‘ylaganidek tilla baliqchani tamomila oqlashga sabab bo‘lolmaydi.

Hamma aybni tashqaridan izlash, «tilla baliqchaning sha’niga yog‘ilgan ta’nayu ayblarni» she’riy konfliktning ikkinchi qutbi — tilla baliqchani shu ko‘yga solganlarga g‘azab va nafratni qaratish oson. Chunki biz «oq-oq, qora-qora» tarzidagi keskin ranglarga o‘rganib qolganmiz. Tanqidchilar tilla baliqchani butunlay qoralagan bo‘lsalar, Ya. Qosimov go‘yo ularga qasdma-qasd butunlay oqlaydi. Aslida, u butunlay nafratga yoki butunlay oqlashga munosib ham, muhtoj ham emas. Bu baliq tillami, tilla emasmi, ayblimi, aybsizmi, endi bari bir — u ko‘lmak hovuzning mulkiga aylandi, eng dahshatlisi, ko‘lmak hovuz ham baliqchaning mulkiga aylandi. Shu kuniga ko‘ndi, boshqacha bo‘lishi mumkinligini, keng ummonlar borligini unutdi. U — aybsiz aybdor. Uning fojiasi ham, uni tug‘dirgan davr fojiasi ham shunda.

Abdulla Oripov adabiyotshunos Baxtiyor Nazarov bilan suhbatida «Tilla baliqcha» she’riga to‘xtalib, deydi: «Odamga alam qiladigan joyi shuki, baliqcha bor dunyoni o‘zi yashayotgan sassiq hovuzdan iborat deb biladi. Holbuki, dunyo — sassiq hovuz emas, ancha kattakon, go‘zal, mo‘jizakor bir olam. Lekin shu baliqni sassiq hovuzga keltirib tashlaydilar, bunga baliq aybdor emas. Nima qilsin, tilla baliqning aybi yo‘q bunda. Hovuz shunday bir suvi aynigan hovuz ekan, uning ichidagi baliq, u tillami, durmi, ilohiy baliqmi, Pushkinning o‘sha mo‘jizakor oltin balig‘i bo‘ladimi, shunga tushgandan keyin nima bo‘ladi, boshqa yer yuzini ko‘rmagandan keyin dunyo shu ekan, deydi-da».

Ko‘lmak hovuz jamiyatimiz 70-yillarda giriftor bo‘lgan turg‘unlik davriga ajib ramz emasmi? Ana shu iste’dodlar ko‘lmak hovuz bilan ittifoqqa kirishib, turg‘unlik zamonining «qahramonlariga» aylandilarki, bu endilikda ko‘pchilikka ayon.

Yashar Qosimov bu fikrqni isbotlashda tarixiy-tipologik qiyos yo‘lidan borib, shoirning 60-yillar she’riyatidagi tilla baliqcha obraziga «taqdirdosh» bo‘lgan obrazlarni sanaydi: Buloq, Giyoh, Dorboz. Tilla baliqcha bilan mazkur obrazlar orasida muayyan bog‘liqlik, mushtarak tomonlar borligi tayin. Ammo mushtarak tomonlar bu obrazlarning faqat o‘zigagina xos bo‘lgan jihatlar maajudligini rad etmaydi, hal qiluvchi moment ayni shular ekanligini esdan chiqarmaslik lozim. Tarixiy-tipologik yo‘lning ojizligi ham ayni badiiy asarlar, konkret obrazlarning spetsifik o‘ziga xosligiga yetarli e’tibor bermaslikda ko‘rinadi.

Tanqidchi 60-yillar she’riyati kontekstida tekshirgani sababli she’rning badiiy mazmuniga shoirning shu davr she’riyatiga uzviy bog‘liq holda qaraydi. Bu bir jihatdan to‘g‘ri. Ammo she’r yaratilgan davr chegaralarida qolib ketsa, muzey eksponati kabi o‘sha davrdan bir yodgor bo‘lib, yolg‘iz tarixiy qimmatga ega bo‘ladi, xolos. Haqiqiy she’rlar badiiy qimmati bilan haqiqiy. Bunda bosh mezon she’r o‘z davridan uzilib chiqib, umuminsoniy va mangu ahamiyat kasb etishidir.

Buyuk adabiyotshunos olim M. Baxtin kashfiyotlaridan biri «ulkan vaqt», ya’ni haqiqiy badiiy asar o‘z davri va undan keyingi zamonlar — «ulkan vaqt»da o‘z ta’sir kuchini saqlab qolishi haqda. Tom ma’nodagi badiiy obidalargina «ulkan vaqt»ga o‘tib, yashab qoladi. O‘z davri uchungina qiymatga ega bo‘lib, so‘ng ahamiyatini yo‘qotgan asarlar o‘z davrida (Baxtin buni «kichik vaqt» deb ataydi) qolib ketadi. Yozilganiga chorak asr bo‘lsa-da, shu kunda ham bahsga sabab bo‘layotgan, qayta qurish zamonida ayricha ahamiyat kasb etgan «Tilla baliqcha» «ulkan vaqt»da yashay boshladi, deyish mumkin.

Ma’lumki, har bir obrazning o‘z ichki mantig‘i bo‘ladi. Bu mantiq obraz dunyoga kelish jarayonida, ayniqsa, yaratilib, elga taqdim etilgandan keyin o‘z ijodkorining ham hukmiga bo‘ysunmasligi mumkin. Chunki endi u o‘z taqdiriga ega bo‘lib, o‘z hayotini yashay boshlaydi. A. Oripov yuqorida eslatilgan suhbatda she’r haqida yana shunday deydi: «Men bu she’rni yozganda O‘zbekistonni ham, O‘rta Osiyoni ham hech qachon ko‘zda tutgan emasman. Bu she’rni har qanday mamlakatda, har qanday tuzumda yashaydigan shoir ham yozishi mumkin. Bunday she’r hozir emas, ikki yuz yil burun ham yozilgan bo‘lishi mumkin».

Badiiy obrazni turlicha talqin qilish imkoniyati ko‘p, ammo cheksiz emas. Chunki talqin to‘g‘ri bo‘lsa, haqiqatni topishga chin dildan intilsa, albatta ma’lum qonuniyatga bo‘ysunadi.

Chunonchi, Matyoqub Qo‘shjonov fikricha: «Axir dunyoni faqat o‘zining tor, buruqsagan dunyoqarashi orqali ko‘radigan, ba’zan faqat o‘z shaxsiy manfaati nuqtai nazaridan hayotga munosabatda bo‘ladigan, o‘zini er bilib, hayotda «sherlar» borligini tasavvur qila olmaydigan tilla baliqsifat xudbinlar bor-ku, hayotda!». Yashar Qosimov fikricha esa: «She’rdagi biror misra yoki so‘zda ham tilla baliqchaga nisbatan salbiy munosabat sezilmaydi. Balki har satrda, har bitta so‘zda uning alamli qismatidan afsuslanish bor. Ayiiqsa, bu mo‘jaz va g‘amgin qissaning so‘nggi ikki misrasi tuganmas bir alam bilan yonadi». Agar diqqat bilan qaralsa, bir-birini rad etuvchi mazkur ikki fikrni birlashtiradigan bir nuqta bor: munaqqidlar she’r g‘oyasini shoirning tilla baliqchaga munosabatidan izlashadi, faqat birida shoir undan nafratlanadi, ikkinchisida ayanchli taqdiridan qayg‘uradi.

Bizningcha, she’rning g‘oyasini «men» — shoirning tilla baliqchaga munosabatidan emas, balki «men»ning tilla baliqcha dunyoni bir ko‘lmak hovuz deb bilishiga munosabatidan qidirmoq kerak. Alam qiladigan narsa ham aslida — shu.

She’rda shubhasiz tilla baliqchaning fojiasi bor, ammo bu fojia o‘zidan kattaroq fojiani boshlab keladi. Asarda ezgu, oliy maqsadlar fojiasi aks etgan. Ezgulik, oliy maqsadlar tashuvchisi bo‘lishi lozim bo‘lgan odamlar (baliqcha oddiy emas, tilla baliqcha, shu joyda Ya. Qosimovning «tilla» va «loyqa» epitetlariga urg‘u berishi o‘rinli) iflos muhitga tushib qolsa-yu, shu muhitni tan olsa, u bilan birikib ketsa, bundan og‘ir yana nima bor? «Odamga alam qiladigan joyi shuki, baliqcha bor dunyoni o‘zi yashayotgan, sassiq hovuzdan iborat, deb biladi. Holbuki, dunyo — sassiq hovuz emas, ancha kattakon, go‘zal, mo‘jizakor bir olam» (A. Oripov).

«Tilla baliqcha» va «loyqa hovuzcha» o‘rtasidagi konfliktga kelsak, ular orasida qaysidir darajada ziddiyat bor, ammo tilla baliqchaning yengilishi — ko‘lmak hoauz uning dunyosiga aylanishi bilan ziddiyat tugaydi va xuddi shu yerdan haqiqiy ziddiyat: oliy maqsadlar, ideal bilan iflos muhitga ko‘nikib, unga yem bo‘lganlar dunyosi orasidagi asriy ziddiyat boshlanadi.

Bu oson hal bo‘ladigan ziddiyat emasdi. U oxir-oqibatda turg‘unlik deb atalayotgai va jamiyatning yuksak ideallarini zir qaqshatgan fojialarni boshlab keldi. Bu yalpi fojia edi — tilla baliqchaning ham, soxtakor muhitning ham, lirik «men» — shoirning ham, qisqasi, hammaning kulfati edi.

Dangalchi shoir Yaroslav Smelyakovning: «Tilla baliqcha uchun kaltak yegan Abdulla Oripov senmisan? Undan ko‘ra kit haqida yozib kaltak yesang bo‘lmasmidi?!» — degan hazili tagida katta bir haqiqat yotadi. Shoir kit haqida yozolmasdi, chunki loyqa hovuzchaga kit sig‘masdi, siqqan taqdirda ham kit baliqchaga aylanar, tilla baliqchani tillaligi qolmagani singari kitning ham kitligi qolmasdi. Turg‘unlik jamiyatida qanchadan-qaicha potentsial kitlar baliqchaga aylandiki, bu haqda faqat taxmin yuritish mumkin.

Men ushbu maqolani Ya. Qosimovning talqinini chippakka chiqarish uchun yozmadim. Adolat bilan aytganda, maqola pishiq va puxta yozilgan. Asosiysi, u kishida fikr qo‘zg‘aydi. Maqola she’rni yanada teranroq tushunishga xizmat qiladi. Nils Bor aytganidek, «odmi haqiqatning muqobili — yolg‘ondir, teran haqiqatning muqobili esa yanada teranroq haqiqat».

Biz she’r haqida so‘nggi haqiqatga da’vogar emasmiz, aytilgan fikr-mulohazalar ushbu she’rni yanada chuqur, ob’ektiv tushunilishiga ko‘maklashsa, shuning o‘zi yetarli. Zero, haqiqat zinapoyalardan iborat bo‘lib, qadam-baqadam yuqoriga yanada teran haqiqat tomon intilish jarayonidan iboratdir.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 1989 yil, 23 iyun