MUALLIFDAN

Turkiyshunoslik va uni o‘rganishga oid biron-bir qo‘llanmaning mutlaqo yo‘qligi tufayligina men 1921 yilning kuzida Turkiston Sharq institutida o‘qigan ma’ruzalarim negizini tashkil etgan “Turkiy filologiyaga kirish” kursidan qoralamalarimni chop etib ko‘paytirishlariga rozilik berishga majbur bo‘ldim. Ammo bunday kursni men ilk daf’a o‘qidim, shu sababli unda bir qancha nuqsonlar bo‘lishi turgan gap. Bibliografik ko‘rsatkichlarning chalaligi va goho noaniqligi esa Toshkentda ularning aniq nomini bilib olishga imkon beradigan kitoblarning yo‘qligi bilan izohlanadi. Ushbu qoralamalar o‘qigan ma’ruzalarimning aniq fotonusxasi bo‘lmay, ularning tarhlari, shakli, xolos. Menga uncha zarur emasday tuyilgan detallar, goho esa butun boshli masalalar tushirib qoldirildi. Qolaversa, Institutning 1921/22 yilgi o‘quv dasturida turkshunoslikka kirish kursiga umuman o‘rin berilmagani sababli, men goho filologiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi bo‘lmagan masalalarni ham qo‘shishga majbur bo‘ldim.

P.A.FALYoV,

Toshkent, 1922 yil, 15 yanvar.

Turkiy xalqlar yer yuziga juda keng tarqalgan. Biz Baykaldan Bolqon yarim oroligacha bo‘lgan keng maydonda ularni goh katta va yaxlit holda, goho kichik guruh bo‘lib va boshqa xalqlar bilan aralash tarzda yashashini ko‘ramiz. Mazkur maydonning shimoliy chegarasi O‘rta Sibir bo‘ylab O‘rol tizmasi osha janubga, Volgabo‘yiga qarab enadi. Kavkaz o‘rtalaridan yana g‘arb tomonga burilib, Qoradengiz qirg‘oqlari bo‘ylab o‘tadi, Qrim va Bessarabiyaning bir qismini o‘z ichiga olgani holda, Bolqon yarim oroliga qayriladi. Janubda esa u Oltoy bo‘ylab o‘tib, ayrim joylarda Mo‘g‘ulistonga qadar kirib boradi-da, keyin janubi-g‘arb sari yo‘nalib, Sharqiy Turkistonni qamrab oladi. Bundan keyin uning hududi Turkiston chegaralari bilan yondosh holda Eron ichkarisiga va undan Kichik Osiyoga o‘tib, oxiri tag‘in Bolqon yarimorolida tutashadi. Turkiy qavmlar bu hududdan tashqarida ham bor. Masalan, Litva tatarlarini ko‘rsatishimiz mumkin; ular ko‘p zamonlar o‘z qabiladoshlaridan ayri yashaganligi tufayli, tilini unutishgan va hozirda polyak yo belorus tilida so‘zlashadi. Shu bilan birga, boshqacha misollarga ham duch kelamiz: mazkur maydon ichida turkiy bo‘lmagan, ammo turkiy tilda so‘zlashadigan xalqlar (sartlar) ham bor. Biz ushbu kursda birinchi xildagi, lisoniy mushtaraklikni ko‘zda tutamiz. Shu orada aytib o‘taylik: til xususiyatlariga ko‘ra turkiylarning umumiy ommasidan ancha uzoqlashib ketgan ikki turkiy el – yoqutlar va chuvashlarni tadqiq doirasidan tashqarida qoldiramiz.

Yoqutlarni qoldirib o‘tib, biz Oltoyda va Oltoyga yondosh hududlarda yashaydigan qabilalardan boshlaymiz. Yenisey gubernyasi va yuqori Oltoyda bir qancha mayda turkiy elatlar yashaydi, ularning anchaginasi samoyedlar[1] bilan qorishib ham ketgan. Oltoyning o‘zida esa oltoylar va teleutlar makon tutgan, ular bir mahallar xiyla katta bo‘lgan yagona bir xalqning qoldiqlari hisoblanadi. Oltoy janubida – shimoli-g‘arbiy Mo‘g‘ulistonda uryanxaylar joylashgan, ular, shuningdek, sayanlar, soyotlar va tuvalar deb ham ataladi.

Mana shu elatlar boshqa turkiylardan islomga kirmay, qadimgi shomoniylik dunyoqarashida qolganligi bilan ajralib turadi. Shomoniylikning mohiyati esa butun tabiatni jamlashtirishda ko‘rinadi. Ularning G.N.Potanin asarlarida keltirilgan afsona va ertaklarida bu narsa yaqqol aks etgan. Bu asotirlarda odam bilan hayvonlar orasida, o‘simliklar bilan tosh-tuproq orasida hech qanday chegara yo‘q. Barcha narsa tirik, barchasi harakat qiladi, barchasining o‘z ruhi bor. Shomoniy xalqlar dunyoqarashida butun tabiat – jonli. Biron-bir jihatdan diqqatga sazovorroq bo‘lgan joy (daryo, tog‘, dovon va hokazo.)ga esa alohida e’timod qo‘yiladi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, har qaysi tog‘, daryo, dara va hokazoning ruhi shomoniy turklar tomonidan EGA, ya’ni xo‘jayin deb nomlanadi. Shunday qilib, animistik dunyoqarash bu holda iqtisodiy tus ham oladi.

Mana shu ibtidoiy dunyoqarash ustiga monaviylik, nestoinlik[2], buddaviylik va so‘nggi paytlarda sharqiy pravoslav yo‘nalishidagi xristianlik singari boshqa, nisbatan kuchliroq taraqqiy etgan dinlarga xos jihatlar ham qo‘shilgan. Ana shu dinlar ta’sirida shomoniylik dunyoqarashida yangi xudolar to‘g‘risida ta’limot va afsonalar paydo bo‘ldi.

Ma’budlar olamiga inson befarq qaray olmaydi. Odam ularning xayrixohligi va madadiga muhtoj. Ammo har kim ham ular bilan muomala qilishga qodir emas. Shomonlar deb ataladigan bir toifa kishilar borki; ularga buning uchun zarur bo‘ladigan bilim va kuch berilgan. “Shomon” so‘zi, aftidan, tungus tilidan olingan bo‘lsa kerak, lekin Yevropa olimlari bu so‘zni turkiylarga tatbiqan ham ishlatishaveradi. Turkiy tilda shomon “qam” deb ataladi[3], qamlamoq (shomonlik qilmoq) fe’li shundan yasalgan. Bu so‘z turkiylardan rus tiliga ham o‘tib, kamlat, kamlane degan so‘zlarga negiz bo‘lgan. Shomonlik qurbonliq qilish, kasalni davolash, ob-havoni bashorat qilish va hokazo xilma-xil sohalarda namoyon bo‘ladi. Qamlash chog‘ida shomon o‘z maxsus kiyimini kiyadi, unga shaqildoqlar, turli qush va hayvonlarning terisi osilgan bo‘ladi. Qamlashda unga doira va doiracho‘p kerak bo‘ladi. Ruhlar dunyosi ila qilgan muloqotini shomon odamlar oldida turli tana harakatlari, grimaslar, qo‘l harakatlari, qichqiriq, turli ovozlar chiqarish orqali butun bir dramaga aylantiradi. Qurbonlik qilingach, shomon, masalan, osmon diyoriga, uning ham eng yuksak ma’volariga bu qurbonlik qabul bo‘lganmi-yo‘qligini bilish uchun sayohatga otlanadi. Shomonni shuningdek, o‘lgan, ammo o‘z o‘tovini tark etishni istamayotgan odamning ruhidan poklash uchun ham chaqirishlari mumkin. Shomon marhumning arvohini doira to‘qmog‘i bilan ilib olib, yer osti saltanatiga eltadi. Mana shu shomoniy xurofot negizida keyinchalik qahramonning yer osti saltanati va samolarga sayohati to‘g‘risida afsonalar yaratilgan. Shomon tomonidan o‘ynalayotgan dramaning mazmuni, shakli va butun borlig‘i shomonning dramatik iste’dodiga, ijodiy fantaziyasiga bog‘liq. E’tirof etish kerakki, bu borada shomonlarni o‘z ishining ustasi desa bo‘ladi. Ularning o‘ziga xos sharoitda ijro qilgan o‘yinlari ta’siridan majusiylargina emas, hatto yevropaliklar ham ancha vaqtgacha o‘ziga kela olishmaydi. Buni akademik Radlov alohida ta’kidlagan edi. Shomonning qamlashini tasvirlab ko‘rsatgan missioner Verbitskiy ham bunday holatda missioner o‘rtaga qo‘yishi tabiiy bo‘lgan savollar to‘g‘risida so‘z ochmaydi, balki uning nazarida ancha jiddiy bir sabab – iblisning madadiga bog‘lab tushuntiradi.

Oltoy va Oltoy bo‘yi turklarining maishiy turmushi nisbatan xilma-xil, ammo kuzatishlar ularning hammasi ilgari ko‘chmanchi chorvadorlik bilan shug‘ullanishganidan dalolat beradi. Bu ellardan ko‘pchiligining turmush tarzi hozirda ham shunday. Temirchilikni istisno qilganda, ularda kasb-hunar uncha rivojlanmagan, temirchilik esa qadimdan e’zozli kasb bo‘lib kelgan. Turkiylarning og‘zaki ijodida temirchi obraziga ko‘p duch kelamiz; qahramonga qurol-yaroq yasab berib, temirchi uning g‘alabasiga hissa qo‘shadi. Temirchi, aftidan imtiyozli mavqega ega bo‘lgan. Masalan, mo‘g‘ulcha darxon (temirchi) so‘zi turkiy tillarga ko‘pincha tarxon bo‘lib o‘tgan va soliqdan ozod qilingan kishi degan ma’noni anglatgan. Temirchi nafaqat turkiy qabilalarda, balki boshqa ko‘p xalqlarda ham o‘ziga xos mavqe tutadigan, alohida qadrlanadigan odamdir (chunonchi, Afrikada).

Oltoy – turklarning bobo yurti, ular shu makondan yer yuziga tarqalgan. G‘arb tomonga ko‘char ekan, turklar hozirgi qozoq sahrolaridan, goho esa undan janubroqdan[4] o‘tishgan. Sahroning shimol yoqlaridan turk qabilalari yo‘l solmagan, xuddi shuning uchun ham G‘arbiy Sibirda (mazkur turklardan g‘arbroqda) yashaydigan turkiy qabilalarning hammasi bu yoqlarga ixtiyoriy yoki majburiy ravishda kelib qolishgan. Chunonchi, barabinliklar[5] bu tomonlarda o‘zlarining ancha yaxshi joylaridan surib chiqarilgani tufayli yashashadi, deb taxmin qilish uchun asoslar yetarli. Tatarlar Volga bo‘yidan kelishgan. Turkiston tomondan ko‘chib kelganlar ham bor. V.Radlov “Obraztsы…”[6] asarining IV jildini Sibir turklariga bag‘ishlagan.

Qozoq sahrolarida turkiylar qadimdan yashab keladi. Bu sahrolarning hozirgi aholisi o‘zini qozoq deb ataydi. Ularning qo‘shnilari ham ularni shunday ataydi. Ammo ularni dastlab ruslar, ruslardan so‘ng yevropaliklar ham yanglish tarzda qirg‘iz deb nomlashgan. Bu yanglishuv Sibirni bosib olish chog‘ida yuzaga kelgan. O‘sha zamonlarda ruslar qozoqlar to‘g‘risida hech narsa bilishmasdi: Volga bilan O‘rol daryosi oralig‘ida no‘g‘aylar ko‘chib yurar va ruslarni qozoqlardan to‘sib qo‘yishgandi. Sibirni bosib olishda ruslar qozoq sahrolarining shimolida bo‘lgan daryolar orqali yo‘l bosishgan va shuning uchun ham qozoqlarga duch kelishmagan. Yenisey daryosi bo‘ylarida ular qirg‘izlar degan turkiy qabila bilan to‘qnashgan. Bular hozirgi qirg‘izlar edi. Hozir yashaydigan joylariga (hozirgi Qirg‘iziston hududiga. – Z.I.) ular XVII asrda kelishgan, unga qadar esa Yenisey daryosi masnadida istiqomat qilishgan. Ular ko‘chib yurgan joylariga yetib borgan ruslar qattiq qarshilikka uchragan. Ana shu Yenisey qirg‘izlariga qarshi urush chog‘ida ruslar ularni ancha yaxshi o‘rganib olishgan edi. Xiyla zamondan keyin qozoqlarga duch kelgan mahalda esa ularning turmushi, tili, urf-odati va boshqa jihatlardan o‘xshashligiga ko‘ra ularni ham qirg‘izlar deb atashgan. Keyinchalik, buning xato ekanligi ma’lum bo‘lgach, yanglishishga barham berish uchun qozoq va qirg‘iz degan har ikki atamani qo‘shishga urinishgan (kirgiz-kaysakы. – Z.I.). Yekaterina davrida va XIX asr boshlarida qozoq o‘rniga sun’iy kaysak degan atamani qo‘llab, shu tariqa bo‘lsa ham qozoq so‘zini rus tilidagi kazak atamasidan farqlashga harakat qilingan.

Qozoqlar tarix sahnasida nisbatan keyin paydo bo‘lgan el hisoblanadi. Oltin O‘rda hukm surgan va u qulagan zamonlarda hozirgi qozoq sahrolarida o‘zbeklar ko‘chib yurishar edi. XV asrda O‘zbek o‘rdasidan bir qism urug‘lar ajrab chiqib, sharqqa yo‘l oldi. O‘sha zamonlarda jamoa ittifoqidan qay bir sababga ko‘ra ajralgan bunday qochoqlar qozoq deb atalardi. Shunday qilib, o‘zbeklardan ajralgan urug‘lar “qozoq”liq qildilar va bu laqab bora-bora ularning bugungi nomiga aylandi. Qozoqlarning bu tarixi ularning ko‘hna rivoyatlarida ham saqlanib qolgan, ularning barchasida qozoqlarning qay bir qochoqdan tarqalgani yoki o‘z odamlaridan adashib qolgan bir guruhdan kelib chiqqani naql qilinadi.

Qozoqlarning tarixiy rivoyatlarida, shuningdek, urug‘lar orasida tez-tez yuz beradigan va hurmati baland biron shaxsning sa’y-harakati orqasida to‘xtatilgan ichki nizolar to‘g‘risida hikoyalar ko‘p. XVII asr oxirida yashab o‘tgan Tovkaxon[7] ana shulardan biri edi. Qozoqlarning urug‘lararo nizosi ularning iqtisodiy tartibidan kelib chiqqan. Zero, qozoq – xo‘jalik nuqtai nazaridan – ko‘chmanchi chorvadordir. Qozoqlarda va umuman ko‘chmanchi chorvadorlarda xo‘jalik oqilona boshqarilmaydi. Chorva mollari uchun qishga hech qanday yem-xashak jamg‘arilmaydi, qolaversa, yetarli ishchi kuchi va asbob-uskuna bo‘lmagan bir sharoitda minglab ot va o‘n minglab bosh qo‘y uchun pichan jamg‘arishning iloji ham yo‘q. Bu hol hozir (XX asr boshlarida. – Z.I.) ham muayyan darajada yuz beradi, ammo qadimgi paytlarda butkul shunday edi. Qishda mollar qor ostidagi o‘t-o‘lanni tuyog‘i bilan titib yerdi, ammo yer betini qoplagan yaxni sindirishdan hatto ot ham ojiz qolgan paytlarda chorvaga yalpi qirg‘in kelgan. Mollar soni qahraton sovuqdan, vahshiy hayvonlardan va kasallik tufayli ozayib borgan. Ahvol shunday bo‘lgach, tabiiyki, ko‘chmanchining chorvasi ko‘payish o‘rniga kamayishga yuz tutgan. Uning o‘rnini to‘ldirish zarurati yuzaga kelgan va buning chorasi sifatida qo‘shnilarning mol-holi haydab olib ketilgan (barimta. – Z.I.). Ular bunga javoban qarimta uyushtirishgan, oqibatda urush kelib chiqqan. Sahrodagi ijtimoiy hayotning bu asosiy dalili ularning og‘zaki ijod namunalarida aks etadi: juda ko‘p ertak va afsonalarda naql qilinishicha, mol-holi oshib-toshgan bir bahodir odam bo‘ladi, bir kuni yov kelib uning jami chorvasini haydab olib ketadi. Bahodirning o‘zi yoki o‘g‘li chorvani qaytarib olib kelish uchun otlanadi va bu safarda turli-tuman qahramonliklar ko‘rsatadi. Ayrim qozoq urug‘lari orasidagi nizolar urug‘ oqsoqollari yoki xonlarning hurmatiga kelishuv bilan barham topadi. Qozoqlarning ko‘chmanchi qo‘shnilar – sharqda no‘g‘aylar va jung‘orlar (oyrotlar. – Z.I.), g‘arbda boshqirdlar bilan urushlari ham xuddi urug‘lararo urushlar singari, barimta-qarimta tarzida yuzaga chiqar hamda doimo bo‘lib turar edi. Ammo ko‘chmanchilar bilan o‘troq xalqlar orasidagi munosabatlar boshqacha tarzda kechgan. Ko‘chmanchilarning o‘troq ellar bilan to‘qnashuvi ularda ham, bularda ham bir qator siyosiy muammolarni keltirib chiqarar edi. Ko‘chmanchilarda o‘troq hayot kechirishga intilish, taraqqiy etgan qo‘shnilar madaniyatidan o‘rnak olishga, ammo shu bilan birga, ko‘chmanchi turmush tarzini ham saqlab qolishga intilish tamoyili seziladi. Bu kurashning ijtimoiy-siyosiy sabablari bor, albatta. Sahro ijtimoiy munosabatlari negizida kelib chiqadigan doimiy urushlar jarayonida ko‘chmanchilik jamiyatida harbiy zodagonlar tabaqasi shakllanib, sahroda yetakchi rol o‘ynay boshlaydi. Turli qabilalarda sahro oqsoqollari tomonidan saylanadigan xonlar esa, odatda, unchalik katta kuchga ega bo‘lmaydi. Bir tomondan, xonlar hokimiyati va ikkinchi tomondan, harbiy aristokratiya o‘rtasidagi kurash – sahro davlatlari tarixi mana shundan tashkil topadi. Shaharlarga ko‘chib o‘troqlashish xonlar hokimiyatining kuchayishiga olib kelsa, ayni shu narsa harbiy zodagonlar mavqeini yo‘qqa chiqarardi. Binobarin, ular har qanday o‘troqlashishga qarshi tish-tirnog‘i bilan kurash olib borardi.

E’tirof etish kerakki, qozoq zodagonlari bu yo‘lda niyatiga erishdi. Qozoqlar juda ko‘p zamon shundoq yonlarida joylashgan Turkiston tamaddunining butun ruhidan begonaligicha qoldilar (Turkiston – qozoqlarga eng yaqin o‘troq mamlakat edi, ruslar bilan ular ancha keyin yaqinlashgan). XVIII asrdayoq Buxoro vazirlari qozoq xalqi hukmdorlariga maktub yo‘llab, Buxoro shahri islomiy bilim markazi ekanini, bu yerdagi madrasalarda o‘zbeklar ham, sartlar, tojik, turkmanlar va hatto arablar ham ta’lim olishini, ammo qozoqlardan bironta ham tolibi ilm yo‘qligini aytib murojaat qilgan edilar.

Balki g‘alati tuyilar, ammo sahroda islomning ozmi-ko‘pmi mustahkamlanishi aynan ruslarning sa’y-harakati bilan bo‘ldi. Gap shundaki, Yekaterina zamonida qozoqlar Yevropa madaniyatini dabdurustdan egallashga noqobil, islom esa buning uchun eng yaxshi bosqich bo‘ladi, degan mulohaza hukm surardi. Ilgari ham tarqalib, uncha muvaffaqiyat qozonmagan islomiy ta’limotning kuchayishi tufayli eski urf-odatlarning tagiga suv ketdi, sahro zodagonlari naslidan bo‘lmish sulton Cho‘qon Valixonovning bu hodisalarni qattiq tanqid qilishining sababi ham shunda.

Qozoqlar Turkiston tamaddunidan bebahra qolib, undan uzoqda turar edilar, degan mulohazamizni qozoq sultonlarining Turkiston shahar va davlatlarida hukm surganligi bilan inkor etishi mumkin. Chunonchi, Xivada XVIII asrda qozoq sultonlar hukmdor bo‘lishgan. Ammo gap boshqa yoqda. Jami qozoq xalqi uchta “juz”ga (yuzlik) bo‘linadi. Bu bizning tilimizda o‘rda demakdir. Qozoqlarda Ulug‘ juz, O‘rta juz va Kichik juz bor. Har bir o‘rda bo‘g‘inlarga, bo‘g‘in esa urug‘larga bo‘linadi. Har bir urug‘ o‘z urug‘ boshchisiga, urug‘ nomiga, tamg‘asi va o‘roni (jangovar so‘z)ga ega. Chingizxon avlodlaridan bo‘lmish oqsuyaklar esa urug‘larga taqsimlanmaydi va butun qozoq xalqi ularga tobedir. Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullarning butun Osiyo hamda qisman Yevropani o‘ziga bo‘ysundirgani shu qadarlik zo‘r ta’sir qilganki, Markaziy Osiyoda chingiziylarning hukmdorlikka bo‘lgan huquqlari boshqalarnikidan shubhasiz ustun, deya e’tirof etilgan. Taxtda Chingizxonning biron avlodi o‘tirishi shart sanalgan. Chingizxonning juda ko‘payib ketgan avlodlaridan bir qismi qozoq sahrosidan o‘ziga makon tutib, doimiy yashash joyiga aylantirgan va bu yer taxt vorislari yetishadigan maskan hisoblangan. Qay bir chingiziy shahzodaning qo‘shni davlat xoni bo‘lishga chaqirilishi butun qozoq xalqiga emas, balki o‘sha oqsuyaklargagina taalluqli bo‘lgan. Masalan, Sibir xoni Ko‘chumxon qozoq sultonlaridan edi, ammo qozoqlarning Sibir xonligiga hech qanday daxli yo‘q.

Qozoqlarning ruslar bilan yaqinlashuvi XVIII asrda ro‘y berdi. Pyotr davrlari voqealariga to‘xtalib o‘tirmay, Kichik juz xoni Abulxayrxonning Peterburgga itoat izhor qilib elchi jo‘natishidan boshlaylik. Buning evaziga xon o‘z xizmatlari e’tiborga olinib, avlodlarida ham xonlik rutbasi saqlab qolinishini hamda sahroda uning uchun shahar qurilishini iltimos qilgan. Bular xon qo‘ygan eng muhim shartlar edi. Unda xonlikka bo‘lgan astoydil intilish aks etgandi. Ruslar ham o‘z tomonidan xonning talablarini bajarishga hozir edilar. Ular, ayni talablarni bajarish orqali sahroni tinchitishga umid bog‘lashgandi. O‘sha paytlarda Sharq degan o‘lka yaxlit bir tarzda tasavvur qilinardi. Yaqin Sharq, Uzoq Sharq va O‘rta Osiyo bitta guruhga mansub deb qaralar edi. Sharqdagi davlat boshqaruvi haqida esa mustabid tuzum hukm suradi, deb bilishardi. Taxtga o‘tirgan har qanday hukmdor davlatni o‘zi xohlagan tarzda idora etadi. O‘z-o‘zidan, qozoqlarda ham shunday bo‘lishi muqarrar. Shunday ekan, Abulxayrxonning ruslarga tobe bo‘lishni ixtiyor etishi uning qo‘l ostidagi fuqarolarning ham xohish-irodasi shunday ekanini bildiradi. Ammo tez orada bo‘lib o‘tgan voqealar har ikkala tomon – ruslar ham, Abulxayrxon ham yanglishganini ko‘rsatdi. Ruslar xon hokimiyatini uning o‘zi uchun kuchaytirib berishni istamas edilar, xon bo‘lsa o‘z fuqarolarini Rossiyaga tobe qilishga kuchi yetmasdi. Oxir-oqibatda, rus hukumati xonlik hokimiyatiga barham berishni o‘ylab qoldi va bu g‘oya, garchi darhol va sahroning hamma yog‘ida bir zaylda bo‘lmasa hamki, amalga oshirildi. Shuni qayd qilish kerakki, Kichik Juz tobe qilingach, sahroning hamma yog‘ida ruslar hukmronligi qaror topa boshladi.

Siyosiy boshqaruvdagi o‘zgarishlardan tashqari, rus ta’sirining sahroga yoyilishi qozoq ittifoqining ijtimoiy tuzumiga ham o‘zgarishlar kiritdi. Shu davrga qadar qozoqlar boshqird va qalmoq ko‘chmanchi qo‘shnilaridan alohida yashar edilar. Xuddi shu davrlarga kelib jung‘orlar shohligi xitoylar tomonidan tor-mor qilindi. Ko‘chib yuriladigan yaylovlar toraydi, barimta (chorva mollarini haydab olib ketish) imkoniyati kamayib ketdi. Shuning oqibatida harbiy zodagonlar tabaqasi muayyan darajada mushkul ahvolda qoldi. Bu tabaqa o‘z ta’sirini yo‘qotdi va uning o‘rnini muayyan vaqt yangi zodagonlar – boylar tabaqasi egalladi. Biz bunday xulosaga xalq ijodining ayrim namunalarini tahlil qilish orqali ham kelishimiz mumkin. Aftidan, olijanob otadan yaramas o‘g‘il yoki bo‘lmag‘ur otadan yaxshi farzand dunyoga kelishi mumkinmi-yo‘qmi degan masala mana shu davrda yuzaga kelgan va u hozirga qadar muhokama etib kelinadi. Endilikda bu muammoga aksar hollarda shunday bo‘lishi ham mumkin, deya istisnoli javob beriladigan bo‘lgan. Ammo ayni masala ilk bora o‘rtaga qo‘yilgan mahallar uning javobi, chamasi, faqat inkor shaklida bo‘lgan. O‘sha zamonning aqli faqat shunga yetar edi. Bunga bizni «olijanob nasab boylikdan afzal”ligini isbotlash ruhida ijod etilgan maxsus naqllar inontiradi.

Ammo bu yangi zodagonlar uzoq hukm surishi uchun asos yo‘q edi. Chunki sahro boylarining mol-dunyosi har qanday oddiy qozoqning moli singari qiyinchilik bilan topilar va tavakkaliga ish yuritilardi. Mol orttirishning ilgarigi manbalari, qo‘shnilarning chorvasini olib qochish kabilarning iloji qolmagandi. Tabiiyki, bunday sharoitda qozoqlarning boyligiga putur yetar edi. Sahroning 10 ta shimoliy uyezdida Sherbina tomonidan 1896–1903 yillarda o‘tkazilgan statistik kuzatuvning ko‘rsatishicha, 78%dan ortiqroq qozoq xo‘jaligining byudjeti kamomadsiz chiqmaydi. Ayonki, bunday hol uzoq davom etishi mumkin emas edi. Haqiqatan ham, qozoqlar hayotida o‘zgarishlar yuz berdi. Oqmulla viloyatida aholini takroran xatlov o‘tkazilganida kambag‘al xo‘jaliklar soni 1907-1908 yillarda (Ko‘kchatov, Omsk va Petropavlovsk uyezdlarida) kamayib, o‘rtahollar va boylar ko‘paygani ayon bo‘ldi. Ko‘chmanchining moddiy ahvoli yaxshilanishiga sabab qilib uning dehqonchilikka o‘tganligi ko‘rsatiladi. Haqiqatan ham, ushbu takroriy ro‘yxatda birinchi xatlashga qaraganda dehqonchilikka o‘tganlar nisbati oshgan, ammo bu hol faqat Omsk va Petropavlovsk uyezdlariga taalluqli. Ko‘kchatov uyezdida esa, bu jarayonning aksi yuz bergan. Dehqonlar miqdori, biroz bo‘lsa-da, kamaya boshlagan. Buning sababini tushunish uchun qozoqlarning ko‘chmanchi hayoti va dehqonchiligini yaxshi bilganlarning fikriga quloq berish kerak bo‘ladi. Ularning aytishicha, qozoqlar judayam muhtoj bo‘lib qolgan chog‘ida va shunda ham bazo‘r dehqonchilik qiladi. Ammo xo‘jaligi sal-pal oyoqqa turishi bilanoq, u yana ko‘chmanchi chorvadorligiga qaytadi. Chamasi, Ko‘kchatov uyezdida xuddi shunday vaziyatni ko‘ramiz. U yerda dastlabki xatlov 1896 yilda, keyingisi esa 1907 yilda o‘tkazilgan. Orada o‘tgan o‘n bir yil esa ko‘chmanchining izdan chiqqan xo‘jaligini tuzatib olishi uchun, albatta, yetarli bir fursatdir. Omsk va Petropavlovsk uyezdlarida esa birinchi xatlov 1903 yilda, keyingisi – 1908 yilda o‘tkazilgan. Oradagi besh yilgina farq esa boyagiday o‘zgarishlarni kuzatish uchun imkon bermaydi. Ko‘chmanchi chorvadorlikdan dehqonchilikka va dehqonchilikdan yana ko‘chmanchi chorvadorlikka o‘tish ilgaridan qolgan bo‘lishi kerak. Bu haqda gap ketganda XIX asr boshida To‘rg‘ayda yashagan Saitqul degan bir odam haqidagi ibratli bir naqlni keltirib o‘taylik. Aftidan, bu davrda uning qabilasi yo‘qchilikdan ancha qiynalib qolgan bo‘lsa kerak. Rivoyatda Saitqul o‘z elatdoshlarining g‘amini yeb, ularga yordam berish haqida kuymanib yuradigan odam sifatida gavdalanadi. Pichoq borib suyakka qadalganida, u 12 nafar ovuldoshiga hamroh bo‘lib, qashqa otini minib yangi, egasi yo‘q biron yaylov bormikin deb hammayoqni kezib chiqadi. Bunaqa yer yo‘q ekan. Safari davomida u qayerda odamlar dehqonchilik bilan shug‘ullansa, to‘q yashashini ko‘radi. Saitqul qozoqlarni ham dehqonchilikka tortmoqchi bo‘lib, yurtiga omochu urug‘liqlar bilan qaytib keladi. Chamasi, u dehqonchilikni Turkistonning biron go‘shasida o‘rgangan bo‘lsa kerak, ekish uchun tariq, jo‘xori, bug‘doy, qovun urug‘ini keltiradi… U dehqonlarning hayotiga taalluqli hamma narsadan ibrat oladi va sarguzashtlari davomida ko‘rgan barcha to‘y-tomoshalarni, bayramlarni, kuy-qo‘shiqlarni, irim-sirimlarni ham o‘zi bilan birga olib keladi. Hatto To‘rg‘aydagi bir bayramda ho‘kiz poygasi o‘tkaziladi. Qozoq sahrolarida hech kim ho‘kiz minib yurmagan, binobarin, u yoqlarda bunday poyga bo‘lishi mumkin emasdi. Demak, u boshqa bir xalqqa mansub bo‘lib, o‘zlashtirilgan. Bu o‘rinda Turkiston muzofotida qoraqalpoqlarning dehqonchilik qilishi va ho‘kizlarni aravaga qo‘shishini, minib yurishini qayd qilib o‘tish lozim.

Qozoqlarning so‘z san’ati masalasiga kelganda, biz dastavval akademik Radlovning fikrlarini esga olamiz. Uning yozishicha, qirg‘izlarda epik ijodchilik rivojlangan, qozoqlarda asosan lirik xarakterdagi asarlar ko‘proq. Bundan, biz qozoqlarda epos sustroq rivojlangan, degan xulosaga kelamiz. Buning o‘ziga yarasha sabablari bor. Turkiy qabilalar ichida epik ijodchilikni davom ettiruvchilar qirg‘izlar bilan no‘g‘aylardir. Bu xalqlarning unisi ham, bunisi ham boy va rang-barang tarixga ega (bu masalaga keyinroq to‘xtalamiz). Qozoqlarning milliy tarixi esa bunchalik boy mazmunga ega emas va xuddi shu narsa ularning og‘zaki san’atida eposning sust shakllanishiga olib kelgan. Qozoqlarning og‘zaki ijodchiligi bilan tanishish uchun Radlov «Obraztsы…” asarining III jildi yetarli ma’lumot beradi. Biz bu kitobda asosan to‘ylarda ijro etiladigan marosim qo‘shiqlarini uchratamiz. Kelinni tug‘ilib o‘sgan ovulidan kuyovning ovuliga qo‘shiq kuylab kuzatadilar. Kelinga, garchi sen ota-onangni, og‘a-ini va opa-singillaringni, boshqa qarindoshlaringni tashlab ketayotgan bo‘lsang-da, kuyovning ovulida senga yangi ota, yangi ona va qarindoshlar topiladi, deb tasalli beradilar. Bunga javoban kelin yangi ota-ona va qarindoshlar qanchalik yaxshi bo‘lsalar ham, ular o‘z ota-onam va tug‘ishganlarim o‘rnini bosa olmaydi, deb javob aytadi. “Jar-jar” degan naqorat bilan tugaydigan qo‘shiq misralarining vazni cho‘ziqroq bo‘ladi va aytilayotgan mazmunga muvofiq keladi:

Bir tolarsaq, bir tobuq sanda bolor,
Jar-jar!

Qыrq qisining aqыlы qanda bolor,
Jar-jar!

Ekemey dep jilama, baygus qыzdar,
Jar-jar!

Ekeng ushun qayыn ata onda bolor,
Jar-jar!

(Bitta boldir, bir to‘piq sonda bo‘lar
Yor-yor!

Qirq kishining aqli xonda bo‘lar,
Yor-yor!

Otajon, deb yig‘lama, sho‘rlik qizlar,
Yor-yor!

Otang o‘rnida qaynota unda bo‘lar,
Yor-yor!)

Ayt kelin, ayt kelin!
Atting basыn tart kelin!
Sausqanan saq kelin!
Jumurtqadan aq kelin!

(Ayt kelin, ayt kelin!
Otning boshin tort, kelin!
Zag‘izg‘ondan ham hushyor kelin!
Tuxumdan ham oq kelin!)

Marosim qo‘shiqlaridan tashqari, qizlar bilan yigitlarning aytishuvi, alohida qo‘shiqchilarning bahslashuvi kabilar ham bor. Mana shu oxirgisi ayniqsa qiziq: ikki qo‘shiqchining aytishuvida bir vaqtning o‘zida maqtov bilan hazil-mazax qo‘shilib ketadi – kuychi o‘zining urug‘-aymog‘ini maqtab ko‘kka ko‘taradi va raqibining urug‘ini yerga bulg‘aydi. G.N.Potanin to‘plamida mana shunday aytishuvlarning biri haqida hikoya qilinadi. Qo‘shiqchilarning biri qirg‘iz, boshqasi qozoq ekan. Bu o‘rinda shuni aytib o‘tish kerakki, qirg‘izlarning qadimgi afsonalarida totemistik dunyoqarash unsurlari saqlangan, aslida ular qadimgi turklarning barchasi uchun ham xos bo‘lgan. Xitoy yozuvidagi manbalarda turklarning ayrim qabilalari turli hayvonlardan, jumladan bo‘ridan kelib chiqqanligini naql qiluvchi afsonalar haqida ma’lumotlar bor. Cho‘qon Valixonovning xabar berishicha, bu xildagi rivoyatlar qirg‘izlar orasida hozirda ham mavjud. Ko‘chmanchilar dunyoqarashidagi bunday naqllar hozirda hech bir zaminga ega emasligi ma’lum, ammo o‘z vaqtida xiyla jiddiy qabul qilingan. Boyagi hikoyada qozoq oqini qirg‘iz raqibi ustidan uning qabiladoshlari itning avlodi ekanini aytib kuladi.

Qozoqlar orasida kishining o‘limiga qayg‘urib yig‘lash – jilau ko‘p yoyilgan. Jilau, odatda, bir kishi tomonidan, u xoh marhumning qarindoshi bo‘lsin, xoh maxsus yig‘ichi – xiyla uzoq ijro etiladigan qo‘shiqdir. Ularda xalq og‘zaki ijodiga xos unsurlar islomiyat ruhi bilan uyg‘unlashib ketadi. Har gal yig‘i-yo‘qlov an’anaviy bismilloh bilan boshlanadi. Marhum umrining turli yillarida qilgan ishlari tavsifi (o‘n yoshida bunday qilgan edi, o‘n beshga to‘lganida bunday degan edi va hokazo) esa yig‘i-yo‘qlovni xalq og‘zaki ijodining boshqa turlari bilan yaqinlashtiradi. Odil sulton haqidagi qrimliklar afsonasida ham qahramonning ishlari hayotining turli yillari bo‘ylab ta’riflanadi. Ayni holda Qrim afsonasi muallifi yig‘i-yo‘qlov materiallaridan foydalangan, deyish to‘g‘ri bo‘ladi, aksincha emas. Yig‘i-yo‘qlovning mar-hum hayotlik chog‘ida qilgan ishlari va odatlari ulug‘lanadigan qismlari (qaysi yoshida qilganligidan qat’i nazar) no‘g‘ay eposiga oid turli afsonalar tarkibidagi xuddi shu mazmun va shakldagi qo‘shiqlarini eslatadi.

Qozoqlar epik ijodchilik sohasida qirg‘izlar yoki no‘g‘aylarga tenglasha olishmaydi. Ularda mustaqil katta qahramonlik rivoyatlari yo‘q. Edige yoki Sho‘rabotir haqidagi rivoyatlar no‘g‘aylardan olingan. Biket botir to‘g‘risidagi qozoqlarning mustaqil rivoyati esa xiyla keyin shakllangan. Bu narsa shu asarning mazmunidan ham, shaklidan ham yaqqol ko‘rinib turadi. Ushbu rivoyatning shakliy jihatlarini ko‘hna no‘g‘ay afsonalari tuzilishi bilan qiyoslasak, shunga amin bo‘lamizki, garchi yangi qozoq naqllarida ham no‘g‘aylarniki singari she’riy misralar va nasriy parchalar aralashib kelsa-da, qozoq eposidagi she’riy qismlarning shakli boshqacharoq. Biz ularda islomiy madaniyat negizida shakllangan adabiyot yoki adabiyotlarga xos bo‘lgan qofiya hamda o‘ziga xos bandlanishlarni uchratamiz. Hatto tinglovchilarga murojaat shaklida ham ko‘hna epik qo‘shiqlardagidan boshqacha bo‘lgan yangiliklar mavjud.

Qozoq tarixiy naqllarining qo‘shiqsiz qismlari ham mavjud. Olashaxon va Oblayxon to‘g‘risidagi naqllar ana shu siraga mansub. Qozoqlarning mifik ajdodi bo‘lmish Olashaxon haqidagi naql xalq etimologiyasi tamoyiliga asoslangan. Uning mazmunini tushunish uchun avvalo shuni bilish lozimki, qozoqlar uch juz (yuzlik)ga bo‘linadi. Ola, olacha degani esa, ma’lumki, ola-bula degan ma’noda keladi. Mana shundan paydo bo‘lgan naqlda aytilishicha, bir podshohning xotini o‘g‘il tug‘ibdi. Qarasalar, bolaning badani moxovga yo‘liqqan kishilarnikiday, olachipor emish. Avlodlarim olapes bo‘lib qolmasin, deya podshoh bolani ko‘zdan yo‘qotinglar, deb buyuribdi. Yaxshi odamlar ichi achib, bolani bekitiqcha uzoq sahroda voyaga yetkazishibdi. Shahzoda azamat pahlavon bo‘libdi. Otasi bundan xabardor bo‘lgach, uni qaytarib qoshimga olib kelinglar, deb yuz otliqni uning oldiga yuboribdi. Ammo ularga navqiron shahzodaning oldida yashash juda yoqib, qolib ketishibdi. Keyin yuborilgan yana ikki yuz askar ham qaytmabdi. Ana shu tariqa uch qozoq qabilasi paydo bo‘lgan ekan.

Olashaxon afsonaviy siymo bo‘lsa, Oblayxon tarixiy shaxsdir. U XVIII asrda O‘rta juz xoni bo‘lgan, qattiqqo‘lligi bilan ajralib turgan, sahro zodagonlarining qarshiligini yengib, hokimi mutlaq bo‘lgan. Xalq orasida u haqdagi xotiralar hamon og‘izdan-og‘izga o‘tib yuradi. Uning arvohi (men arvoh so‘zining boshqa ma’nolariga bu o‘rinda to‘xtalmayman) qo‘llashi haqida afsonalar ham bor. Qrim tatarlari arvohni farishta deb atashadi. Ko‘plarning arvohi biron hayvon yoki qushga monand bo‘lsa, Oblayxonning arvohi burgut timsolida emish.

Mana shu tarixiy naqllardan tashqari, qozoqlarda qo‘shni xalqlardan olingan naqllar, afsona va ertaklar ham bor. Qozoqlar ularni sharqdan ham, g‘arbdan ham o‘zlashtirgan. Sharqdan deganda biz bir tomondan Oltoy va Oltoybo‘yi turkiylaridan, ikkinchi tomondan esa mo‘g‘ullardan, g‘arbdan deganda esa no‘g‘aylardan o‘zlashtirishni ko‘zda tutayapmiz. Ammo qozoq xalq ijodiga mansub asarlarning sharqiy turklardagi asarlar bilan uyqashligi bizga darhol “ular o‘zlashtirib olingan”ligi masalasini o‘rtaga qo‘yishga asos bermaydi. Bunda g‘arbiy va sharqiy turklar birga yashagan davrlarda mustaqil ravishda qo‘lga kiritilgan va saqlab kelinayotgan merosning ham o‘rni bo‘lishi mumkin. Ammo qozoqlarning og‘zaki ijodchiligiga xos asarlar mo‘g‘ul so‘z san’ati namunalari bilan mushtarak bo‘lib chiqsa, bu holda yuqoridagiday mulohazaga o‘rin qolmaydi. Bunda faqat o‘zlashtirish haqidagina so‘z yuritish mumkin. Mo‘g‘ullardan qozoqlarga Chingizxon haqidagi bir rivoyat ko‘chib o‘tgan. Chingizxonning ajdodlaridan birining onasi, bokira qiz holida homilador bo‘lgan Alanto (Alanquva?) to‘g‘risidagi rivoyat qozoqlarning sevimli naqllaridan biridir. Qozoqlarda Chingizxonning o‘zi bokira onadan tug‘iladi. Uning nomini qozoqlar shunday talqin etishadi: Shin (chin) – haqiqiy, qiz – bokira ayol. Chingizxon boshchilik qilgan mo‘g‘ullarning qariyb butun Osiyo va qisman Yevropa qit’asida hukmronlik o‘rnata olgani odamlar ongiga shu qadar ta’sir qilganki, O‘rta Osiyoda Chingizxon alohida ehtirom bilan tilga olinadi. U ideal shoh darajasiga ko‘tarilgan. Qozoqlar orasida tarqalgan naqllardan birida aytilishicha, tevarak-atrofdagi xalqlar Chingizxon oldiga borib, o‘g‘illaridan birontasini o‘zlariga hukmdor qilib berishini so‘raydilar va Chingizxon o‘g‘illarini turli mamlakatlarga podshoh qilib jo‘natadi. Eng oxirida ruslar borishgan ekan. O‘g‘illari qolmagan Chingizxon noiloj qizini ularga shoh qilib yuboradi. Bu naqlda qozoqlar ruslar bilan aloqaga kirisha boshlagan XVIII asr voqeligining in’ikosini ko‘ramiz; ma’lumki, bu davrda Rossiya taxtiga o‘tirgan ayollar ozmuncha emasdi…

Aftidan, Sulaymon payg‘ambar to‘g‘risidagi naqllar qozoqlarga mo‘g‘ullar orqali kirib kelgan. Akademik A.N.Veselovskiyning tadqiqotiga ko‘ra, bu naqllarning asl vatani Hindiston bo‘lishi kerak, ular o‘sha zamindan g‘arbga – Eron orqali va sharqqa – Tibet hamda Mo‘g‘uliston orqali tarqalgan, ayrim ellarda bu naqllar qay bir milliy qahramon nomi bilan bog‘langan ham. Qozoqlarda bu naqllar asli no‘g‘aylarning qozoqlarga ko‘chib o‘tgan naqllari qahramoni Idige nomi bilan bog‘lanadi, bu zaminda, ta’bir joiz bo‘lsa – Idigening o‘zi ham butkul “mahalliy”lashtirilgan. Idigening odil qozilik qilgani to‘g‘risidagi ba’zi naqllar (Edige – dono bola, u – bolalarning podshohi) mo‘g‘ullarning ”Arji-borji” naqllar kitobini eslatadi. Odil qozilik qilish lavhasida ikki ayolning bir chaqaloqni talashib, har ikkovi ham meniki deya da’vo qilishini keltirish mumkin. Idige bolani teng ikkiga kesib, ikkovlariga taqsimlab berishni buyuradi, bolaning haqiqiy onasi jigarbandiga ichi achib, bunga yo‘l qo‘ymaydi, shundan uning asl ona ekani bilinadi. Bu mavzu qozoqlarga shu qadar maroqli tuyiladiki, naqlning sahroyi bir varianti ham yuzaga keladi: Idigening oldiga ikki kishi bir bo‘taloqni yetaklab kelishadi. Ikkovi ham bu mening bo‘tam, deb da’vo qiladi. Idige ularning har biridan “U seniki bo‘lsa, demak, uyingda uni tuqqan moya ham bordir?” deb so‘raydi. Har ikki da’vogar ham “Ha, bor” deb javob qilishadi. Shunda Idige ularni olib kelishni buyurib, bo‘taloqni savalashga tushadi. Bo‘taning bo‘zlashiga chidayolmagan haqiqiy onasi uni himoya qilishga intiladi, boshqa tuya esa loqayd xashak titadi…

Qozoqlar no‘g‘ay qahramonlik eposini o‘zlashtirishgan. Aniqrog‘i, no‘g‘aylarning o‘zi qahramonlik qo‘shiqlari va rivoyatlarini qozoq sahrolariga olib kelishgan. Qozoqlarda biz no‘g‘aylarning Idige, Mamay, Cho‘ra, Oysul o‘g‘li Amed to‘g‘risidagi qariyb barcha yirik naqllarini uchratamiz. Shundan taxmin qilish mumkinki, no‘g‘ay naqllari, loaqal Edige to‘g‘risidagi naql, hali no‘g‘aylar qozoq sahrolariga borib-kelib yurgan davrlarda yozib olingan bo‘lishi kerak. No‘g‘aylar orasida Edige va uning dushmani To‘xtamish haqidagi naqlda qozoqlar esga olinmagan versiyalar ham bor. Boshqa hollarda esa, naql yozma an’analardan uzoqlashgani sari, uni qozoqlashtirish jarayoni kuchayadi. Edige no‘g‘ay xoni To‘xtamishga qarshi kurashadigan qozoq botiriga aylanadi. Bora-bora bu qahramonlik eposi ertakka aylanib ketadi.

Qozoq so‘z san’atiga ta’sir etgan uchinchi omil islomiy an’analar bilan bog‘liq. Volgabo‘yi tatarlari qozoq sahrolarida islomni ancha muvaffaqiyatli ommalashtirgani bizga yaxshi ma’lum. Musulmonlik sahroda shomoniylik dunyoqarashiga duch keldi, unga qarshi kurashdi va oxiri uni mahv etdi ham. Valixonov, masalan, qozoqlar orasida shomoniylikning qoldiqlari to‘g‘risidagina so‘z yuritadi. Xalq og‘zaki ijodi islomiyat tomonidan g‘ayirlikka duch keldi. Shunday hollar bo‘lganki, qozoq xalq og‘zaki ijodi namunalari Qozon bosmaxonalarida chop etilganida islomiy ruhda tahrir ham qilingan. Akademik Radlov asarlari to‘plamida sahroga musulmonchilik bilan birga kirib kelgan asarlarga alohida o‘rin berilgan.

Qozoq sahrosida yanayam olis zamonlardagi ta’sir izlarini topish mumkin. Chunonchi, qozoqlar orasida Polifem (bir ko‘zli Siklop. – Z.I.) to‘g‘risida antik mif ham mavjud. Biz bu haqda keyinroq so‘z yuritamiz, bu o‘rinda shuni aytib o‘tish kerakki, ayni mif bu yoqlarga Kavkaz orqali Kichik Osiyodan kirib kelgan.

Kallar haqidagi naqllarda ko‘pincha qay bir odam raqibini aldash uchun boshqa odamga aylanadi, xuddi mana shu kal[8] ishtirok etadigan holat keyinchalik ayyor va epchil aldoqchiga bog‘liq naqllarni yuzaga keltirdi.

Qozoq folklorida kaldan tashqari Aldarko‘sa ham aldoqchiligi bilan mashhur. Ko‘sa, ma’lumki, soqoli yo‘q kishidir. Bunday odamlar ayniqsa ayyor bo‘lar emish. Aldarko‘sa haqidagi naqllar fin xalqiga, votyatlarga[9] ham ko‘chib o‘tgan. Ular “ko‘sa” so‘zini “kise” (kissa, kiset – xalta) deb tushunganlar, shunday qilib, votyat naqllaridan birining qahramoni aldashdan bosh tortadi, zero, uning “aldarkissa”si uyda qolib ketgan ekan[10]. Shunday qilib, aldoqchi odam haqidagi hikoyalar qahramonining o‘zi aldash xosiyatiga ega bo‘lgan buyumga aylanadi. Yana, har qanday topishmoqni bir zumda topadigan, mushkul masalalarni hal eta oladigan Jirensheshen haqida ham so‘z aytib o‘tish lozim.

 

…Qoraqirg‘izlar tasodifiy ravishda qozoqqirg‘izlar bilan bir nom ostida birlashtirilgan. Aslida bu mutlaqo boshqa qabiladir. Bu xalqlarning o‘ziga xos kelib chiqishi, o‘ziga xos tarixi va o‘ziga xos tili bor. Moddiy turmush tarziga ko‘ra ham qoraqirg‘izlar qozoqqirg‘izlardan mutlaqo farq qiladi. Qozoqlar tekis sahroda ko‘chib yuradi, qoraqirg‘izlar esa tog‘larda yashaydi. Bu hol ularning xo‘jaligida ham aks etgan: qoraqirg‘izlarda tuya kamroq, qoramol esa ko‘proq. Qoramoldan ular hatto minib yurishda ham foydalanishadi. Avval aytib o‘tganimizday, qoraqirg‘izlar qadimiy turkiy qabila bo‘lib, VIII asrga mansub yodnomalarda ham tilga olingan. Ular asrlar davomida Yenisey daryosining masnadida istiqomat etib, u yerdan yaqinginada ketganligi ham bu qabilaning kuchli va jangovar ekanligini ko‘rsatadi. Mana shu ikki hol qoraqirg‘izlarning uzun tarixi bilan omixta ravishda ularda epik ijodchilikning yuksak taraqqiy etgani sababini dalillaydi. V.V.Radlov o‘z to‘plamining qoraqirg‘izlarga bag‘ishlangan V jildida faqat epik ijod turiga mansub asarlarnigina keltiradi. Mazkur to‘plamga yozgan so‘zboshida alloma qoraqirg‘izlarning hayotida ularning naqllari qanchalik katta rol o‘ynashini tafsillaydi. Ular bu naqllardagi voqealarga hayotda bo‘lib o‘tgan reallik sifatida yondoshadilar. Naqllarning qahramonlari – ular uchun tirik odamlar, faoliyati esa haqqoniy voqealar deb qabul qilinadi. Qoraqirg‘izlarning epik dunyoqarashiga xos bo‘lgan muhit akademik Radlovga ularning ongi darajasini Troya urushi zamonlaridagi greklarning ongi darajasi bilan muqoyasa qilishga va qoraqirg‘iz materiali negizida epos kelib chiqishining eng umumiy masalalarini yoritishga urinib ko‘rishga asos bo‘ldi. Bu yerda tafsilotlarni akademik Radlov asarlariga havola etaroq, qora-qirg‘iz eposining uning asarlarida qo‘l urilmagan yoki chetlab o‘tilgan jihatlariga to‘xtalishni ma’qul topdik[11].

Qora-qirg‘iz eposi bilan tanishish uchun Bo‘qmurun haqidagi ko‘p ommalashgan qissa[12] qora-qirg‘iz eposi bilan tanishish uchun qulay variantdir. Ko‘katoyxon o‘lib, uning o‘rnini o‘g‘li Bo‘qmurun egallaydi. Yil o‘tib, u marhum xonning yil oshini berishi kerak. Mazkur ma’rakaning tafsiloti qissa mazmunini tashkil etadi. Ma’raka oshida qatnashish uchun barcha bahodirlar yetib kelishadi, shu bois, biz qoraqirg‘izlarning jami bahodirlari to‘plangan Olimp bilan tanishishga muyassar bo‘lamiz. Bu yerda “qon changallab tug‘ilgan, qora qo‘yning jigariday qop-qora qon tutgan” Er Manas – qirg‘iz Axillesi ham bor. Qirq jo‘raning sardori bo‘lgan Manas haqida ko‘p qissalar to‘qilgan. Ma’rakaga to‘qsonni qoralagan chol Er Qo‘shay ham keladi. Ammo hali uning kuch-quvvati joyida. Uning nomi asosan or-nomussizlik mavzulariga bog‘lab keltiriladi. Undan ma’rakani o‘tkazish tartibi haqida maslahat so‘ralganida, u hech qanaqa ma’raka-parakaning keragi yo‘q, deb so‘kinadi, aza oshiga yetib kelganlarni ham haqorat qiladi. Aza oshi davomida o‘tkazilgan kurashda u boshqa bir botir bilan olishadi va raqibi Er Qo‘shayning ishtonini yirtib, yalang‘och holda elga sharmanda qiladi[13]. Yig‘ilgan bahodirlar orasida Qoraxonning o‘g‘li Almambet ham bor. Almambet ilgari g‘ayridin edi, keyinchalik dinga kirib, musulmon bo‘lgan. Uning to‘g‘risidagi naqllarda V.V.Radlov O‘g‘uzxon haqidagi ko‘hna rivoyat izlarini ko‘radi. Shomoniylik ertaklarining qahramoni bo‘lmish Er To‘shtuk ham qirg‘izlarning epik ijodchiligi o‘ramiga tortilib, epik qahramonga aylanadi. Er To‘shtuk bunda ham xuddi ertaklardagi kabi yer osti saltanatiga sayr qiladi, ammo bu sayohat shomoniylik xususiyatiga ega emas. Yer ostida er To‘shtuk xuddi yer ustidagi kabi qahramonliklar qiladi, vaziyat ham yer ustidagi bilan bir xil.

To‘shtuk haqidagi naql avvalida hikoya qilinishicha, uning otasi Elomonboy soyda oqib kelayotgan o‘pkani ko‘rib qolib, nayza bilan uni turtib ko‘radi. Biroq bu shunchaki biron mol yo qo‘y-qo‘zining o‘pkasi emas, Yalmog‘iz ekan. U nayzaga ilashib suvdan chiqadi va Elomonboyning yelkasiga minib oladi. Elomonboy unga qo‘yib yuborishini so‘rab, hamma mollarini berishni va’da qiladi, ammo Yalmog‘iz ko‘nmaydi. Axiyri Elomonboy Yalmog‘izga o‘g‘li To‘shtukning jonini berishga rozi bo‘ladi. To‘shtukning joni o‘choqdagi kul orasida yotgan egovda ekan. Ana shu egov Yalmog‘iz qo‘liga o‘tgan kundan boshlab To‘shtukning hayoti o‘zgarib ketadi. Hamma uni yomon ko‘radigan, so‘kib haydaydigan bo‘lib qoladi. Sho‘rlik To‘shtuk g‘amga botib, yolg‘iz bir tepa ustiga chiqib sibizg‘a chaladi. Sibizg‘a navosi shu qadar ezgin, nolakor ediki, hatto xotini chidayolmay chalishni bas qilishini so‘raydi.

Mana shu shoirona hikoyaning kelib chiqishini ibtidoiy turmush negizida izohlash mumkin. Er To‘shtuk timsolida atrofidagi muhitda o‘ziga joy topa olmagan shaxs tasvirlangan. Bunday shaxslarga xos bo‘lgan siqilish va mavhum toliqish ibtidoiy odam tomonidan uning o‘ziga yarasha psixologik nazariyasiga tayangan holda izohlanadi. To‘shtuk haqidagi shomoniylik naqllari juda qadim davrlarda bino bo‘lgani ma’lum bo‘ladi. Ammo qirg‘izlarda bu naqllar hozir asosan adabiy ahamiyatgagina ega.

Aza oshi berayotgan Bo‘qmurun boshqa barcha qahramonlardan alohida ajralib turadi. Bahodirlar davrasidagi mavqeiga ko‘ra, u Manasdan boshqa barcha qahramonlardan afzal. Biroq ajabki, uning ismi (manqa) bahodirlik sifatlariga uyg‘un emas. Botir haqidagi naqlning Ch.Valixonov asarida keltirilgan naqlida uning tavsifini to‘liqroq ko‘rsatishga xizmat qiladigan bir jihatga duch kelamiz. Bu variantga ko‘ra u Ko‘katoyxon vafotidan keyin darhol elni boshqarishga kirishib ketmaydi, balki bir qancha vaqt boyning o‘g‘li Boymirza xon bo‘lib turadi. O‘lim to‘shagida yotgan Ko‘katoyxon asrab olgan farzandi, yetim Bo‘qmurunni xo‘rlamasliklarini vasiyat qiladi. Bo‘qmurun obrazidagi uning bahodirlik sifatlarini pastga uradigan chizgilar (ismi, asrab olingan yetim)ning dalolaticha, biz bu o‘rinda barcha xalqlar adabiyotida keng tarqalgan «vaqtincha yerga urilgan bahodir» (O.Miller ta’biri) obraziga duch kelib turibmiz.

Qirg‘iz eposining diqqatga sazovor bir jihati uning kundalik turmushga yaqinligidir. Adabiyot hayotni xuddi aslidagi singari aks ettirishi shart emas. Agar shunday bo‘lib chiqsa, bu bir tasodif, xolos. Adabiyotning o‘z vazifasi, o‘z qonuniyatlari bor. Qirg‘izlarning so‘z san’ati epik xarakterda ekanligi, qahramonlik eposi esa harbiy zodagonlar ijodining mevasi bo‘lgani bois, qirg‘iz eposida aks etgan turmush sahro zodagonlari turmushidir.

Elomon boy haqidagi naql orqali biz sahro jamiyati qanday tabaqalarga bo‘lingani haqida muayyan tasavvur hosil qilishimiz mumkin[14]. Uning sakkiz o‘g‘li va Sarbonqul degan bir quli bo‘ladi, bu qul uning son-sanoqsiz chorvasini boqar edi. Vaqti kelib, o‘g‘illari Elomonboy bilan arazlashib ketib qolishadi. Shunda Sarbonqul ham unga bo‘ysunishdan bosh tortib, boyga ochidan o‘lmasligi uchun besh-o‘nta qo‘y qoldirib, mol-holning ko‘pini boshqa yoqqa haydab olib ketadi. Elomonboy kambag‘al chorvadorga aylanadi, g‘ira-shira tongda o‘rnidan turib, qo‘y boqadi. Mana shu kichik lavhada ko‘chmanchi jamiyatning hayoti to‘g‘ri tasvir etilgan. U boylar, o‘z kunini o‘zi ko‘radigan kambag‘allar va qullardan iborat. Bularning so‘nggi qismi mol-holi qirilib ketgan yoki talangan kambag‘allar hisobiga to‘lib turgan. Kambag‘allar va xizmatkor qullar hayoti, yuqorida aytib o‘tilganiday, qirg‘iz she’riyatida bo‘sh aks etgan. Faqat bir o‘rinda biz ajoyib janr manzarasiga duch kelamiz: bahodir uyiga kelib, cho‘risiga otini yaydoq qilib qo‘yishni buyuradi. Cho‘ri esa go‘dak bolaga qarab turganini, uni qarovsiz qoldirsa, o‘choqdagi olov ichiga tushib ketish xavfi borligini aytadi. Uy ichidagi yumushlardan tashqari, mol sog‘ish ham cho‘rilar vazifasiga kirardi, shuning uchun ham cho‘rining laqabi “molsog‘ar” bo‘lgan. Boy-badavlatlarning hayoti ovqat yeyish, to‘y-hashamlarga borib kelish, mehmon kutish, xotinlar bilan ishrat qilish, ovga chiqish kabilardan iborat edi. Ov tozi itlar yoki qush tutadigan lochinlar bilan o‘tkazilgan. Keyingi xil ov ayniqsa maroqli sanalgan.

Musavvir Vereshagin sevimli lochinini ko‘tarib turgan bir qirg‘iz kishisini tasvirlagan surati O‘rta Osiyo uchun nihoyatda xarakterlidir. Ov lochinlari O‘rta Osiyo hukmdorlari uchun eng sevimli sovg‘a sanalgan. No‘g‘aylarning Idige haqidagi eposining asosiy qismidagi barcha voqealar ikki xonning noyob ov lochini haqida bahslashib qolganlaridan boshlanadi. Uyda lochinlar maxsus qo‘ndoqqa, oyog‘idan bog‘lab qo‘yilgan holda qo‘nib turadi. Ovga lochin qo‘lga qo‘ndirib jo‘naladi, bunda yirtqich qushning changali bilakni tirnab yubormasligi uchun charm qo‘lqop kiyiladi. Yo‘lda qushning diqqatini har narsa o‘ziga tortmasligi uchun boshiga tumoq kiygizib, ko‘zi berkitiladi. Biron tovushqon, o‘rdak yoki g‘oz ko‘rinsa, lochinning boshidan tumoq olinadi-da, yengil siltalab, uchirib yuboriladi.

Ammo ov hamda boshqa ko‘ngilochar tomoshalardan tashqari, sahro boylari asosiy boyligi manbai – chorva tuyog‘ini ko‘paytirishga ham katta ahamiyat berishadi. Mol-hollar tabiiy ravishda ko‘payib boradi. Ammo bu chorvador uchun ancha sekin o‘sish hisoblanadi. Sekinligi shundaki, yangi tug‘ilgan chorva mollari o‘sib katta bo‘lgunicha undan foydalanib bo‘lmaydi, ehtiyojlar – boyning o‘zi, oilasi, keldi-ketdi mehmonlar uchun so‘yish hisobiga, kasalliklar, ob-havoning yomon kelgani, bo‘ri-qashqirlarning hujumi singari qo‘qqisdan, ammo hamisha bo‘lib turadigan talofotlar tufayli chorva tuyog‘ining o‘sishi deyarli yo‘qqa chiqadi. Shu boisdan ham ko‘chmanchi chorvadorlar orasida mol tuyog‘ini ko‘paytirishning boshqa yo‘li – qo‘shnilarning molini haydab olib ketish (barimta) ishtiyoq bilan qo‘llanadi. Qo‘shnilari molini haydab olib ketgan odam qasos sifatida o‘ziniki bilan birga zo‘ravonning mollarini ham olib qochish – qarimtaga qo‘l uradi. Mana shu tarzda, sahro bag‘rida urug‘lar va qabilalar aro urush yuzaga chiqadi. Bunday urushlar pirovardida ko‘pincha butun bir urug‘ va hatto qabila xonavayron bo‘lgan. Yengib chiqqan odam himoyachilarni tor-mor qilib, qabiladagi barcha odamlarni jami lash-lush, hayvonlari bilan birga qo‘shib ovuliga olib kelgan va o‘z mol-mulkiga qo‘shib yuborgan. Sahroyining davlati shu tariqa oshib borgan. Shu tariqa zumda boyib ketish, buning ustiga g‘olib sifatida dong‘ chiqarib, shon-sharafga ega bo‘lish ishtiyoqida ko‘plar harakat qilgan. Ayrim omadi yurishgan, demakki, boyligi xiyla ortiq bo‘lgan bosqinchilarga boshqalar bosh egib, uni o‘zlariga yo‘lboshchi deb bilganlar. Shu tariqa qaysi bir sardor oldida butun bir drujina shakllangan. Sardor xon atalib, qolganlar uning mulozimlari sanalgan, ammo bu mulozimlar mol boqadiganlar toifasidan baland mavqe tutib, uning turli safarlarida ishtirok etadigan jo‘ra-hamkorlari bo‘lishgan. Sahroyi xon o‘z atrofiga jangovar do‘stlarni to‘plashdan manfaatdor bo‘lgan. Semetey degan bir botir haqidagi naqlda aytilishicha, jo‘ralari unga xiyonat qilib, gapiga kirmay, oxirida uni tashlab ketishgan chog‘da Semetey ikki yetim bolani boqib olib, gapidan chiqmaydigan jo‘ra, ma’lum ma’noda og‘a-ini sifatida tarbiyalagani aytiladi. Ularni uyiga olib kelib, onasini emdiradi, shu tariqa bu ikki yosh go‘dak Semeteyning inilari bo‘lib qoladi. Bu odat faqat yosh bolalarga emas, kattalarga ham qo‘llangan. Basharti ikki kishi bir umrga sadoqatli do‘st bo‘lib qolish to‘g‘risida ahd-paymon qilsa, ularning biri o‘rtog‘i onasining ko‘kragini emishi urf bo‘lgan. Bunda, albatta ayol kishini emish chinakamiga amalga oshirilmaydi, chunki aksar hollarda bu marosimda qatnashayotgan ayolning yoshi o‘tib qolgan bo‘ladi, ko‘kragida sut bo‘lishi amri mahol. Onani emish – shunchaki bir ramz, xolos.

Ammo ibtidoiy tafakkurda ramz katta rol o‘ynaydi. Unga amaliy veqelik tusini beradilar. Fikrlashning bunday tartibi ibtidoiy odam uchun ayniqsa xos bo‘lib, bunga ko‘plab misol keltirish mumkin. Chunonchi, afsun o‘qish shuning biridir. Afsunlar murakkab va sodda shakllarda bo‘ladi. Sodda shakldagi afsun bir kalimadan yoki bitta so‘zdan iborat bo‘lishi mumkin, uni aytsangiz bo‘ldi – istaganingiz amalga oshadi. Ba’zi xalqlarda “u kerakli so‘zni biladi” singari matallar hali ham borligining boisi shunda. Bunga ko‘plar hozir ayricha diqqat qilmaydi, shunchaki so‘z orasida qo‘llaydi, ammo aslida u qadim o‘tmishning bizga qadar yetib kelgan parchalari. Ibtidoiy odam esa so‘z real kuchga ega, boshqa real kuchga ega bo‘lgan narsalar kabi, undan ham qo‘rqish kerak, deb ishongan. Qirg‘iz dostonlarida botir o‘q o‘tmasin, qilich chopmasin, deya sovut kiyib oladi, bu sovut uni qarg‘ish-duolardan ham himoya qiladi. Er To‘shtuk botir sevimli o‘g‘lini o‘ynatib, yelkasiga mindiradi, ot bo‘lib lo‘killab chopadi va mehri toshib, bolasini alqashga tushadi. O‘g‘lini endi maqtashga tushgan edi hamki, qarasa bola o‘lib qolibdi. Ins-jinslar bolaning miqti bola ekanini eshitib qolib, uni olib ketishibdi.

Bu o‘rinda biz birinchi va ikkinchi holat o‘rtasida farq borligini ko‘rishimiz mumkin. Avvalgisida so‘z o‘zi ta’sir etgan bo‘lsa, bunisida ins-jinslar eshitib qolgani uchun muayyan kuchga ega bo‘lgan. Har ikkala xil ishonch birgalikda qo‘llanaveradi. Yangi tug‘ilgan bolaga nom berishda, it yoki boshqa hayvonga laqab qo‘yishda ham shundan kelib chiqiladi. Ko‘chmanchining oilasida hadeb qiz tug‘ila beradigan bo‘lsa, oxirgisiga “Etar” (Kifoya!) deya ot qo‘yishadi, bunda keyingi farzand o‘g‘il bo‘lishidan umid qilinadi. Xonadon bolalari hadeb o‘la beradigan bo‘lsa, yangi tug‘ilgan chaqaloq tirik qolishini tilab, uni “Tursun” (Yashab qolsin) deb atashadi. Bolaga ins-jinslar nazari tushmasligi uchun ataylab unga xunuk otlar (Itolmas, Tezakboy va h.k.) qo‘yishadi. Ibtidoiy odam nazarida so‘z sehrli xususiyatga ega bo‘lgani kabi, xatti-harakat ham sehrli xossaga egadir.

…Turkistonda qozoq va qirg‘izlardan tashqari yana bir ko‘chmanchi xalq –turkmanlar ham yashaydi. Ochig‘ini aytganda, turkmanlar haqida bizdagi ma’lumotlar yuqorida ko‘rib o‘tilgan xalqlar to‘g‘risidagi ma’lumotlardan kamroq. V.V.Radlovning “Obraztsы narodnoy literaturы…” to‘plamlari sirasida turkmanlarga alohida jild bag‘ishlanmagan, qo‘limizda biron-bir transkriptsiya etilgan turkmancha matn ham yo‘q, bu esa ularning tilini o‘rganishda qiyinchilik tug‘diradi. Turkman adabiyoti bilan professor Samoylovich shug‘ullangan, ammo to‘plagan materiallarini anchaginasini hali ishlovdan o‘tkazgani yo‘q. U chop etgan va tadqiq qilgan Abdusattor qozining “Qozi takalar to‘g‘risida”[15] dostoni esa ruhan turkmancha emas. Bu asar savodli, musulmoncha madaniyatga ega turkman kishisining “Shohnoma”ga taqlidan yozgan asaridir.

Bu adabiyot sahroda emas, ko‘chmanchi turklar muhitida emas, shaharlarda o‘troqlashgan turklar va turkiylashgan forsiylar muhitida yuzaga keldi. Ko‘chmanchi turklarning o‘troqlashishi ular tomonidan islomning barcha jihatlarini to‘liq qabul qilish bilan kechdi. Yangi adabiy uslubga o‘tilishi ham ana shuning bir jihati edi. Musulmon xalqlar adabiyoti uslubining asosiy shakli musulmon mistitsizmi (so‘fiylik)ning adabiyot sohasidagi ko‘rinishidan iborat bo‘ldi. Buning mohiyati quyidagicha. Insonning joni yakkayu yolg‘iz, azalu abad Ollohning tajallisidan iborat. Ollohdan ajralib turgan jonning ishi azobdan iborat bo‘lib, azob va iztirob inson hayotiga doimiy hamrohdir. Bu azobdan qutulishning yagona chorasi – jonning yana Ollohga qo‘shilishidir. Ollohdan jonning ajralishi, firoqda chekilgan azoblar, yana qaytib qo‘shilishga bo‘lgan intiqlik esa zaminiy muhabbat, oshiq va ma’shuqaning hijronda chekkan nolalari, qaytib qo‘shilishga bo‘lgan intilish manzaralari ila mukammal tasvirlanishi mumkin. Mana shu ishqiy tamsil – asosiy adabiy shaklga aylangan. Bunga yana oshiqning “sarmastu yaqo chok” yurishlari tasviri qo‘shiladi; bu esa uning joni vajd holatida Olloh bilan muvaqqat qo‘shilganini bildiradi. So‘z san’ati islomiy madaniyat zaminida o‘sib yetishgan barcha turkiy xalqlar uchun adabiy uslubning bu asosiy jihatlari mushtarakdir. Adabiyotning keyingi taraqqiyotidagi boshqa unsurlar ham deyarli bir xil. Buning sababi shuki, mazkur adabiyotlar tarixan bir-biri bilan, shuningdek, ularning barchasiga yaqin bo‘lgan forsiy adabiyot bilan ham chambarchas bog‘liqlikda rivojlangan. Shunday qilib, bu adabiyotlarning uslubiga umumiy ta’rif berish mumkin.

Bu adabiyotdagi ishq majoziga to‘xtalib o‘tamiz, zero, u eng ko‘p tarqalgan bo‘lib, ishq bodasidan mastu alast yurishlik holati behisob takrorlanadi, ammo ko‘pincha u mustaqil va yangi bo‘lmaydi. Mazkur turkiy adabiyotlardagi muhabbat – qondirilmagan, binobarin, ma’shuqqa intilish ruhidadir. Bu – iztirobli ishq. Oshiq har lahzani faryod bilan o‘tkazadi, shu qadar ko‘p yig‘laydiki, ko‘z yoshlari bahriga g‘avvos kabi sho‘ng‘iydi. Uning ohidan quyunlar hosil bo‘ladi, qalbi yaralangan, uni ishq hanjari tilkalab, qiymaga aylantirgan. Bu oshiq ishq o‘tida sham’ kabi yonadi. Oshiq parvonaga ham qiyoslanadi. G‘arb adabiyotida yengiltaklik ramzi bo‘lgan parvona Sharq so‘z san’atida sodiq va fidoyi oshiqning ramzi hisoblanadi – u sham’ shu’lasiga shu qadar maftun bo‘lganki, alangaga o‘zini uradi va yonib kul bo‘ladi. Oshiq, shuningdek, atirgulga dil rozini izhor etadigan bulbulga mengzaladi. Ma’shuqa go‘zalligi tasviriga ham ko‘p o‘rin beriladi. Uning ko‘zlari – ohu ko‘zi kabi, biroq oshiq uchun bu ko‘zlar fitnagardir. Uning har bir boqishi qosh kamonidan otilgan boshoqlig‘ o‘q. Bu go‘zalning yonog‘idagi xolni hinduga qiyoslasa bo‘ladi. Uning g‘abg‘abi yomg‘ir payti suv uzra hosil bo‘lgan pufakday mo‘jaz. Yonog‘idagi xol hindu singari qop-qora tusda. Mushku anbar isli gajaklari esa oshiqni tutish uchun tashlangan domning o‘zginasi. Og‘zi angishvonadan ham kichik, beli esa o‘rgimchak to‘qigan ip qatimi singari nozik. Uning mo‘jazligi va nozikligi tasavvuf falsafasining nozik va sertavoze masalalarini yodga soladi. Bu mavzular shu qadarlik injaki, ularni yechish haqida gapirish – shakkoklik, anglash ham mushkul, ularni faqat his etishgina mumkin bo‘ladi. Mana shunday qiyoslar negiziga qurilgan she’riyatda “Ma’shuqaning og‘zi shunchalar kichik, beli esa shu qadar nozikki, ularni yo‘q desa to‘g‘riroq bo‘ladi” singari misralar maydonga keladi. Adabiyotda ishqni tarannum etish aslida Ollohga muhabbat izhor etishni bildirishi to‘g‘risidagi fikr shoirni jasurroq bo‘lishga undab, islomning qay bir aqida va tushunchalariga erkin munosabat bildirishiga olib keladi. Tasavvufda iztirob chekish najotga erishish omili hisoblangan, chunki azoblanish insonning Olloh-taologa yetishishning haqiqiy yo‘liga soladi, deb bilishgan. Bu g‘oyaning adabiyotdagi in’ikosi shu bo‘ldiki, ishq iztirobini chekmoqlik zarurat, zero, usiz she’riyat she’riyat emas, deb sanaldi.

Turkiy ellar she’riyatining asosiy xususiyati ana shundan iborat. Turkistonda bunday xalqlar turkmanlar, o‘zbeklar, qoraqalpoqlar, taranchilar hamda Sharqiy Turkistonnning tub xalqlaridir. Navoiyning asarlari, xususan “Xisrav va Shirin” dostoni[16] odamlar orasida og‘izdan-og‘izga o‘tib yuradi. Xisrav go‘zal Shirinni tushida ko‘rib, unga oshiq bo‘lib qoladi. Uning sevgisi Shirinning rasmini ko‘rgach, yanada kuchayadi. Bu rasmni ko‘rib, u behush yiqiladi, hushiga kelgach esa hech kimga gapirmaydi, hech narsaga qiziqmaydi, kundan-kunga rangi so‘lib, ramaqijon bo‘lib qoladi. Tabiblar har qancha muolaja etishga urinsalar ham kor qilmaydi. Axiyri ular bu dard ishq dardi ekan, deb topadilar. Otasi uni Shirinni qidirib topishga yuboradi. Xisrav oxirida Shirinning qasriga yetib boradi.

Turkistonda devonai Mashrabning she’rlari favqulodda shuhrat qozongan. Uning devonidan muallif hayotiga oid nasriy lavhalar ham o‘rin olgan. Nasriy parchalar aksar holda biron-bir g‘azalning qay mahal va qay sharoitda aytilganini izohlash uchun keltiriladi. Turkistonliklarning adabiy tushunchalariga ko‘ra, ushbu kitobning asosiy mohiyatini she’rlar tashkil etadi, nasriy parchalar esa unga shunchaki bir ilova, xolos. Ular Mashrabning biografiyasi hamda she’rlari o‘rin olgan bu kitobni oddiygina qilib «Devoni Mashrab» (Mashrab devoni) deb ataydilar. Tarjimon esa yanglishib, uni rus tiliga “Yurodivыy Mashrab”, ya’ni “Devonai Mashrab” deb o‘girgan.

Bu davr adabiyoti Turkiston turklarining so‘z san’atiga faqat she’riyat sohasida ta’sir o‘tkazgani yo‘q. Ilmiy asarlar, tarixiy memuarlar uslubi bobida ham xuddi shu gapni aytish mumkin. Bu adabiy turlarning barchasi chig‘atoy tilida forsiy tildagi namunalar ta’sirida paydo bo‘lgan. Ayni o‘rinda Boburning usluban betakror va mazmunan ajoyib risolalarini esga olish kerak, ular mashhur «Vaqoye»dan hech bir qolishmaydi. Shoh Boburning g‘azallar devoni ham bor.

 

…Biz Turkistondan g‘arb tomonga, Kaspiy dengizining janubiy sohillariga yo‘l oladigan bo‘lsak, yana bir turkiy el – ozarboyjonliklarni uchratishimiz mumkin. Ozarboyjonliklar Ozarbayjonning o‘zida, Eronning shimoli-g‘arbiy o‘lkalarida, shuningdek, Kavkazda, sobiq Boku, Yelizavetapol hamda Erivan gubernyalarida yashaydi. Ozarboyjonliklar adabiyoti islomiy ruh bilan yo‘g‘rilgan, unda qadimgi ko‘chmanchilik poeziyasiga xos jihatlardan asar ham qolmagan. Ular uchun oshiq (oshug‘) dostonlari ayniqsa xarakterli. Bu xuddi Mashrabning yuqorida tilga olingan devoni singari she’rlar to‘plamidir. Ularda ham g‘azal va nasriy naqllar navbatlashib keladi, ammo doston mualliflari va qahramonlari oshiqlar “devona” bo‘lmay, balki ishqiy dostonda tarannum etiladigan ma’shuqaga har jihatdan loyiq. Oshiq arab tilida “sevuvchi odam” degani. Oshiqlar o‘z g‘azallarini soz chalib ijro etganlar. Bora-bora bunday g‘azallar va ular qachon, qayerda, qay vaziyatda aytilganini izohlaydigan nasriy naqllari bilan birgalikda butun bir dostonga aylanib ketgan. Ikkinchi darajali oshiqlar o‘zining emas, boshqalarning g‘azallarini aytadi. Oshiq G‘arib haqidagi dostonda G‘arib bir bazmda o‘zini tanitmasdan qatnashar ekan, davraga taklif etilgan oshug‘lar uning qo‘shig‘ini Oshiq Umarning qo‘shig‘i bilan chalkashtirib ijro etishganini payqab qoladi. Oshiqlar guruhlarga uyushgan holda to‘yma-to‘y yurishar, ularning o‘z to‘dalari bor edi. “Oshiq G‘arib” dostonining hozirgina aytib o‘tilgan joyida G‘arib podshoning bazmidagi oshiqlar biron qo‘shiqni qoyillatib aytolmagani, sozni ham kelishtirib chalolmaganidan achchiqlanib, ulardan sozlarini berib turishni so‘raydi. Oshiqlar esa uni kalaka qilib, “bu sening og‘zingga sig‘adigan qoshiq emas. Biz dasturiyu rivoni yo‘q odamga sozni bermaymiz” deb aytishadi. “Dastur” va “rivon” oshiqlarning muayyan guruhiga qabul bo‘lganligi marosimiga oid istilohlardir. Ozarboyjonliklar orasida oshiqlik dostonlari keng yoyilgan. Bunday asarlar Ozarboyjon va Kavkazdan bo‘lak yerlarda, masalan Qrimda ham shuhrat topgan.

Ozarboyjonliklar – eng ilg‘or turkiy xalqlardan biri. Hozirgi vaqtda ular yevropa tamaddunini egallash yo‘liga kirdilar. Shu asnoda adabiyot ham yangilanishga yuz tutdi. Ammo adabiyotning yangilanishi avvalgi xususiyatlarini batamom tark etganini anglatmaydi. Aksincha, eski an’analarning davom etishi ayon ko‘rinib turadi. Turkiy adabiyotlarning g‘arb adabiyoti bilan yaqinlashish orqali yangilanishi, ayniqsa, Turkiyada yaxshi seziladi, biz buni o‘z o‘rnida ko‘rib o‘tamiz. Hozircha esa ajoyib ozarboyjon adibi Fatali Oxundov ijodiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. U Nuxa degan joyda tug‘ildi, rus bilim yurtida ta’lim oldi. Hali bilim yurtida o‘qib yurganidayoq u rus adabiyoti, xususan Gogol ijodi bilan tanishdi. Oxundov ijodiyoti butkul yevropacha xarakterdadir. Uning uslubida eski adabiy maktabga xos biron jihatni uchratmaysiz. Shu tomoni bilan boshqa qalamkash do‘stlaridan yaqqol ajralib turadi. Oxundov olti komediya va bir hikoya muallifidir.

 

…Usmon imperiyasi (Turkiya) XIV asrda barpo bo‘lgan. Ammo biz avvalo Kichik Osiyo – Turk davlati beshigining avvalgi tarixi bilan ham tanishib chiqishimiz kerak. Turklar bu o‘lkaga XI asrda keldilar. Ular Saljuq avlodlari yetakchiligida O‘rta Osiyodan Eron va Mesopotamiya yerlariga kelib, avvalgi davlatlarga barham berdilar. 1054 yilda saljuqiy turklar Bag‘dodni egallab olishdi va xalifa barcha siyosiy mavqelaridan ayrildi va ular turk sultoniga o‘tdi. XI asrning 70- yillarida saljuqiy turklar Kichik Osiyo yerlarida paydo bo‘lishdi va tez orada uning asosiy qismini egallab olishdi. Pirovardida Kichik Osiyoda saljuqiylar davlati tuzildi, Ko‘niyo (eski Ikonium) shahri uning poytaxti edi. Kichik Osiyoning sharqiy qismida Ko‘niyo sultonligi bilan bir vaqtda Donishmandlar davlati ham tashkil topdi, ammo u tezda Ko‘niyoga tobe bo‘ldi. Ko‘niyo sultonligining tarixi Ibn-Bibi degan kishi tomonidan forsiyda bayon qilingan. Bu asar keyinchalik turk tiliga tarjima qilingan. Saljuqiy sultonlaridan biri zamonida Ko‘niyoda san’at va adabiyot ayniqsa ravnaq topgan edi. Asarning shu davr voqealari naql etilgan bobida saljuqiylar paytida she’riyat forsiy tilda bo‘lgani, she’riy iste’dod egasi bo‘lgan sultonning o‘zi ham, garchi turk bo‘lsa-da, forsiyda ijod qilgani aytiladi. Forsiy tildagi adabiyotning saljuqiylarga ta’siri Ibn-Bibining asarida ko‘p marta ta’kidlangan. Chunonchi, saroydagi bazmda musiqa va raqsga oid atamalar forsiy tilda keltiriladi. Ammo madaniyatning forsiylashuvi shaharlardagina yuz bergan. Saljuqiylar davlatida shahar aholisi (shuningdek, qishloq aholisi)dan tashqari, forsiy ta’sirdan uzoqda bo‘lgan ko‘chmanchilar ham bor ediki, sultonlar ular bilan hisoblashmasa bo‘lmas edi. Ibn-Bibi mazkur asarida boyagi sulton haqida so‘z yuritarkan, u o‘g‘uzlarning urf-odatlarini yaxshi bilar, “O‘g‘uznoma”ni o‘qib turar edi, deb ta’kidlaydi. Mana shu oxirgi so‘z ila u o‘g‘uzlarning “Kitobi Qo‘rqut” (Qo‘rqut kitobi) asariga ishora qiladi.

“Kitobi Qo‘rqut” – epik naqllar to‘plamidir. Bayon goh nasrda, goh nazmda beriladi. Bu asar XVI asrga mansub bo‘lgan birgina qo‘lyozma orqali saqlanib qolgan. Unda xato va chalkashliklar shu qadar ko‘pki, o‘qigan odam asarning asl nusxasi emas, balki uni ta’lif bergan kotibning xotirasida qolganlari tiklangan ekan, deb o‘ylashi tayin. To‘plamning boshida berilgan, Turk sultonligining qayta birlashuviga oid naql XV asr boshlaridagi turk ko‘psultonliligi davrlarini esga soladi. To‘plamga kirgan voqealarning o‘zi esa xiyla avval shakllangan bo‘lib, uning tafsilotlari to‘plovchiga shubhali va tushunarsiz bo‘lib tuyulgan. Masalan, to‘plovchi o‘g‘uzlar yosh yigit dushmanining boshini kesib, qon to‘kkanidan keyingina unga ot qo‘yganlarini aytar ekan, “Bu o‘g‘uzlarning qadimgi odati edi”, deb qo‘shib qo‘yadi. Xuddi shunday ilovani biz qahramon kamon otgani, o‘q borib tushgan joyni o‘ziga nikohdan keyin yashaydigan joy qilib tanlagani haqidagi hikoyadan keyin ham o‘qiymiz. Bu holatlar “Qo‘rqut kitobi”dagi hikoyalar XV asrdan avval paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi.

“Kitobi Qo‘rqut”da asosan turklarning Trapezund greklariga qarshi olib borgan kurashlari naql qilingan. Ammo mifik xarakterdagi ikki naql ham bor. Ularga ko‘p olimlar e’tibor bergan. Ulardan biri asosan greklarning Polifem haqidagi miflari tarjimasidan iborat. Unda manglayida ko‘zi bor “Depego‘z” (Tepako‘z) bir maxluq o‘g‘uz yigitlari va qizlarini yeyishga tushgani, bir azamat yigit xalqini undan qutqarishga jahd qilib, Depego‘zning g‘origa kirib oladi. Qo‘ylarini haydab qaytgan Depego‘z g‘or ichkarisida o‘tirgan yigitni ko‘rib qolib, chilvir bilan bog‘lab qo‘yibdi-da, «O‘z oyog‘ing bilan kelibsan, mayli, seni ertaga yeyman, bugun ikki o‘g‘uzni yedim, qornim to‘q”, deya uxlab qolibdi. U dong qotgach, yigit o‘zini bir amallab bo‘shatib, yonib turgan olovda pichog‘ini qizdirib, Depeko‘zning ko‘ziga sanchibdi. Og‘riqdan dodlab uyg‘ongan Depeko‘z har yoqqa qo‘l cho‘zib, uni topa olmabdi. Shundan so‘ng ertalab g‘ordan qo‘ylarni bitta-bittalab paypaslab chiqarishga kirishibdi. Yigit darrov bir qo‘yni so‘yib, terisini sidiribdi-da, ustiga yopib, to‘rt oyoqlab yurib, Depeko‘zni aldab tashqariga chiqibdi. Bu hikoyaning “Odisseya” dostonidagi ma’lum epizodga har jihatdan muvofiq kelishi uning greklardan olinganini ko‘rsatadi. Kichik Osiyoda (shimoli-sharqiy tomonlarda) uchraydigan yana bir naql borki, unda o‘rmonda dahshatli maxluqqa duch kelib qolib, uni “otim – Kechagi kun” deb aldaganini ham qo‘shish mumkin. Bu qabildagi hikoyalar Shimoliy Kavkaz turklari va Volgabo‘yi tatarlarida ham bor. Shunday qilib, Polifem haqidagi hikoya Kavkaz orqali Volga bo‘ylariga va keyinroq sharqda qozoqlarga qadar yetib borganini kuzatishimiz mumkin.

“Kitobi Qo‘rqut”da uchraydigan mifik tarzdagi ikkinchi hikoyani V.V.Bartold tarjima qilib, “Zapiski Vostochnogo otd. Arxeologicheskogo obщestva”ning VIII jildida “Botirning ajal farishtasi bilan jangi” degan nom bilan bostirib chiqardi. Unda aytilishicha, Deli Domrul ajal farishtasi bir yosh yigitning jonini olganini, yigitcha o‘lganini eshitib, shakkoklik bilan «Bu Azroil odamning jonini olar ekan. Uni menga ko‘rsatib qo‘yinglar, men u bilan olishib, yigitning jonini qaytarib olib kelaman”, deydi. Bu gap xudoga xush kelmaydi. Deli Domrul bir kuni do‘stlari bilan maishat qilib o‘tirganida Azroil kirib kelibdi. Deli Domrul qo‘rqib ketib, sen kimsan, deb so‘rabdi. Bu Azroilning o‘zi ekanini bilgach, u bilan olishishga shaylanibdi. Biroq Azroil kaptarga aylanib uchib ketibdi. Deli Domrul lochin qiyofasida uni quvibdi, biroq yetolmabdi. Qaytib kelar ekan, Azroil Deli Domrulning otini hurkitib yuboribdi. Ot sapchishidan Deli Domrul yiqilib tushibdi. Azroil uning ko‘kragiga o‘tirib, jonini olmoqchi bo‘lgan ekan, Domrul avval Azroilga, so‘ng xudoning o‘ziga tavba qilibdi. Xudo Domrulning jonini faqat bir shart bilan, ya’ni birov uning uchun o‘z jonini fido qilsagina u tirik qolishini bildiribdi. Domrul otasi va onasiga murojaat qilibdi. Ammo ular o‘z jonini qiyolmabdilar. Noiloj, u xotini bilan vidolashgani borsa, xotini uning uchun jonini ham ayamasligini bildiribdi.

Er uchun xotinning jonidan kechishi mavzui Cho‘ra botir haqidagi no‘g‘ay afsonasida ham uchraydiki, bu hol ayni mavzuning asl turkiy ildizga ega ekanini ko‘rsatadi. Domrulning Azroil bilan mojarosi esa boshqacha xarakterga ega. U vizantiyaliklarning Digenis Akrit bilan Xaron olishuvi haqidagi naqliga ancha yaqin. Ularning shaklini tahlil qilish orqali bu naql ikkala qismining har biri alohida yo‘l bilan kelib chiqqanligiga amin bo‘lish mumkin. Hikoya almashib keladigan she’riy va nasriy parchalardan tashkil topgan. Ammo uning ikkinchi qismi (fidokor xotin)ga o‘tishimiz bilan she’riy qism odatdagi epik qo‘shiq tusini oladi va shunga ko‘ra uni “Kitobi Qo‘rqut»dagi boshqa naqllar, shuningdek, no‘g‘aylar, qirg‘izlar va boshqa xalqlarning epik qo‘shiqlari bilan bir qatorga qo‘ysa bo‘ladi. Birinchi qismiga taalluqli she’riy o‘rinlar esa o‘lchangan nasr yoki yangicha formadagi she’rlardan iborat[17]. Bir o‘rinda V.V.Bartold so‘fiylik ta’siri borligini ham qayd qilgan edi.

Turkiy dunyoning greklar bilan aloqasi haqida so‘z yuritayotgan ekanmiz, turklarga ko‘chib o‘tgan yana bir antik mavzuni ham ko‘rib o‘taylik. Didona Karfagen shahrini qurish uchun yer so‘rab olganligi haqidagi naql Sibir tatarlarida Yermak bilan Ko‘chumxonga nisbat berib aytiladi. Yermak Sibirni ayyorlik bilan egallaydi: u Ko‘chumxondan bir ho‘kiz terisichalik yer berishni so‘raydi va terini juda yupqa qayish tarzida kesib chiqib, behisob yerga ega bo‘ladi. Bunday naql o‘smonli turklarning “G‘azavoti Saidbattol” qissasida ham bor. Shunday qilib, saljuqiylar davrida shahar joylarda adabiyot forsiy tilda taraqqiy topdi, turkiy tildagi so‘z san’ati esa ko‘chmanchilar orasida mavjud edi. Saljuqiylar sultonligi 1300-yilgacha hukm surdi va shu yili unga mo‘g‘ullar barham berdi. Ammo mo‘g‘ullar bu yerda uzoq qola olmadilar va Ko‘niyo sultonligi xarobalari o‘rnida 10 ta mustaqil davlatcha tashkil topdi va ular orasidan Usmonlilar davlati ulkan Turk saltanati darajasiga o‘sib yetishdi.

Bu davrda Kichik Osiyoda ijtimoiy munosabatlar o‘zgarib ketdi. Ko‘chmanchi turklar, chamasi, o‘zlarining ilgarigi mavqelarini xiyla boy berdilar. Shahar aholisi orasida turklar ko‘paya bordi. Bu esa turk tilining adabiyotda mustaqil maqega ega bo‘lishiga olib keldi. Ammo bu davrda Kichik Osiyo shaharlarida shakllana boshlagan turk tilidagi adabiyot eski ko‘chmanchilarning so‘z san’atidan butkul farq qilar edi. U yangicha – islomiy xarakterda edi. Musulmon xalqlari poeziyasiga xos xususiyatlarni yuqorida ko‘rsatib o‘tgan edik. Ular Turkiya adabiyotiga ham taalluqli. Bunda shuni ham qayd qilish kerakki, faqat yangi so‘z san’ati paydo bo‘libgina qolmasdan, turklar tilining o‘zi ham o‘zgarib ketdi. Avvalgi ko‘chmanchi shaharga kelib o‘zga muhit bag‘riga tushdi, bo‘lakcha madaniyatga duch keldi. Ko‘pdan-ko‘p yangi g‘oya, his-tuyg‘u va istaklar qalbiga kirib keldi, eski g‘oyalari, his-tuyg‘u va istaklari esa yangi muhitda yangicha xususiyatlarga ega bo‘ldi. Bu yangiliklarning hammasi so‘zda ifoda topishni qat’iy ravishda taqozo qilardi. Eski til ko‘p jihatdan ish bermay qolgan, u yangi madaniy muhit bilan uyg‘unlasha olmagan edi. Bu til o‘zgardi; yangilanish arabiy va forsiydagi behisob so‘zlarni turkchaga qabul qilishda namoyon bo‘ldi. Usmonlilar tilida o‘zlashgan so‘zlar ko‘lami qanchalik ko‘p ekanini quyidagi misoldan ko‘rish mumkin. XIX asrda turk tiliga Fenelonning “Telemaxning sarguzashtlari” romani o‘girildi. Komil Posho tarjima orqali Usmonli turk nasrining ajoyib namunasini taqdim etdi. Biroq keyinroq paydo bo‘lgan toifa – turk tilining sofligini saqlash, uni o‘zga tillar ta’siridan muhofaza qilish uchun kurashuvchilarga tarjima tili yoqmadi. Puristlar yetakchisi Ahmad Vofiq posho “Telemax”ni yangitdan, boshqa tamoyillar asosida – iloji boricha arabiy va forsiy so‘zlarni qo‘llamasdan tarjima qildi. Ammo bu yangi tarjimani o‘qir ekansiz, mutarjim har qancha harakat etmasin, o‘zlashgan so‘zlar ko‘lami ko‘pligicha qolganini ko‘rasiz. Bir necha sahifani tanlab olib tahlil qilinganida, uchdan bir qism so‘zlari turkiy, uchdan ikki qismi esa o‘zlashgan kalimalar ekani ma’lum bo‘ladi.

Ammo biz 10 ta mustaqil amirlik zamoniga qaytamiz. Bu davrda turklar ko‘chmanchilikka xos ilgarigi so‘z san’atini tark eta boshlagan edilar. Arab va fors tilidan tarjimalar paydo bo‘ldi, naziralar bitildi. “G‘azovoti Saidbattol” (Saidbattolning din yo‘lidagi qahramonliklari) asarini shunday naziralardan biri deyish mumkin. Bu – o‘ziga xos sharq ritsarlik romanidir. U “g‘oziylar” (din uchun kurashchilar) muhitida yuzaga keldi. Musulmonlarning g‘ayridinlar bilan tez-tez bo‘lib turadigan urushlari davrida musulmonlar orasida u yoki bu islom davlatiga o‘z xizmatini taklif etadigan maxsus harbiylar toifasi shakllandi; ular bir joydan ikkinchi joyga alohida otryad sifatida ko‘chib yurganlar. Bunday harbiy – g‘oziylar Kichik Osiyoda ham bor edi. “G‘azovoti Saidbattol” asari bu tabaqaga aloqadorligi u XIV asrdan ilgariroq yaratilganligini ko‘rsatadi. XIV asrga kelib u tahrir etilgan va mukammallashgan. G‘oziylar orasida u xiyla ilgari ham mavjud bo‘lgan. Bu xildagi asarlar paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan joy esa, yuqorida tilga olganimiz Donishmandlar mulkidir. Donishmandlar davlati xristianlarga qarshi tez-tez va qaqshatqich urush olib borgani ma’lum. Bu davlat g‘oziylar xizmatiga juda muhtoj bo‘lgan va ularni bajonudil qabul qilgan. Shunday qilib, bu zaminda musulmonlarning xristianlar bilan urushi tasvirlangan asar (“G‘azovot…”ning mazmuni shundan iborat) yuzaga keladigan muhit aynan shu yerda mavjud edi.

Turk tilida, shuningdek, “G‘azovoti Saidbattol”ga tamomila o‘xshash “Qissai Malik Donishmand” asari ham bor.

Ayrim olimlar “G‘azovoti Saidbattol”ni qahramonlik eposi turiga mansub deb talqin qilib, uni rus naqllari va «Kitobi Qo‘rqut»ga qiyoslab ko‘rishgan. Ammo bu asarlar turlicha muhitda paydo bo‘lib, shakllanganining o‘ziyoq ularni qiyoslash xato ekanini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, ularning tili va uslubi ham bunday taqqosga o‘rin qoldirmaydi. «Kitobi Qo‘rqut»ning tili ozgina o‘zlashmalarni hisobga olmaganda, sof turkiycha, “G‘azovoti Saidbattol”ning tili esa o‘zlashmalar bilan to‘lib-toshgan. «Kitobi Qo‘rqut» asarida uchraydigan she’rlar sillabik, ya’ni haqiqiy turkona[18] o‘lchovdadir, chunki sillabik she’r – urg‘uning o‘rni muayyan bo‘lgan turkiy tilga xos, “G‘azovoti Saidbattol”da onda-sonda uchraydigan she’riy parchalar esa arab-fors she’riyati o‘lchovidadir. Arab-fors she’rining vazni uzun va qisqa bo‘g‘inlar misralararo muayyan tartibda takrorlanib kelishiga asoslanadi. Turkiy tilda bo‘g‘inlar uzun va qisqa hijoga ajratilmasligi sababli (bu tillardagi ayrim cho‘ziq unlilar keyin kelib chiqqan va ko‘p emas), o‘zlashgan she’riy vazn urg‘uli va urg‘usiz hijolarning almashib kelishi tarzida namoyon bo‘ldi. U shu holda hozir ham davom etib kelayotir. Bunday hodisa rus adabiyotida ham yuz bergan. Kantemir rus she’riyatiga sillabik she’rni olib kirishga uringan edi, ammo uning harakatlari besamar ketdi. Turkiy she’riyatda esa aruz tizimi mustahkam joylashdi.

V.V.Bartold «Kitobi Qo‘rqut» va “G‘azovot” kitoblari yana bir jihatdan o‘zaro farqlanishini ko‘rsatib o‘tgan edi: birinchi asar qahramonlarining ismlari sof turkiy so‘zlardan tashkil topgan bo‘lsa, ikkinchisi musulmoncha otlardan iborat. Musulmoncha bo‘lganida ham, sof arabcha shakldagi Ibn Hoshim, Munzir singari ismlar ko‘p. «Kitobi Qo‘rqut»ga zid ravishda, “G‘azovot”larda personajlarning o‘zaro yozishmalarga ko‘p o‘rin beriladi, bu xususiyat ham asli arab xronikalariga xos bo‘lgan.

Saljuqiylar davlati xarobalari o‘rnida qad ko‘targan o‘n amirlik ichidan Usmon davlati boshqa qo‘shnilari va Vizantiya hisobiga tezroq rivojlanib bordi. Siyosiy kuch-qudrat madaniy taraqqiyotga ham yo‘l ochdi. Kichik Osiyodagi turklarning barcha ziyolisi Usmon va uning avlodlari tevaragida to‘plana bordi. Tez orada “Usmonli” so‘zi madaniyatli degan ma’no kasb etdi va madaniyati pastroq sanalgan boshqa sultonliklardan, shuningdek, ko‘chmanchi turklar (bular umuman madaniyatsiz, yovvoyi deb hisoblangan)dan farqlash uchun qo‘llangan. Mana shu qarshilantirish negizida keyinchalik Kichik Osiyo butkul Usmonlilar qo‘liga o‘tib, ular Bolqon yarimorolini ham egallaganidan so‘ng “turk” degan so‘z qo‘pol, haqoratomuz bir kalima sifatida (dag‘al, yovvoyi) qo‘llanila boshladi. Yevropaliklar tildagi bu o‘zgarishni darrov fahmlab olishmadi va uzoq vaqt ularni ilgarigiday ”turk” atab kelishdi. Bu hol ma’lum bo‘lgach esa, Yevropada “Otomanlar”, “Otoman imperiyasi” singari atamalar paydo bo‘ldi. Bu nomlarning tovush shakli yevropaliklar ayni nomlarni arablar orqali qabul qilganini ko‘rsatadi. Gap shundaki, Usmon – arabcha ism bo‘lib, qadimda “othman” deya (so‘z avvalidagi ”ayn”ni tushirib qoldirib talaffuz qilishgan. Turkiylarda esa tish orasidan chiqadigan “th” tovushi yo‘q. Ular buni “s” deya qabul qilishgan, natijada “Usmon” deb talaffuz etilgan. Arablarda bo‘lsa, “th” tovushi keyinchalik “t” shaklida rivojlangan, pirovardida “othman” so‘zi “otman” deya talaffuz qilinadigan bo‘lgan.

XVI asrda Usmonlilar imperiyasi o‘z taraqqiyotining cho‘qqisiga chiqdi. Keyingi asrda esa tanazzulga yuz tutdi. Turkiyada bu jarayon hozirgacha davom etib kelayapti[19]. Ko‘p turk ziyolilari vatanlari nufuzining pasayishiga iztirob bilan yondashib, bu tanazzul sabablarini topish va ahvolni o‘nglash uchun sa’y-harakat qilishgan. Ko‘chubey Go‘murchining professor V.D.Smirnov tadqiq etgan risolasi bu borada alohida diqqatga sazovor. O‘z asrining tarixchilariga xos ravishda Ko‘chubey tanazzulning asosiy sababi deb sultonlar axloqining ayniganini ko‘rsatadi. Burunlar sulton hamma narsa bilan o‘zi shug‘ullanar edi, hozir esa haram ichkarisida o‘tirishdan boshqani bilmaydi, askarlarning holi bilan ishi yo‘q, qalamravidagi yurtlarni borib ko‘rmaydi. Bunda muallif avvalgi kichkina hududdagi maydagina davlatga rahbar bo‘lib, ozgina askarga yetakchilik qilgan sultonlar bilan endigi ulkan imperiya tepasida turgan sulton orasidagi farqni nazardan qochiradi. Uningcha, axloqan aynigan sultonlar hokimiyatni saroydagi a’yonlarga topshirib qo‘ygan, o‘lkalarni avvalgi muayyan erkidan ham ayirdi. Moliyaviy ishkalliklar xalq xo‘jaligi ayrim soha va tarmoqlarini garovga qo‘yishga ham olib keladi.

Ko‘chubeyning bu asari XVII asrda yozilgan. XVIII asrda esa Rasim Ahmad afandining shu mavzudagi risolasi maydonga keldi. Rasim Ahmad afandining asosiy fikri: Turkiya o‘zining tashqi siyosatini (urushqoqlik) o‘zgartishi va qo‘shni davlatlar bilan tinch-osuda muomala qilishi kerak. Buning uchun muallif mo‘tabar manbalardan iqtibos keltiradi. “Garchi Olloh xalqlarni bir-biridan farqli (va shunga ko‘ra – o‘zaro nifoqli) qilib yaratgan, ammo…” Bundan so‘ng muallif tinchlikda yashash naqadar olijanob ish ekanini ta’riflab ketadi. Buning uchun Qur’ondan, hadislardan, Arastu asarlari va boshqa manbalardan iqtiboslar beriladi.

Yangi davrda ham adabiyot Turkiyani tanazzulga olib kelgan sabablarni inkishof etishni to‘xtatmadi. Bu masala bilan juda ko‘p adiblar shug‘ullanishdi, ular orasida yangi o‘smonli adabiyotining otasi Nomiq Kamolbey ham bor. U bu mavzuda “Ro‘yo” (Tush) degan mo‘jazgina asar yozgan. Turkiya adabiyotida alohida bir janr bor, unda adib ko‘rgan tushini tasvirlayotgan bo‘lib, nima aytmoqchi bo‘lsa, shuni bevosita qalamga olaveradi. Chunonchi, Nomiq Kamol mazkur asarida tushida olomon to‘la ulkan maydonga borib qolganini hikoya qiladi. Go‘zal bir qiz timsolida maydonga Ozodlik kirib kelib, xalqqa (ular turklar edi) ongi mudroqligi, barcha yangi narsalarga qarshi chiqib, eskilikka mukkasidan ketganini ta’na qiladi. “Axir, najot orqaga qarab ketishlikda bo‘lganida Olloh bizning ko‘zlarimizni oldinga emas, orqa tomonga joylashtirgan bo‘lar edi-ku!”, deya xitob qiladi Ozodlik. Boshqa mualliflar turklarning ong mudroqligi sababi ularning sanoatda ishlashdan qochib, butun umidini davlat xizmatida, harbiy va fuqarolik amalida o‘tirishga tikkanligidan, deb ko‘rsatishadi. Turklarning hatto allasida ham birdan-bir orzu sifatida «Katta bo‘lsang, sipoh bo‘l, amaldor bo‘l» deb aytiladi. Darhaqiqat, turklar Kichik Osiyo va Bolqon yarimorolini egallagach, mamlakatni harbiy muhofaza qilish hamda umumiy boshqaruvdan tashqari ko‘p sohalarda mahalliy xalqlar ixtiyorini o‘zida qoldirdi. Bu turklarning o‘zi uchun ham uncha qulay emasligi tobora ko‘proq sezilib bormoqda.

Turkiya tanazzuliga oid asarlarga bunchalik batafsil to‘xtalishimizga sabab uning alohida diqqatga sazovorligidadir. Adabiyotning bo‘lak jihatlari haqida so‘z yuritmoqchi bo‘lsak, chig‘atoy adabiyoti haqidagi fikrlarni takrorlashga to‘g‘ri keladi. She’riyat haqida gap ketar ekan, shuni aytish kerakki, u so‘nggi vaqtda ko‘p o‘zgarishlarni boshdan kechirayotir. Eski o‘smonli she’riyatining so‘fiylik bilan aloqasi uning foydasiga xizmat qilmadi. So‘fiylik bu she’riyatni tor bir doira ichiga tiqib qo‘ydi va uning hududlari she’riyat uchun torlik qilishi hademay sezilib qoldi. Tasavvuf g‘oyalari harchand chiroyli ifodalanmasin, badiiy uslubning shakllari qanchalar serjilo bo‘lmasin, jami material tez orada sarflab tamomlandi. Bundan keyin esa takror, nazira, jo‘rovozlik boshlandi. G‘olib Dada ismli bir qalamkash kastamun shevasida asarlar yozdi va dialektizmga berilishini originallikka intilish natijasi deb baholadi. Usmonlilarning yangi munaqqidi Muhammad Fuod Ko‘purulizodaning har bir aytgan so‘zida originallikka intilish sezilib turadi. U o‘zi ulg‘aygan adabiy muhitga bunday deb ta’rif bergan edi: “Tasavvur qilingki, siz bir xil tusdagi keng bir vodiydasiz. Unda faqat ohular va bulbullar bor. Bu zaminda faqat atirgul, lola va sunbullar o‘sadi. Unda faqat nay sasi yangraydi, boshqa hech qanday sozga o‘rin yo‘q. Bu vodiyda yashash qanchalar zerikarli ekanini bilasizmi?!”

Bunday bir xillik va yakranglik g‘arbdan yangi motivlarni olib kirish orqali buzildi. Bu harakatning boshida Adulhaq Hamidbey borar edi. Uning asarlarida, Muhammad Fuod Ko‘purulizoda tili bilan aytadigan bo‘lsak, “Har yoqda tovushlar, nurlar qaynaydi, hayot barq uradi. Yashil hind to‘tilari, Erondagi otashparastlar ehromi, ma’budsimon brahmanlar, Ktezifon xarobalari, g‘olib Muhammadning minoralari, London parklari, Versal bog‘lari. Bularning bari bir-biri ila qo‘shilib, ko‘zni yashnatadi”.

Yangi motivlarni olib kirishdan tashqari, she’r tuzilishi borasida ham islohot o‘tkazildi. Qasida va g‘azallarning ko‘hna shakllari butun she’r uchun bitta qofiya bo‘lishini taqozo etar edi. Bu qoida buzildi. Yangi she’rlarda qofiyalar har xil shaklda almashib keladigan bo‘la bordi. Xalqona sillabik tizimning adabiyotga kiritilishi ham yangilik edi. Shuni aytib o‘tish kerakki, Abdulhaq Hamidbey maktabiga mansub adiblar sillabik o‘lchovga loqayd qarar edilar. Ular bu tizimga qarshi chiqmadilar, ammo shu bilan birga, arab-fors adabiyotidan qabul qilingan vaznni ham bekor qilmoqchi emasdilar. Ahmad Hikmat har ikkala tizim ham turklar uchun tug‘ma vaznlar o‘lchovi deydi va arab-fors o‘lchovi (aruz) “yuqori uslub”da bitiladigan asarlar (qasida, marsiya va hokazo) uchun, sillabik tizim esa nozik his-tuyg‘ular ifodasi uchun (masalan alla singari) qulay, deb hisoblaydi. Bunda turklar sillabik tizimini “barmoq hisobi” (barmoq ila sanaladigan) deb atashlari xarakterlidir. Bu atamada muayyan she’r misralari bo‘g‘inlar soniga ko‘ra teng bo‘lishiga ishora qilinadi. Shu o‘rinda qayd qilish kerakki, xalq she’rlarida biz bunday tenglikni kam uchratamiz. Buning boisi xalq she’rlarining qo‘shiq qilib aytilishidadir, shunday ekan, kuyga xos ko‘p omillar – pauza, cho‘zib yoki tez aytishlar bu kamchilikka barham beradi. Bundan tashqari, eposda qo‘shiqning boshi va oxiri, goho esa qo‘shiq qismlari xiyla uzun misralar tarzida keladi. Turkiyada sillabik she’r tizimi uchun kurashchilar hamda turk tilini arabiy va forsiy kalimalardan tozalash fidoyilari bor. Shoir Eminbey mana shu oqimning ko‘zga ko‘ringan vakillaridan.

Yangi davrda Turkiyada roman, qissa va novella kabi adabiy turlar paydo bo‘ldi. Ularda, xuddi Abdulhaq Hamidning she’riy asarlaridagi kabi, biz o‘zlashgan va qadimiy motivlarning ajoyib uyg‘unligiga duch kelamiz, bu uyg‘unlik shu qadar murakkab bir tarzda namoyon bo‘ladiki, turk adabiyoti namunalarini Yevropa tillarining hech biriga tarjima qilib bo‘lmaydi. Chunki yangichaga evrilgan qadimgi turk she’riyatining Yevropa she’riyatida monandi yo‘qdir, binobarin unga taqlid qilish mumkin, ammo tarjima qilish amri mahol.

Turk tili sohasida yuqorida eslatib o‘tilgan puristik tamoyillar yaqinda Turkiyada paydo bo‘lgan millatchilik harakatiga bog‘liq ravishda kun tartibida turibdi. Millatchilik g‘oyalari negizida “turk” atamasini tiriltirishga muvaffaq bo‘lindi. Endilikda u haqoratomuz so‘z emas, balki Usmonlilar o‘zini turk deb ataydilar. Milliylik kayfiyatidagi ziyolilar orasida hatto hozirga qadar e’tiborsiz qolib kelayotgan xalq adabiyotiga qiziqish sezilayapti. Turklar xalq adabiyoti namunalarini to‘plash va nashr etishga kirishdilar. Ammo bu borada hozircha yevropaliklar ko‘proq ish qilishdi. Ayniqsa, venger olimi I.Kunosh amalga oshirgan ishlar e’tiborga molik.

…Usmonli turklardan biz shimol tomon qayrilib, Sharqiy Yevropada yashaydigan turklarga o‘tamiz. Ularning bu yerlarda istiqomat qilishi muayyan darajada Oltin O‘rda tarixi bilan bog‘liq. Oltin O‘rdada u tarixga kirgan damlardan boshlab ko‘chmanchilar davlatining asosiy xususiyati – xon davlati bilan sahro zodagonlari o‘rtasidagi kurash yuzaga chiqqan edi. Dastlabki paytda bunday zodagonlar boshida Chingizxonning avlodlaridan mashhur a’yon No‘g‘ayxon turar edi. U mang‘itlarning harbiy kuchiga tayangan. Mang‘itlar, aftidan, mo‘g‘ul qabilasi bo‘lsa kerak. Tez orada bu mo‘g‘ul o‘zagiga ko‘pgina turkiy urug‘lar birlashdi, oz sonli mo‘g‘ullar ular orasida qorishib, yo‘q bo‘lib ketdi. Mana shundan so‘ng mang‘it atamasi amaldagi voqealarga muvofiq kelmay qoldi va uning o‘rniga «No‘g‘aylar” degan istiloh qo‘llana boshladi. Haqiqatan ham, No‘g‘ay vafot etgani (taxminan 1300 yil)dan keyin no‘g‘aylar xonlik va sahro zodagonlari o‘rtasidagi kurashda zodagonlar tomonida turdilar. XIV asr oxiriga kelib no‘g‘aylarning bu jangu jadallardagi ishtiroki birmuncha murakkablashdi, chunki no‘g‘aylarda qabila tuyg‘usi o‘sib shakllandi. Bu esa bir qator epik asarlarning shakllanishiga zamin bo‘ldi. Bu davrda no‘g‘aylarning sardori Edige qo‘shiq va naqllarning qahramoniga aylandi. Bunga qadar No‘g‘ayxon ham, no‘g‘aylarning boshqa yetakchilari ham ularning asarlarida tilga olinmagan edi. Edige haqidagi qo‘shiqlar hali u hayot vaqtidayoq keng tarqala boshlagan. Edige haqidagi naqllarning o‘zagida u To‘xtamishxonning makriga uchmay, bir bazm chog‘ida Amir Temur qoshiga qochib ketgani voqealari turadi. Bu doston Edigening zamondoshi bo‘lgan va Oltin O‘rdaning ayrim qismlariga sayohat qilgan Ibn Arabshohning tarixida ham bayon qilingan. Aftidan, u bu dostonni eshitib ko‘rgan va uning mazmunini o‘z asarida bayon qilgan. Umuman, bu davr arab tarixchilarining kitoblarida Oltin O‘rda folkloriga taalluqli materiallar ko‘p uchraydi.

Edige haqidagi rivoyatning shunday qismlari borki, ular ancha keyin, masalan XVII asrdagina yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, deyarli ikki asr mobaynida Edige ismi tevaragida naql va qo‘shiqlar to‘qib kelingan; faqat keyinchalik qay bir fidoyi odam ularni yaxlit bir asar sifatida birlashtirgan bo‘lishi mumkin[20]. Albatta, bu “tuzuvchi” o‘zidan ham naqlga nimanidir qo‘shgan bo‘lishi turgan gap, chunonchi, turli-tuman va tarqoq naqllar hamda qo‘shiqlarni bir-biriga ulab-yamash uchun to‘plovchi beixtiyor, ularni birlashtiradigan rishta sifatida, urug‘ qasosi g‘oyasini olg‘a surgan bo‘lishi mumkin, bu asosiy motiv esa naqlning ayrim qismlari ruhiga ta’sir etgan ham.

Edige zamonida no‘g‘aylar shon-shuhrat cho‘qqisiga chiqqan edilar. Va ehtimolki, ularning da’volaridan kuch olgan boshboshdoqlik tufayli Oltin O‘rda qulagan bo‘lsa. Nima bo‘lganda ham Oltin O‘rda Qozon, Ashtarxon va Qrim xonligi singari bir necha mustaqil xonlikka bo‘linib ketdi. No‘g‘aylar o‘z erkini saqlab qoldilar. Jangovar o‘tmishlarini yodga olgan holda, ular o‘z uluslaridan guruh-guruh bo‘lib chiqib, qo‘shni xonlik va qabilalarga harbiy himoyachi sifatida yollanar edilar. Xuddi mana shu davrda ularning qahramonlik eposi O‘rta Osiyodan to Oltoyga qadar yoyildi. Ularning bu davr ijtimoiy hayotidagi ahamiyati shu qadar katta bo‘ldiki, qozoqlar hali-hozir ham ularning sahrosiga G‘arbdan kelgan Volga bo‘yi tatarlarini no‘g‘aylar deb atashadi[21]. Cho‘ra botir haqidagi afsona ham mana shu davrga tegishli.

Binobarin, ushbu naql quyi tabaqaga mansub, ehtimolki Qozonda hech qachon bo‘lmagan va uyida o‘tirgan no‘g‘aylarga ko‘proq ta’sir etganligini taxmin qilish mumkin. Ular Qozondan kelgan har qanday xabar, naql va qo‘shiqlarni zo‘r e’tibor berib tinglashar, bek va sarkarda Cho‘ra nomi esa ularga boshqa bir Cho‘ra – Qoracho‘rani eslatar edi (Qoracho‘ra – oddiy xalq ichidan chiqqan Cho‘ra, demak). Qoracho‘ra 1500 yillarda Azov ko‘li bo‘ylaridagi sahroda qilich o‘ynatgan, buyuk Maskov knyazi elchilariga o‘tish yo‘lini taqa-taq to‘sib qo‘ygan qaroqchi edi. Ushbu muqoyasa badiiy ijodiyot uchun turtki berdi va Cho‘ra qanday qilib xon a’yonlarini o‘ldirgani, buning uchun vatanidan Qozon taraflarga qochib kelgani to‘g‘risida naqllar yuzaga keldi; bularga esa Qozon bilan bog‘liq naqllar qo‘shildi, ularda qo‘shiq boshqa qahramonlar nomiga bog‘lanar, goho esa ism yashirilar edi. Cho‘ra to‘g‘risida naqllarning paydo bo‘lishini aniqlashda A.Samoylovichning bir qaydini e’tiborga olish kerak, olimning aytishiga ko‘ra, Qrimda “Cho‘ra” – qul deganidir.

Cho‘ra haqidagi naql jamiyatning quyi tabaqasi vakillari boshqa tabaqalarga xos badiiy ijod shakllarini qay tarzda o‘zlashtirishiga misol sifatida keltirildi. Darvoqe, no‘g‘aylarning “oddiy odam” haqidagi ijodi keyinchalik taraqqiy etmadi, balki sahro zodagonlari ijodining mavjud umumiy oqimiga qo‘shilib ketdi, bu oqim esa zodagonlarning mavqei tamom bo‘lgunicha amal qildi. Sahro zodagonlari tabaqasi tanazzulga uchrashi bilan epos ham barham topdi.

No‘g‘aylarning avvalgi mavqei allaqachon yo‘qqa chiqqan. Hozirda no‘g‘aylarning ozgina qismi Shimoliy Kavkazda (Stavropol gubernyasi va qisman Kuban viloyatida) istiqomat qiladi. Ko‘p no‘g‘aylar Turkiyaga ko‘chib ketgan. Ammo uyoqda ham ular o‘zlari uchun qulay sharoit topa olmadilar. Sevastopol jangidan so‘ng ular Qrimdan ham ko‘chib ketgan. Hartugul, Qrimda qolib, bu yarim orolning janubiy qismidagi sahroda yashaydigan o‘troq tatarlarni o‘troqlashgan no‘g‘aylardan, deb hisoblash mumkin. Janubiy qismda yashaydiganlarning kelib chiqishi esa bo‘lakcha. Ular Kichik Osiyo va, qisman, kavkazliklarning avlodidir.

Qrim tatarlari orasida no‘g‘ay she’riyatiga mansub bo‘lgan asarlar keng tarqalgan. No‘g‘aylar ijodiyoti faqat oddiy xalqqa ta’sir qilibgina qolmay, yuqoriroq miqyoslarga ham ko‘tarilgan. Bunga bizni aftidan qrimtatarlarga mansub bo‘lgan Odil Sulton haqidagi doston inontiradi. Dostonning qahramoni XVI asr oxirlarida yashab o‘tgan, turk sultonining farmoni bilan Eronga qarshi urushish uchun Kavkaz orqali yuborilgan qrimlilar qo‘shiniga sardor bo‘lgan Odil Garoydir. Safar muvaffaqiyatsiz chiqqan. Odil Garoy asir olingan. Asirlikda u o‘zini yengiltaklarcha tutgan va fors shohi haramidagi xonimlarga hushtorlik qilgani uchun o‘ldirilgan. Odil Garoyning oshiqona hayoti yangi davrda usmonlilar adibi Nomiq Kamolning e’tiborini o‘ziga jalb etdi va adib undan foydalanib “Jazmi” degan tarixiy roman yozdi. Odil Garoyning shaxsiyati Qrimda ham e’tiborsiz qolmadi. Yuqorida darj etilgan doston no‘g‘ay qahramonlik ertaklari va qahramonlik qo‘shiqlari shaklida yozilgan. Ammo unda qrimlik shahzodaning ishqiy sarguzashtlari emas, balki asirlikdagi fojiali hayoti tasvirlanadi. Bu asarning no‘g‘ay eposi bilan aloqadorligi syujet tugunida podshohning kuchsizlanib qolgan davlat to‘g‘risida g‘am yeyishi, vaziru vuzarolarining bu ishda unga yordam berishdan ojizligi hamda chetdan biron kishi kelib, bunga chora topishini kutishlarida ko‘rinadi. Qrim afsonasida ushbu mavzuning ishlanganligi shunda ko‘rinadiki, biz keng va erkin sahro bag‘ridan xon devonxonasiga tushib qolamiz: devonga sarosimaga sabab bo‘lgan sulton yuborgan yorliq kelgan ekan, uni o‘qiy oladigan odam topilmaydi. Abulqosim degan o‘ta qobiliyatli madrasa talabasi xonni bu mushkulotdan qutqaradi.

Qrim tatarlarining xalq ijodiyotiga aloqasi bo‘lmagan so‘z san’ati haqida gap ketadigan bo‘lsa, shuni aytish kerakki, qrimlilarda bunday so‘z san’atining o‘zi yo‘q. Tashkil topganining avvalidanoq Qrim xonligi Turkiyaga vassal sifatida qaram bo‘lib qoldi. Siyosiy tobelik madaniy tobelikni keltirib chiqardi. Qrimga erkin ravishda kirib kelgan usmonlilar adabiyoti milliy adabiyotning tug‘ilishiga to‘sqinlik qildi. Qrimning Turkiya bilan adabiy aloqalari bu ikki davlat orasidagi siyosiy aloqalar uzilganidan keyin ham an’anaga ko‘ra davom etaverdi.

Shimoliy Kavkazda no‘g‘aylar o‘z ijodlarining mahsulini Tersk viloyatining janubi-sharqiy chetida yashaydigan qo‘miqlarga qoldirdilar. Kuban viloyatida – Elbrus yaqinida yashaydigan qorachoylar va Tersk viloyatining Qorachoy okrugiga yaqin joylashgan qismi (Nalchik okrugi)dagi bolqorlar ulardan juda oz darajada ta’sirlandilar. Bu ikki xalq kavkaz madaniy dunyosi bilan, xususan badiiy ijod sohasida chambarchas bog‘langan. No‘g‘aylarning o‘zlari ham, shubhasiz, kavkaz ta’sirotidan chetda qololmaganlar. Va ehtimolki, Sibir o‘lkalarida kavkaz syujetlari uchrashiga aynan ular sababchi bo‘lishsa.

 

…Volgabo‘yi tatarlarini Oltin O‘rdaning Sharqiy Yevropadagi bir bo‘lagi desa bo‘ladi. Ular orasida Qozon tatarlari alohida ajralib turadi. Ularning badiiy ijodi haqida Qozonda chop etilgan ilmiy nashrlardan ko‘p material olish mumkin. Bu kitoblarda materiallar to‘planibgina qolmay, ularni qayta ishlashga urinish ham seziladi. Tatar xalq ijodining xususiyati shundayki, uni tadqiq etish jarayonida olim turkiy ellar doirasidan tashqariga chiqib, nihoyatda keng mushtaraklik va umumiyliklarga duch keladi. Materialning bunday xususiyatga ega bo‘lishi shunga olib keldiki, aynan tatar so‘z san’atining faqat o‘ziga xos bo‘lgan jihatlarini o‘rganishga endigina qo‘l urilyapti. Olimlarimizning e’tiborini tatarlar va umuman barcha turkiy xalqlar ijodiga xos bo‘lgan to‘rtliklar ayniqsa o‘ziga tortdi. Bu to‘rtlik-qo‘shiqlarning dastlabki ikki misrasida qandaydir bir tabiat manzarasi tasvirlansa, keyingi ikki misrasidagi motiv – inson hayotiga taalluqli bo‘ladi. A.N.Veselovskiy psixologik parallelizmlarga bag‘ishlangan ishida bunday materiallardan keng foydalangan.

Ilgari ko‘chmanchilik bilan kun kechirib, hozir o‘troqlashgan va xiyla tatarlashgan yana bir turkiy el – boshqirdlar bunday qo‘shiq to‘qishu ijro etishga ayniqsa mohir sanaladi. Tatarlarning yozma adabiyoti to‘g‘risida so‘z ketganda esa shuni aytish kerakki, 1905 yillarga qadar u deyarli to‘liq ravishda islomiy shariat va tariqat mazmunida bo‘lgan. Xalq uchun esa nasihatnamo asarlar bor edi. 1905 yildan boshlab manzara keskin o‘zgardi. Yevropacha ma’nodagi adabiyot paydo bo‘ldi. Albatta, bu hodisaning darakchilari 1905 yilga qadar ham bo‘lgan, biroq ular nihoyatda zaif edi. Yuzaga kelgan bu yangi adabiyot vakillaridan avvalo Abdulla To‘qayni ko‘rsatish mumkin. U zamona taqozo etgan barcha mavzularda qalam tebratishi orqali mashhurlikka erishgan shoir[22]. U usmonli ijodkorlarga, ularning ham qadimchilariga taqlid qilaroq maydonga kirib keldi. So‘ng milliylik harakatiga berilib, islom qahramonlari o‘rniga Chingiz va Temurni madh etishga kirishdi. Tatar tanqidchilari uni “milliyatchilik” va “insoniyatchilik” (gumanizm)dan yuqori ko‘tarila olmagani uchun tanqid qiladi. Ramiyev va Dardmand degan ijodkorlar anchagina iste’dodliroq. Tatar she’riyatida rus adabiyotining ta’siri yaqqol seziladi. Prozaiklardan esa Ishoqov bilan Ibrohimovlar ancha tanilgan. Ularning keyingisi yaqinda “Bizning kunlar” degan romanini chop ettirdi. Unda Qozon ziyolilari o‘rtasida 1905 yilda bo‘lib o‘tgan voqealar qalamga olingan. Roman avtobiografik tarzda yozilgan bo‘lib, adabiy-badiiy jihatidan tashqari, katta ijtimoiy ahamiyatga ham ega. 1905 yil inqilobi, asosan, o‘quvchi yoshlarga ko‘proq ta’sir qildi. Shaharda tatar proletariati yo‘q edi, qishloqda bo‘lsa ishlar juda sust olib borilardi. O‘quvchi yoshlar orasida madrasa talabalari hamda ular arabiy-forsiy kalimalarni qalashtirib tashlaganda ko‘pincha tushunmaydigan rus o‘rta ta’lim maktabi o‘quvchilari ajralib turadi. Madrasa talabalari ichida esa turkcha (istanbulcha) ta’lim tarafdorlari va ruscha ta’lim bilan tanishishga moyil guruhlar ajralib turadi. Mana shu so‘nggi guruh orasida ijtimoiyat g‘oyalari ko‘proq tarqalgan.

Biz hozirga qadar turkiy ellar bilan, ular hozir qayerda yashashiga ko‘ra tanishib chiqdik. Holbuki, bu hol azaldan shunday emasdi. Ko‘p turkiy qabilalar hozir istiqomat qiladigan joylariga deyarli yaqinginada, tarixning ko‘z o‘ngida kelib joylashishgan. Ularning dastlabki vatani Markaziy Osiyoning sharqiy qismida bo‘lgan. Xitoy bilan chegaradosh bu yerlarda juda olis zamonlarda turkiy, mo‘g‘ul va tungus-manjur irqlariga mansub ko‘chmanchi xalqlar aralash yashardilar. Ana shu olis zamonlardan beri bu xalqlarning g‘arbga tomon ko‘chishlari kuzatiladi. G‘arb sari ko‘chib borayotgan xalqlar oqimi Osiyo chegaralaridan oshib o‘tib, Yevropaga ham kirib bordi. Ko‘chmanchilarning sharqdan g‘arbga oxirgi yirik harakati (XIII asrda mo‘g‘ullar) davrida g‘arb mamlakatlari muayyan darajada avval ko‘chib kelgan qabilalar bilan to‘lib-toshgandi va mo‘g‘ul sarkardalari mo‘g‘ullarning juda katta armiyasini boshlab kelishlari shart emasdi, zero ularning yo‘lida xuddi o‘shanday g‘oyalarga berilgan va ularning zafarli yo‘lida sherik bo‘lishga shay turgan ko‘chmanchilar yetarli edi. Xuddi shu boisdan ham mo‘g‘ul bosqini qanchalik keng va shiddatli bo‘lishiga qaramay, mo‘g‘ullarning asosiy ommasi o‘z vatanida, Mo‘g‘ulistonda qola bergan edi.

Turkiy xalqlarning tarix sahnasiga qachon chiqqanini aniqlash mushkul. Ko‘chmanchilar haqida lingvistik va etnografik ma’lumot Xitoy manbalarida ham juda oz. Ammo ularda VI asrda Oltoy tog‘lari bag‘ridan chiqib, ko‘chmanchilarning ulkan imperiyasini tuzgan xalq tilga olinadiki, bular turklar edi. Ammo bu ishonch xitoylar ularni shunday (tu-kyu) deb atagani uchungina emas. Ulardan yozma manbalar qolgan va ular turkiy tildadir. Xitoydan to Turkistonga qadar cho‘zilgan ulkan imperiya tez orada g‘arbiy va sharqiy qismlarga bo‘linib ketdi. G‘arbiy turklar Vizantiya bilan aloqaga kirishdilar, VIII asrda esa Turkistonga kelgan arablar bilan to‘qnashdilar. Sharqiy turklar esa hamisha Xitoy bilan yaqin aloqada bo‘lib keldi. Goho ular xitoyliklar tomonidan qaram qilinib, mustaqillikni boy berar, ammo sal vaqt o‘tgach, ular orasida avval hukmronlik qilgan sulolalar yetakchiligida milliy harakatlar yuzaga kelar edi. Biz uchun qiziq bir holat shuki, bu paytda monarxiya o‘zining odatdagi ishiga zid ravishda xalqni turg‘un davlatning chegaralaridan uzoqqa, sahro bag‘riga olib ketar va ko‘chmanchilik an’analarini saqlab qolishga da’vat etar edi. Turklar birmuncha vaqt o‘z davlatlarini tiklar, bu davlat bilan xitoylar ham hisoblashib ish ko‘rar edi. Mana shu turklardan O‘rxun bitiklari degan yozma obidalar qolgan. Bu obidalarning shunday atalishiga sabab, ular Shimoliy Mo‘g‘ulstondagi O‘rxun daryosi bo‘ylaridan topilgan. Ko‘p zamonlar bu bitiklarni (va Sibirning turli joylaridan undan ham avvalroq topilgan boshqa yozuvlarni ham) o‘qish amri mahol bo‘lgan. O‘rxun obidalarining topilishigina ishni olg‘a siljitdi. Bunda misr iyerogliflari va mixxat ustida bo‘lgani kabi parallel yozuvning mavjudligi (bu gal xitoy tilida) hal qiluvchi rol o‘ynadi. Ulardan ma’lum bo‘lishicha, bu yodgorliklar (ular ikkita edi) turk hoqoni Mo‘g‘ilon va uning inisi Qul Tegin sharafiga bunyod qilingan edi. Kopengagenlik olim Tomson  o‘ta murakkab va ko‘p sonli kombinatsiyalar, taxminlar, almashtirib ko‘rishlar orqali turkiy yozuv jumbog‘ini hal etishga muvaffaq bo‘ldi. Shundan keyin O‘rxun obidalari yozuvini tadqiq etish jadal ketdi va endilikda uni o‘qishda qiyinchilik sezilmaydi.

O‘rxun yozuvi qanday yuzaga kelganligi hali aniqlangan emas. Bu yozuvlar usluban Old Osiyoning qadimgi hukmronlari bo‘lgan Doro, Kayxisrav va boshqalarning bitiklarini eslatadi. Uslubdagi ayrim o‘ziga xosliklar esa bizni bu o‘rinda faktlar aniq taqdim etilgan emas, balki ularga ma’lum stilistik ana’analarga ko‘ra badiiy ishlov berilgan, degan xulosaga kelishimizga majbur etadi. Men bu o‘rinda Qul Tegin yodgorligidagi bitikda uning bobolaridan biri xitoylarga qarshi 17 kishilik to‘da bilan qo‘zg‘alganini ko‘zda tutyapman. Tez orada uning askarlari 70 kishiga, keyin esa 700 kishiga yetgan. 7 sonining epik raqam ekanligini M.P.Melioranskiy qayd etgan edi, binobarin bu sehrli raqamning qatorlashib kelishiga ko‘ra aytish mumkinki, biz bu o‘rinda uslubiy shaklni ko‘rib turibmiz. O‘rxun yozuvi har holda Mo‘g‘ilon va Qul tegin (VIII asr)dan ko‘pam ilgari yuzaga kelmaganini taxmin qilish mumkin. Shunday ekan, ushbu va boshqa bitiklarni yozma an’analar ta’sirida paydo bo‘lgan deyolmaymiz. Ularni og‘zaki so‘z san’atiga bog‘liq holda tadqiq etish haqiqatga yaqinroq bo‘lar edi. Shu fikrga asos bo‘ladigan dalillarga bitiklarning boshqa o‘rinlarida ham duch kelishimiz mumkin. Bitiklardagi “Ko‘rar ko‘zum ko‘rmas tag bo‘lti” degan ibora “Kitobi dada Qo‘rqut”da ham uchraydi, turklar uni hozir ham qo‘llaydilar. O‘z lashkarini bo‘riga, yov qo‘shinini esa qo‘y podasiga mengzab tasvirlash ham turkiy eposlarda ko‘p uchraydi. Hoqon ajdodlarini ko‘klarga ko‘tarib maqtash (qashshoq budun elni boy qiltim) motivi esa Bo‘qmurun haqidagi dostonda Ko‘katoyxonning ta’rifiga uyqash keladi (Ozgan sayoqni el qildim va hokazo).

…IX asrda sharqiy turklar davlati uyg‘urlar tomonidan g‘orat qilindi. Uyg‘urlar ham turkiy xalq, ular o‘rxun turklaridan janubroqda yashashadi. Bunda shuni esda tutish kerakki, uyg‘urlar o‘zlarini hech qachon turkiy el sanamagan, balki qo‘shni xalqlar ularni shunday deb atashgan. “Turk” atamasi umumqabilaviy ma’noda qo‘llanishiga sabab shuki, avvalo arablar, ulardan keyin esa turkiylar bilan ko‘p munosabatga kirishgan yevropaliklar xuddi turklar singari tilda so‘zlashuvchi barcha xalqlarni turk deb ataganlar. Ularning aniq suryoniycha negizga ega bo‘lgan milliy yozuvlari bo‘lgan. Mo‘g‘ullar Osiyoning katta qismini egallab, katta-katta davlatlar tuzganlarida bu davlatlarni boshqarish uchun zarur bo‘lgan ziyoli kuchlar guruhida uyg‘urlar ko‘p edi. Mo‘g‘ullarning uyg‘ur yozuvini qabul qilishiga, bu yozuv turkiylar orasida ham keng yoyilishiga sabab ham mana shunda edi, bu yozuv arab alifbosi tomonidan asta-sekin siqib chiqarildi. Keyingi davr uyg‘ur yozuvi yodgorliklari orasida XI asrda yozilgan “Qutadg‘u bilik” ayniqsa mashhur. Bu axloqiy asar bo‘lib, unda shohlar va mulozimlarning o‘zlarini tutish qoidalari bayon qilingan.

Shunday qilib, O‘rta Osiyoning sharqiy qismida ikki turkiy davlat – o‘rxun turklari va uyg‘urlar davlati bo‘lgan. Til nuqtai nazaridan, bu bitta qabilaning ikki tarmog‘i edi: shimolda – turklar, janubda esa – uyg‘urlar. Keyinchalik, g‘arb tomonga ko‘chish chog‘ida hamma narsa chappa bo‘lib ketdi. O‘rxun turklari zaboniga yaqin bo‘lgan tillarda so‘zlashuvchi qabilalar (usmonlilar, ozarboyjonlilar, turkmanlar) endi bu hududning janubida, lisoniy jihatdan uyg‘ur tiliga yaqin qardosh bo‘lgan qabilalar esa uning shimolida yashashadi.

Aslida, qipchoqlar yevropa ilm-fanida komanlar deb ataladi. Franchesko Petrarkaning[23] kutubxonasida koman tili bo‘yicha materiallar jamlangan bir qo‘lyozma saqlanib qolgan. Ushbu qo‘lyozma qipchoqlar bilan aloqada bo‘lgan g‘arbiy yevropalik savdogarlar va missionerlarning nomalaridan iborat. Ularni o‘qib, koman (qipchoq) tili turkiy ekanini aniq belgilash mumkin. Vizantiya manbalarida esa pecheneglar tili komanlar tili bilan bir xildir, deb yozilganki, bundan pecheneg tili ham turkiycha, degan xulosaga kelish mumkin. Rus solnomalarida yana bir ko‘chmanchi, va ehtimolki, turkiy bo‘lgan “chyornыe klobuki” degan xalq tilga olinadiki, Vamberi bu qoraqalpoqlar bo‘lsa kerak, deb taxmin qiladi. “Qoraqalpoq” so‘zi qadimgi rus tilida chindan ham “chyornыe klobuki” bo‘ladi. Ammo buni isbotlash mushkul. Qabilalar va xalqlarni bosh kiyimiga qarab nomlash sharqda keng tarqalgan udumdir[24]. Masalan, Kavkazda ozarboyjonlilardan farqlanadigan bir turkiy qabila – qora popoqlilar yashaydi.

Qipchoqlar haqida rus solnomalarida bir talay afsonalar saqlanib qolgan. Ular orasida eng shoirona bir naql Maykovning «Emshan” degan mashhur she’riga material bo‘lib xizmat qilgan. Akademik A.N.Veselovskiyning ta’biricha, ushbu go‘zal naqlda sahroning butun tarovati ufurib turadi. Ammo biz sahro ijodchiligi asarlari bilan begona bir til orqali emas, asliyatining o‘zi orqali tanishsak, unda sahroning asl tarovati bir boshqa sarinlik va muattar bo‘ylari bilan bizga tomon yeladi[25].

Ruschadan Zuhriddin Isomiddinov tarjimasi

* * *

Pyotr Aleksandrovich Falyov haqida ham, uning ilmiy-pedagogik faoliyati va yozgan asarlari haqida ma’lumot ko‘p emas. O‘zbekiston kutubxonalarida topish mumkin bo‘lgan asarlari esa sanoqli – 1918 yilda yozilgan “Qrim-tatar ziyolilarining mafkurasiga doir” deb nomlangan bir risola (u P.A.Falyov asarlari bibliografiyasiga kirmagan, fanga noma’lum hisoblanadi) va 1922 yilda bosmadan chiqqan “Turkiy xalqlarning so‘z san’ati va lahjalariga kirish” (“Vvedeniye v izucheniye tyurkskix literatur i narechiy”) nomli mo‘jaz kitobcha bo‘lib, bular baxtli tasodif bilan Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasining Nodir nashrlar va qo‘lyozmalar bo‘limi xazinasida (№ V 2268/O va № PYa 1748) bir nusxadan saqlanib qolgan. Bundan tashqari, 1922 yilda “Bilim o‘chog‘i” jurnalining 2- sonida chop etilgan “Qoraqirg‘iz dostonining tuzilishi” degan o‘rtacha hajmli bir maqolasi (uning asliyati “Nauka i prosveщeniye” jurnali (T., 1922, №1)da bosilib chiqqan.

Atoqli turkolog P.A.Falyov 1888 yilning 8 oktyabrida Peterburgda tug‘ilgan. 1908 yilda Peterburg universiteti arab-fors-turk-tatar so‘zshunosligi bo‘limiga talabalikka qabul qilinadi. Bu yerda A.N.Samoylovich, V.D.Smirnov kabi mashhur turkologlar qo‘lida tahsil oladi. 1912 yili universtitetni bitirib, I darajali diplom egasi bo‘ladi. 1913 yilda Germaniyaga ilmiy safari davomida u yerda saqlanayotgan “Yusuf va Zulayxo”, “Kitobi dada Qo‘rqut” kabi epik asarlar bilan tanishadi va ularni o‘rganishga kirishadi. 1914 yilda turk-tatar so‘zshunosligi bo‘yicha magistrlik imtihonidan o‘tadi. 1915 yildan o‘zi o‘qigan universitetda privat-dotsent lavozimida ish boshlaydi va dastlabki ilmiy ishlarini e’lon qiladi. 1918 yilda unga dotsent va 1919 yilda professor ilmiy unvoni beriladi.

1921 yilda P.A.Falyov o‘zi ishlab turgan Jonli sharq tillari markaziy instituti yo‘llanmasiga ko‘ra mahalliy aholining tili va urf-odatlarini o‘rganish uchun yuborilgan tinglovchilarga rahbar bo‘lib Toshkentga keladi.

Toshkentda u Turkiston Sharq institutida turkiy filologiya kursini boshqaradi. Do‘stlarining xotirlashicha, “Turkiston o‘lkasiga kelib tushgan P.A.Falyov turkolog sifatida o‘z mutaxassisligi bo‘yicha har qadamda uchrab turgan boy materiallarga boshi bilan sho‘ng‘ib ketadi. Qisqa bir muddat ichida Toshkentdagi ilmiy-ijtimoiy hayotning faol ishtirokchisiga aylanadi”. Turkiston Sharq institutida dars berish bilan birga, Turkiston Davlat ilmiy kutubxonasining bibliografiya bo‘limida qizg‘in ish olib boradi 1921 yilda u Rossiya Geografiya jamiyati Turkiston bo‘limining haqiqiy a’zosi qilib saylanadi, 1922 yilda esa Turkiston Maorif Xalq komissarligi qoshidagi Musiqiy-etnografik komissiya raisi, Respublika Davlat Ilmiy Kengashi (DIK) a’zosi sifatida ish yuritadi.

P.A.Falyov o‘zbek maorif xodimlari qurultoyi tashkilotchilaridan biri bo‘ldi va qurultoy rayosatiga saylandi, yangi o‘zbek alifbosini, ilmiy va o‘quv atamalarini ishlab chiqishda ishtirok etdi. “U Toshkentda o‘ziga yaqin bo‘lgan ilm sohasida qizg‘in faoliyat ko‘rsatib ishlar, ammo har doim o‘ziga xos kamtarlik va fidoyilik bilan bir chetda, ko‘zga ko‘rinmasdan turishni kanda qilmas edi”, deb yozgan edi uning do‘stlaridan biri A.E.Shmidt.

P.A.Falyov Turkiston Sharq institutida talabalar ilmiy to‘garagini boshqarar, aholining eski turmushga xos jihatlar bilan tanishtirish uchun talabalarni Toshkentning eski shahar qismiga tez-tez olib kelar edi. Taniqli bibliograf olim, Turkiston Sharq institutining sobiq talabasi N.A.Burovning xotirlashicha, “Falyovning ma’ruzalari lo‘nda va qiziqarli bo‘lar, talabalarga juda yoqar edi. U turkiy tillar borasida hali hech kim eshitmagan yangiliklarni aytib, eronparastlikka berilgan talabalar ichidan turkshunoslikka moyil yoshlarni ayirib olishga muvaffaq bo‘ldi”.

Toshkentda P.A.Falyov qirg‘iz xalq eposi haqida, ko‘chmanchilarning boshpanasi haqidagi maqolalarini e’lon qildi. 1922 yilda esa uning Turkiston Sharq institutida o‘qigan ma’ruzalari matni – “Turkiy xalqlar so‘z san’ati va lahjalariga kirish” risolasi chop etiladi. O‘sha yili buyuk ozarboyjon yozuvchisi va jamoat arbobi Mirzo Fatali Oxundovning “Aldangan yulduzlar” degan qissasini rus tiliga tarjima qiladi va bu asar 1923 yilda Moskvada chop etiladi. Bu asar ma’rifatparvarlik g‘oyalariga yo‘g‘rilgan bo‘lib, yangi ozarboyjon badiiy nasrining ilk namunasi ham edi.

Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Kengashining iltimosiga ko‘ra P.A.Falyov o‘z taqdirini Turkiston bilan bog‘lashga qaror qildi. Uning bu qarori jamoatchilik tomonidan zo‘r xursandchilik bilan kutib olindi, zero Falyov siymosida respublikada birinchi turkshunos mutaxassis ish boshlar edi. 1922 yilda Falyov Petrogradga oilasini olib qaytish uchun jo‘naydi, ammo yo‘lda terlama kasaliga chalinib, vafot etadi.

Akademik V.V.Bartold 1922 yil 5 iyulda N.P.Ostroumovga maktubida “Bizda (Peterburgda) yana og‘ir bir yo‘qotish bo‘ldi, – deb yozgan edi. – Bugun V.D.Smirnovning talabasi va usmonli turk adabiyoti bo‘yicha uning izdoshi P.A.Falyovni dafn etdik… U bor-yo‘g‘i 34 yoshda edi; dehqon oilasidan chiqqan va nihoyatda iste’dodli edi… Falyovning vafoti biz uchungina emas, Toshkentdagilar uchun ham og‘ir zarba bo‘ldi, chunki ular Falyovga zo‘r umid bog‘lagan edilar”. V.V.Bartoldning qayd qilishicha, “marhumdan qo‘lyozma holida juda ko‘p asarlar qolgan. U “No‘g‘ay eposi tarixiy manba sifatida”, “Qirg‘izlar tarixi ocherklari”, “O‘rta Osiyo ko‘chmanchilari orasida sinfiy kurash va uning eposdagi in’ikosi” degan asarlarni nashrga tayyorlagan edi”.

“Turkiy xalqlarning so‘z san’ati va lahjalariga kirish” risolasi P.A.Falyovning nisbatan kattaroq asari. U yosh professorning 1921 yilning kuzida Turkiston Sharq institutida o‘qigan ma’ruzalari negizini tashkil etgan “Turkiy filologiyaga kirish” kursining qoralamalaridan iborat: o‘sha paytda talabalar mutolaasi uchun boshqa manba yo‘qligi sababli mazkur tarh muvaqqat qo‘llanma sifatida chop etilgan.

Bu asarda, muallifning o‘zi e’tirof etganiday, barcha turkiy xalqlar va ularning adabiyoti hamda lisoniy xususiyatlari qamrab olinmagan. U, tabiiyki, o‘nlab jildli kitobga ham sig‘maydi. Muhimi – turkshunoslik deganda Turkiya turklari bilan chegaralanib qolmasdan, Uzoq Sharqdan Yevropa ichkarisigacha, Finlandiyadan Arabiston yarim oroligacha bo‘lgan ulkan hududda azaldan yashab kelayotgan o‘nlab qadimiy turkiy xalqlar haqida ma’lumot berilib, ularning tarixi va tili, etnografiyasi va so‘z san’ati borasida qisqa, ammo muhim ma’lumotlar qiyosiy-chog‘ishtirma yo‘sinda bayon qilingan. Bundan boshqa P.A.Falyov qalamiga mansub bo‘lgan asarlar ro‘yxatiga nazar tashlasak (“Qrim-tatr maqol, matal va udumlari…”; “No‘g‘ay eposidagi arab novellasi”; “Qo‘blandi botir”; “Oqko‘bak haqida no‘g‘ay naqli”; “Edige haqida no‘g‘ay dostoni”) singari o‘nlab asarlari olimning turkiy xalqlar va ularning so‘z san’ati haqida keng qamrovli ulkan bir asar yozishga chog‘langanidan dalolat beradi. Afsus, bu niyat amalga oshmay qoldi. Holbuki, ilm-fan dunyosi shunday asarga hozir ham muhtoj.

Ochig‘i, bugun ham afkor-ommaning bir qismi turkshunoslik deganda Turkiyadan beri kela olmaydi. Keng ma’nodagi turkshunoslik to‘g‘risida bizda ilmiy qarash ancha yuzaki. Shunday kurslarda saboq olayotgan yoshlarimiz Turkistonda XX asr boshida turkshunoslik ilmi sarzaminida turgan allomalar haqida qichqacha bo‘lsa-da, ma’lumotga ega bo‘lishlari uchun ushbu asarni biroz qisqartgan holda tarjima qilib berishga jazm etdik. U faqat tarixiy nuqtai nazardan emas, ilmiy-nazariy jihatdan ham foydali bo‘lsa kerak, deb umid qilamiz.

Tarjimon

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2008 yil, 9-son

––––––––––––––––––

[1] Nenetslar – Tarj.(Bundan keyin keltiriladigan barcha izohlar tarjimonniki.)

[2] Aftidan, P.A.Falyov nestorianlikni ko‘zda tutgan.

[3] “Qam…” so‘zi hozirgi o‘zbek tilida qo‘llanmaydi. Ammo “qam” urmoq ma’nosidagi fe’l so‘zdir; urish asbobi “qamchi” shundan kelib chiqqan. Shomonning asosiy faoliyati ham qamlash – doirani urishdir.

[4] Hozirgi O‘zbekiston hududidan

[5] Barabinliklar – G‘arbiy Sibirda yashaydigan, bir paytlar Ko‘chumxonga tobe bo‘lgan turkiy el. Ular hozir Volgabo‘yidan ko‘chib kelgan tatarlar bilan tamoman aralashib ketgan.

[6] «Obraztsы narodnoy literaturы tyurkskix plemyon».

[7] Qiyoslang: “Alpomish”da – Toychaxon.

[8] Bir kalning hiylasi qirq kishini charchatadi, degan maqolni eslang.

[9] Votyatlar deb aftidan xato yozilgan. Chamasi, votyaglar bo‘lsa kerak. Hozir udmurt deb ataladi.

[10] Ammo qozoqlarda Aldarko‘sa boshqa bir ayyorni “Aldarxaltam uyda qolibdi, otingni berib tursang, tez borib olib kelar edim” deb aldab, otini ham olib ketgani haqida hikoya ham bor.

[11] P.A.Falyovning ushbu kitobi chop etilgan 1922 yilda qirg‘iz “Manas” eposining to‘liq matni hali mavjud bo‘lmagan, Falyov uning akad. Radlov tomonidan yozib olinib, ruschaga o‘girilgan bir qismi bilan tanish edi, xolos. Shu sababdan uning talqinida ba’zi biryoqlamaliklar uchrashi tabiiy.

[12] Bo‘qmurun ismi qirg‘iz tilida manqa ma’nosini anglatadi, shomoniylik tushunchalariga ko‘ra ins-jinslar e’tiboriga tushib, biron ziyon tortmaslik maqsadida ularni aldash, chalg‘itish uchun shu kabi “haqoratli” ism qo‘yish qadimda barcha turkiy xalqlarga xos bo‘lgan.

[13] Ammo ”Manas”ning bizga ma’lum variantlarida Er Qo‘shay Manasning charmdan tikilgan shimini kiyib kurashadi va raqibini yengadi.

[14] Ushbu asar yozilgan XX asrning 20-yillarida har qanday davrda har qanday jamiyatni antagonistik sinflarga ajratib o‘rganish odatiy hol bo‘lganini esda tutish kerak.

[15] Takaturkmanlar ko‘zda tutilgan.

[16] Muallif Navoiy asari nomini Nizomiy va boshqalar dostonlar nomi bilan chalkashtirayapti.

[17] Muallif bu o‘rinda o‘lchovli nasr haqida so‘z yuritayotganga o‘xshaydi.

[18] Muallif barmoq tizimini ko‘zda tutayapti.

[19] Muallif bundan yuz yillar avvalgi davrni ta’riflayotganini unutmaslik kerak.

[20] P.A.Falyovning bu fikri, sirtdan qaraganda, ishonchsizga o‘xshaydi. Biroq ko‘pgina turkiy xalqlar folklorida uchraydigan “chala” dostonlar mavjudligi ham haqiqat. Masalan, o‘zbeklardagi “Yozi bilan Zebo”, “Kelinoy” dostonlarini esga olsak, ular ehtimol, Falyov aytayotgan fidoyi bir ijodkor yetishmaganligi sababli parchalar holida qolib ketgandir.

[21] Turkistondagi boshqa xalqlar ham yaqinlargacha tatar va boshqirdlarni no‘g‘aylar deb kelar edi.

[22] Bu – Falyovning fikri.

[23] Mashhur italyan shoiri va tilshunos olimi Yevropa uyg‘onish davri Petrarka ijodidan boshlangan, deb hisoblanadi.

[24] Falyovning bu kuzatishi nihoyatda o‘rinli. Turkiy xalqlar o‘tmishida el va elatlarni “qizilboshlar”, “qorachoponlar” kabi kiygan libosiga qarab atash ilgari odatiy hol edi.

[25] Bu so‘nggi jumla yosh professor, Bartold ta’biri bilan aytganda, o‘ta iste’dodli bo‘lgan P.A.Falyov turkiy tillarni chuqur o‘rganishni niyat qilganini ko‘rsatadi.