Нинель Владимирова. Бахт излаётган одам (1990)

Ранг-баранг шаклий имкониятларини намоён қилаётган ўзбек ҳикоячилиги ҳозирги адабий жараёнда мустақил жанр сифатида тобора фаолроқ иштирок этмоқда. Буни тажрибали ҳикоянавис Шукур Холмирзаев ижоди мисолида, айниқса, унинг «Ҳайкал», «Хоразм, жонгинам», «Ҳукумат», «Ўзбек характери» асарлари жамланган «Ҳикоялар» туркуми мисолида ҳам яққол кузатиш мумкин. Бу ҳикоялар жамиятимиз дардлари, бугун юзидан пардаси кўтарилаётган ҳақиқий ва муайян эрктнлтк муаммолари ёзувчини нақадар ҳаяжонлантираётганлигини таъкидлаб турибди. Адиб мазкур асарларида абадият масалаларини замонавий ҳаёт долғалари билан чамбарчас боғлай олган.

Ш. Холмирзаевга хос фалсафага мойиллик унинг асарларида кўпинча, ҳикоячи-ровий ёхуд бош қаҳрамон вазифасида намоён бўлувчи фикр юритаётган, куйинаётган инсон маънавияти билан чатишиб кетади.

Ҳаёт ва унинг зиддиятларига янгича қараш ва шарҳлар бу ҳикоянависнинг асарларида тобора ёрқин ифодаланмоқда.

«Ҳикоялар» туркумннинг руҳи ҳаяжонга солиб турган фикрларни иншо этиш каби енгиб бўлмас истакнинг ўзи эмас, балки бугунги кунда юз бераётган вақеаларга муносабатни тайин эта олишдир.

Ҳаёт кескин ўзгариб туради, шу ўзгаришлар мобайнида, масалан, Сталин ҳайкалини ағдариш каби ишлар бирдан мумкин бўлиб қолади: «Баланд супада. Оппоқ бўлиб турарди. Шинел ҳам, мўйлов ҳам бир ярашган. Кителини ҳам ҳеч маҳал эгнидан ташламаган экан… Ҳайкалнинг пойида ижроқўм раиси Бўтаев билан музейнинг директори Холиқбердиев. Мана шундай карлик бўлиб туришибди» (5-бет).

Холмирзаевнинг бош қаҳрамони «Жасурлиги учун» медали тақилган кителдаги кекса аскар Сталнн номини муқаддас оятдай такрорлаб урушга кирган, Курскнинг ёнида «Ватан учун», «Сталин учун» деб жангга отилган инсондир. Унга ҳозир сира осон тутиб бўлмайди. Ён-верида содир бўлаётган ҳодисаларни англаб етолмаган кекса фронтчи Кимсан учун Сталин ҳайкалини ағдариш ғоят фожиавий бир ҳолдир. Унинг феъли-атвори, дунёга назар-эътибори урушгача ва уруш пайтида шаклланган. Ҳа, айнан ўша «карлик» назар, «карлик» руҳият. Кимсан ўз авлоди тақдирига тенг шерикдир.

Муаллиф «халқлар доҳийсига» кўр-кўрона эътиқод қон-қонига сингиб кетган қатъий ва мусти-маҳкам анъаналар таъсирида шаклланган одамнинг, кекса фронтчининг хатти-ҳаракатларини анча батафсил ифодалайди. Кекса аскарнинг биринчи қилган иши — қўрқув ва эътироз, «худобезори» ёки кам деганда «адашаётганлар»ни тўхтатиб қолишга уриниш — «Бу одам — доҳий-ку, деб бақирдим. Кеча «Яшасин деб юрган эдинг… Ҳа, ҳароми… Сен сал кам пошист экансан-ку?»

Ижроқўмнинг раиси эса бошланаётган жанжални тўхтатишга уринади: «Ҳайкални ағдарамиз, сизлар эса: «Майли, ўзларинг бирон жойга обориб кўминглар», деб қолди.

Ш. Холмирзаев ҳикоясидаги фожеийлик унинг қаҳрамонлари дунёқарашида мужассам. «Қаранг, ёли оқариб кетган шу аравакаш ҳам қўрқади-я? Биламан, бир замонлар «қўш ҳўкизинг бор» деб отаси қулоқ қилинган, кейин «враг народ» бўлиб кетган». Бу — ҳикоя қаҳрамони ҳайкални аравада обориб беришни илтимос қилган одам ҳақидаги гаплардан.

Ҳаётнинг қаҳри қаттиқ, бешафқат. Бош қаҳрамоннинг эса бунга имони комил. Ижроқўм раиси Бўтаев сиёсатдан гап очганда у жимиб қолади. «Сиёсатни тилга олгандан кейин лаб-даҳанинг боғланиб қолади-да» У бу сўзнинг нечоғли қудратли эканини билгани учун жимиб қолади.

Ҳатто анча маьрнфатли, саводхон одамлар учун ҳам ҳурфикрлилик нотабиий саналаднган «адолат» аталмиш қутқу Кимсанни ҳам тузуккина ўқитиб қўйган. Ш. Холмирзаев қаҳрамонларининг бирдан-бир гуноҳи — ҳам вужуди, ҳам қонига сингдирилган эътиқодга мутаассибларча ишонганидаднр. Уларнинг гуноҳи сиёсий жиҳатдан гўл бўлганидагина эмас, балкн ўнлаб йиллар давомида тазйиқ остида, ахлоқсизлик томон йўналтирилганлигидадир. Кўп йиллар давомида эмин-эркин яшашга имкон бермаган қўрқув Ш. Холмирзаевнинг қаҳрамонларини ҳозиргача таъқиб этмоқда: «Аммо-лекин, ука, шу қўрқитиш… деган гапимда жон бор: мен ҳар қанча ботирлик қилган бўлсам кўнглимнинг ости дир-дир этиб турганини тан оламан». «Минг-минглаб одамлар «халқ душмани» бўлиб кетган. Анчайин гапнинг устидан… энди денг, биз кимсан — Хрушчевнинг замонида сталинчи бўлиб турибмиз». Ҳа, ўзининг сталинчи бўлиб турганини билатуриб, қонига сингиган одатий қарашлардан, тушунчалардан воз ҳам кеча олмай, бунинг йўлларини билмасдан ҳам у яна шуларнинг барини ўжарларча ҳимоя қилади. Кимсан ўз ҳовлисининг ўртасига ҳайкални ўрнатиб қўяди ва бу оппоқ, силлиқ, оғир ҳайкал пастда, ерда кечаётган воқеаларга бир таъна каби ғоз бўлиб туради.

Кимсаннинг авлоди жудаям оғриқли жараёнларни бошидан кечирмоқда. Ана шу жараён инсон шахс тугаллигини ўз ижодида тадқиқ этаётган ёзувчининг тасвир нишонидир. Шунинг учун ҳам туркумдаги бошқа бир ҳикоянинг — «Хоразм, жонгинам»нинг қаҳрамони кўзга кўринмас ришталар билан кулфатга йўлиққан ватанига, туғилган ерига боғланган одамнинг сиймоси бизга тасодифий туюлмайди.

Она юртга, заминга муҳаббат ҳақидаги, «адашган фарзанд»нинг қайтиб келиши ҳақидаги, оталар ва болалар ўртасидаги муносабатга ўхшаш анъанавий йўсиндаги ҳикоя бора-бора инсоннинг улғайиши, донишмандлик касб этиши, кўз ўнгида ажал домига тортилиб бораётган ватанга, аждодлар юртига фарзандлик туйғулари ҳақидаги мунис ривоят билан йўғрилиб кетади. Ҳам моддий, ҳам маънавий жиҳатлардан беадад алоқага киришаётган инсон ва табиат муносабатлари бу ҳикоянинг бош муаммоси, адиб олдинга сурган асосий ғоядир.

«Хоразм, жонгинам» ҳикоясининг ички кескинлигини кекса ота ва вояга етган ўғилнинг она юртга, қадрдон гўшага икки хил муносабатининг, қолаверса, икки хил дунёқарашининг тўқнашуви ташкил қилади. Ҳикоянинг бошида келтирилган қуйидаги гапларни тасодифий дейиш қийин; «Ҳар биримизнинг ҳам туғилган маконимиз, киндик қони томган тупроғимиз бор экан-да. Уни аста-секин, айланиб-айланиб топар экан киши. От айланиб қозиғини топади деганларндек… Бу сўзлар «от айланиб қозиғини топади» деган бир жумлада изҳор этиш мумкин бўлган оддий, лекин кундалик воқелик чегараларини ёриб чиқиб кетадиган фикрларга туртки беради. Ҳикоя бутун бир ўлканинг таназзули, экологик фожеалар бнлан боғланган моддий йўқотишлар ҳақидагина эмас, кўпроқ маънавий йўқотиш ҳақидадир. Асар аждодлари макон тутган она замин чорловини эшитган, ҳаёт издиҳомидаги асосий нарса — енгил топилган пуллар, базму жамшидлар, зиёфатлар, тўйлар эмас, 6алки на отасининг ғамгин нигоҳини, на қадрдон гўшага фожеий бегоналикни, на катта шаҳарга кўчиб ўтиш ҳақидаги таклифни рад этган отанинг қаҳру ғазаби сабабини англаб етолмасдан сотиб юборгани — ўша тўкилай деб турган зах ва шўрлаб ётган уйнинг парчаси эканлигини баногоҳ англаб етган одамнинг кўнгил изҳори шаклида битилган.

Ҳикоя кескинлигини кўп жиҳатлардан белгилаб турган нарса — икки қарама-қарши нуқтаи назарнинг тўқнашуви деса бўлади. Лекин фақат шунинг ўзигина эмас. Кескинлик қадрдон гўшага отанинг ўлимидан аввал ҳам, сўнг ҳам содир бўлган енгил-елпи муносабатда, теваракда кечаётган воқеаларга ўйламай-нетмай баҳо беришда, кейинроқ «очилган» кўр кўзларда» ва ватанга қайтишда ҳам зуҳур бўлади.

Қадриятларни қайта баҳолаш жараёни қаҳрамон руҳида ботиний кечади. Отасини чорлаган катта шаҳарга унинг ўзи ҳам кўникиб кетолмайди. Ўша ёқларда уни гўё қасос қувиб етгандай бўлади, шу боисдан унинг қайтишини ватанпарастлик туйғуларининг уйғониши дейиш қийин. Қаҳрамонлик ёхуд жасорат дейиш эса мутлақо ножоиз, аксинча, ўз-ўзидан англашиладиган табиий бир ҳодиса деб қараш тўғрироқ бўларди. Бу ерда «уйғониш» ҳам, руҳий қайта туғилиш ҳам кўзга ташланмайди.

Ҳикояда виждон изтироби ҳам, айбни енгиллаштирадиган алоҳида ҳолатлар ҳам йўқ. Тўғрироғи, айб саналадиган нарсанинг ўзи йўқ. Замоннинг айби, даврнинг айби, «Ҳайкал» ҳикоясининг қаҳрамони «буюк ғалабаларимиз», «бизнинг олға интилишларимиз» деб айтган чала ҳақиқатларнинг этагига садоқат билан бош урган бутун-бутун авлодларнинг айби бор. Айни вақтда бу ҳикоя маънавий сўқир, замонлар тиғ солган юрагининг чандиқларини бекитишга ўрганган авлод тақдири ҳақида ҳамдир. Ш. Холмирзаев мураккаб муаммоларнн соддалаштирмайди, бироқ, «Хоразм, жонгинам»нинг сўнггида қаҳрамоннинг аввалги рангсиз ҳаётни давом эттиролмай қолгани ҳам кўринади: «Сиғмадим-да! Йўқ, тушунмаяпсиз: шундай катта Ўзбекистонга сиғмадим! Хева, ўша мнноралар, эски карвич деворлар, тор кўчалар, сағаназор мозорлар мени тортди».

«Хоразм, жонгинам» ҳикоясининг бош каҳрамонн руҳан синмаган. Унинг ўз отасини Хоразмдан олиб кетишга, ота уйини сотишга бўлган интилишларини, пишитилган режалари, ўйлаб қўйилган фикрлари шундан далолат эрса-да, ёзувчига қаҳрамоннинг руҳий тадрижини кўрсатишга имкон берган. Ўзини дайдироқ санаса-да, ҳикоя қаҳрамони она юрт чорловини англай оладиган одам эканлигини намойиш қилади. У энди иккиланишга бирон дақиқа ҳаққи қолмаганини сезади, бошқа юрар йўл, борар манзил қолмаганини англайди. Ва ўзининг ҳавойи табиатига қарши ўлароқ, бу сафар ўз аҳдида қатъий.

Ш. Холмирзаев ҳикояларининг воқеавий қурилмаси инсонни ҳаёт билан, ҳаракат билан синовдан ўтказишдир.

Урушда бошдан кечириш мумкин бўлган ҳамма нарса «Йиғи» ҳикояси қаҳрамонининг вужудидан жой олган, маҳкам ўрнашнб қолган, гўёки қон сирқиб турган яра ёки нақ юракка қадалган, лекин суғуриб олинмаган ўқ дейсиз. «Йиғи» ҳикояси бегона юрт, бегона ҳаёт, бегона ўлим бағрига ирғитилган «афғончи»лар авлодининг ҳаёти саҳифаларидан биридир.

Бу уруш аскар йигитларимиз қалбида ғайри инсоний қўрқув, нафрат туғдирди, дийдаларини қотирди. Улардан бири эса ҳатто қўллари ҳам қалтирамасдан ўн беш ёшли бир ўспиринни отиб ташлади… ва ушбу кун унинг хотирасида қўрғошин бўлиб қотди, ҳаётини фожиага, заҳар-заққумга айлантирди. Афғонистондаги ўзбеклар қишлоғидан бўлган ўспириннинг ўлим олди ҳайқириғи доимо қулоғи тагида жаранглаб турган бўлса, қандай ҳаёт кечириш мумкин? Қабристонда, марҳумнинг бошида фарёд солаётган аёллар йиғиси ҳар лаҳза таъқиб қилиб турса нима қилмоқ, қандай яшамоқ лозим?..

Қаттиққўллик сиёсати ҳалокатли оқибатларга олиб келди. «Йиғи» ҳикоясида эса бу ҳалокатнинг ботиний илдизлари, кўлами тадқиқ этилган. Инсон шахсини фавқулодда вазиятларда текшираётган ёзувчи унинг ҳатти-ҳаракатларини қаттиққўллик сиёсати билан боғлайди, оқибатда инсоннинг қотилга айланишини кўрсатади. Ёзувчи бундай сиёсатнинг мудҳиш гуноҳларини алоҳида таъкидлайди, уларни оқлаш мумкин эмаслигини, буни истамаслигини намоён қилади. Ҳикоянавис оддий одамни жаллодга, қотилга айлантирадиган бундай урушга қарши чиқади. Шу ерда ёзувчининг мантиқи ҳам, далиллари ҳам тўғри.

Туркумдаги «Ҳукумат» ҳикояси «Йиғи»га ҳамоҳанг жаранглайди. Шафқатсизлик шу кунгача теварагимизда ҳукм сурган бир фикрлиликнинг муқаррар оқибатларидан эканлигини англамаслик соддалик бўлур эди. Ҳикоя сюжетининг ўқ илдизи туркумдаги аввалги ҳикоялардаги вазиятлар билан чатишиб кетган.

Биз рост ва ёлғон омиллар ҳақида баҳс юритмоғимиз мумкин, лекин у ёки бу карашларнинг ҳаётга татбиқ этилиши йўллари ҳақида ўйлашга мажбурмиз. «Ҳукумат» ҳикояси сиртдан қараганда беозор туюлса-да, нафақат мудҳиш, балки даҳшатли оҳанг касб этган.

Ш. Холмирзаев ҳикоясининг қаҳрамонлари — ҳукмрон мафкура доимий ҳақ эканлигини одамларга сингдирган телба ва қўрқинч сиёсатнинг илк қурбонларидир. Булар — ҳукумат иродасининг ифодачилари, забонсиз ижрочиларидир. Булар — жойларда Сталин йўлига сўзсиз бўйсуниб, деҳқонларнинг феодал-колхоз мажбурияти бўйинтуруғини илишга мажбур бўлган кишилардир.

«Ҳукумат» ҳикоясининг қаҳрамонлари аниқ ва равшан тасвирланган. Кекса большевик «Ҳукумат-опай» ўз даврида қишлоқ шўросида раислик қилган ва ўзининг адолатли эканлигига катъий ишониб, қаттиққўллик билан ҳамқишлоқларини «қулоқ» қилиб юборган.

«Эндиликда шаккоклар кўпайган, болам. О, баъзан бир гапларни эшитасан, бир гапларни! Одамларнинг оғзи мана мундай бўлиб кетган. Бизнинг замонларда у оғизларни аллақачон йиртиб қўйишарди. Ҳозир тартиб-интизомдан путур кетган…»

Мана энди «Ҳукумат-опай» ҳам, унинг эри ҳам қарилар, улар ҳукуматнинг қарамоғидаги одамларга айландилар. Улар ўзларннинг «ҳалол» кечган бутун умрлари мобайнида ҳатто ўлимлик ҳам йиғиб қўя олмаганлар. Энди эса кекса аёл томини бўрон учириб кетган товуқхонасини ёпиш учун тўрттагина шифер сўраб боришга мажбур. Лекин у ерда нафақат қуруқ сафсатабозликка балки ҳукуматнинг ёш ва соғлом янги вакилининг лоқайдлигига, бефарқлигига ҳам дуч келади. Шундай бўлса ҳам у ўзининг эскича қарашларидан воз кечолмайди: «…Хўш, ҳукуматдан норози бўлибди деманг, болам, сираям ундай эмас: ҳукумат ўзимизники. Ахир, биз уни деб яшадик. Умр поёнига етдн. Албатта, албатта. «Враг народ»ларгина ҳукуматни ёмон дейди. Биз ундайларни қуритиб келганмиз».

Бундай эътирофларда давр ва шахс зиддиятлари бўртиб кўриниб турибди. Бугуннинг кечаги кун билан боғлиқлиги, сабаблар ва илдизларни, улар ўртасидаги қарама-қаршилик моҳиятини англаб етишнинг ҳаддан ташқари мураккаблиги ҳамиша диққат марказида турадиган нуқталардир.

Туркум Ш. Холмирзаевнинг 70-йиллар услубида ёзилган «Ўзбек характери»ни якунлайди. Ўша йиллари ҳаёт ҳақидаги, инсондаги инсонийликни ўлдириш мумкин эмаслиги ҳақидаги туғёнли фикрларнинг сирқиб туриши унинг ижодий қиёфасини белгилаб берган эди.

Бу ҳикояда ўтли туғён, ундов белгилари йўқ. Ёзувчи ўз қаҳрамонларининг улар қандай бўлса шундайича кўрсатган, инсоний қудратни эса алоҳида таъкидлаган, холос. Ҳикоя персонажлари одамларга нисбатан содир этган ахлоқсиз қилмишларини бир қадар — лекин охиригача эмас — ювишга муваффақ бўладилар. Тан ола туриб айтган гапларнга қаранг: «Биз аблаҳмиз… Кўра била туриб аблаҳлик қиламиз. Биз қанақа ўзбекмиз-а? Ана уларни ўзбек деса бўлади. Биз анча бузилганмиз… Лекин ҳаётнинг ўзиям мажбур қилади-да кишини».

Йўқ, уларнинг одамни аблаҳ бўлишга ҳаёт мажбур қилиши ҳақидаги гаплари баҳонадан ўзга нарса эмас. Ахир ҳамма қатори оч ўтирган Эргаш ўғирлик қўзичоқнинг гўштини емади-ку. Ҳа, ҳаммасини ҳаётга ағдара бериш туфайли Эргаш буларнинг кўзига балодай кўринадиган бўлиб қолган: «Кўзимга итдан баттар кўринаяпти… Ёввойи…»

Талабалар ичида оддий қишлоқ йигити Эргаш ўзининг қатъий ахлоқий қарашлари билан «ёввойи» туюлади. Соғлом ақл-идрок эса ҳар вақт шундай «ёввойи», «қурбон»лар тарафидаднр. Бунинг эса ўзига яраша мантиқи, ҳақиқати бор. Чунки Ш. Холмирзаевнинг бу ҳикоясида эзгулик ва ёмонлик ўртасидаги аёвсиз кураш инсоннинг мураккаб маънавияти орқали зуҳур топади.

Муаллиф соғлом фикр ва масъулиятсиз «баённома»лар орасидаги фарқни яхши билади. Бироқ соғлом фикр кўп ҳолларда жуда қимматга тушади.

Ҳақиқий қадриятларнинг чинакам бадиий таҳлили туфайли характер тобора тозаради, ўзини тасдиқлайди. Одамнинг яхши орзу-умидлари ҳам ижтимоий-мафкуравий таянчга эга бўлиши лозим. Ш. Холмирзаевнинг инсон муаммоси билан пайвандланган ҳикоялари шу фикрлар билан йўғрилгандир.

«Гулистон» журнали, 1990 йил, 12-сон