1

Hirot va Samarqand… Samarqand va Hirot… Bular Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati kechgan shunchaki shaharlargina emas, bular uning olamining, shu shaharlar mansub bo‘lgan Ko‘hna Olam qismining vakolatli vakillaridir ham. Keling, mana shu mintaqa xususida fikrlashib olaylik.
Mana u, o‘sha mintaqa, eramizgacha IV asrda turibdi. O‘sha vaqtlarda u Iskandar saltanati deb atalardi. Aleksandr emas, ataylab Iskandar deyapman, chunki bu fotih u maqduniyalikdan eronlikka, sharti ketib parti qolgan saltanat shohining o‘g‘lidan Ammon Ra o‘g‘liga aylanganda shu saltanat bunyodkori bo‘lgandi. Yunoniston, Eron, Misr mamlakatlarining hukmdori aynan shu Iskandar, goh dahshatli sarkarda, goh aqlli va olijanob davlat arbobi sifatida Kashmir, Hindiston, Xitoyni o‘ziga qo‘shib olgan yoki yaqinlashtirgan aynan shu Iskandar birinchi bo‘lib, g‘oyatda yorqin tarzda shuni ko‘rsatdiki, bepoyon kengliklar, hozirgi hisobdan olib qaraganda, O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Shimoli-G‘arbiy Hindiston, Eron, Qofqozorti, Janubi-G‘arbiy Osiyo va Shimoli-Sharqiy Afrikaning O‘rta yer dengiziga yaqin mamlakatlari — mana shu kengliklar jug‘rofiy jihatdan Ko‘hna Olamning O‘rta mintaqasinigina emas, balki Markaziy mintaqasini tashkil etar edi: siyosiy jihatdan qudratli davlat markazi bo‘lsa, madaniy jihatdan o‘sha paytdagi mahalliy emas, yo‘q, eng muhim jahoniy, ha, aynan jahoniy madaniyat o‘chog‘i edi. Siyosiy jihatdan u faqat hukmron, qudratli g‘oya edi, ayni chog‘da faqatgina g‘oya bo‘lib ham qolgandi, xolos; lekin madaniy-tarixiy jihatdan — dalil edi. Qadimgi Misr, Ahmoniylar Eronining buyuk madaniyati — bu esa uning ortida turgan Ossur-Bobilning ham, Ellinlar olamining ham madaniyati demak — voqelik edi. Yevropa — afroosiyo majmuasining — ya’ni, eramizgacha IV asrdan boshlab ularning aynan Ko‘hna Olamning shu mintaqasida yuzaga kela boshlagani ham voqelikdir.
Nihoyat, mana u, o‘sha mintaqa endi yangi eramizning II asrida turibdi. U yana Markazga aylangan. O‘shanda u Qushon saltanati tomonidan birlashtirilgan edi, uning hukmdori Kanishka esa bir vaqtning o‘zida Shaona-shao (Shohlar shohi), Devputr (Osmon o‘g‘li), Qaysar (Kesar), Mahoroja ham bo‘lgan edi. Siyosiy jihatdan bu yana faqat g‘oya edi, xolos: na xitoy xuandilari, na rim tsezarlari Qushon hukmdorlari qoshida bosh egar edilar. Ammo madaniy-tarixiy jihatdan bu yana katta tarixiy ahamiyatga molik hodisa. Ushbu mintaqaning bepoyon kengliklarida yangi madaniy majmua vujudga keldi. Uning eng yaxshi va mashhur namunalari dastavval san’atda o‘z ifodasini topdi. Biz uni topilgan joyiga qarab gandhar san’ati, manbalariga qarab esa, yunon-budda san’ati deb ataymiz, yunon-hind madaniyati deb atash undan ham to‘g‘riroq bo‘lar edi. Ammo bunday keng atama ham uning barcha unsurlarini qamrab olishi qiyin: unda, mana shu san’atda bu yerga nafaqat — Ellin olami va hind olamidan kelib qolgan, balki bu mintaqadan tashqarida, Uzoq G‘arb — Rimda, Uzoq Sharq — Xitoyda vujudga kelgan jihatlar bor edi. Eng asosiysi, bular barchasi o‘zining, tub — eng birinchi, er. av. IV asrda yaratila boshlagan madaniy-tarixiy majmualarga kelib bog‘langan. elatchilik jihatidan ushbu O‘rta mintaqa muayyan qiyofaga ega bo‘lmagan, — zero unda o‘sha paytda eronliklar, hindistonliklar, yunonlartga qaramay, — baribir unda madaniy jihatdan teran o‘ziga xoslik va asosiysi, o‘z shaxsi mavjud edi.
Qushon saltanati davrida bu mintaqa butun Ko‘hna Dunyo uchun yana Markaziy bo‘lib qolgan edi, biroq bu gal — va boshqa paytlarda ham alohida jihatlarga ega edi.
Har bir ko‘proq davrning o‘z zamonaviyligi hamda o‘z kelajagi ham bo‘ladi. Qushon saltanatida ham, undan tashqarida ham, eramizning II-III asrdagi zamonaviylik — bu Antiklik (Qadimiylik) hisoblanadi. Tag‘in qanaqa antiklik deng! Shu narsani unutmaylikki, Sharqda bu Keyingi Xitoy saltanati, G‘arbda esa — Avgust — Diokletan asri edi. Bu esa — shunchaki Antiklikkina emasdi, bu — uning apogeyi, eng yuqori nuqtasi edi.
Ha, yuqori cho‘qqisi… Ammo boshqa bir yuqori cho‘qqini ham esga olaylik. Samoda ulug‘vor Valgalla bemisl jilva bilan charaqlab ketdi. Yerdan unga tomon nurafshon ko‘prik — kamalak cho‘zildi. Mana shu ko‘prikdan tantanali suratda, as’asa bilan ana shu Valgal tomonga o‘ziga ma’budlar ketib boradilar. Oddiy as’asa! Eng yuqori cho‘qqi! Shunday emasmi? Ma’lum bo‘lishicha, bu yana Vorabend “Arafa” ham ekan. Undan keyin esa Valgallaning buyuk yong‘ini sodir bo‘ldi, u bilan birga esa Gotterdammerung, “Ma’budlarning oqshomlari” ham yuz ko‘rsatdi… Antiklikning Porloq Valgallasiga otilgan, o‘sha Antiklik yaratgan birinchi mash’al aynan shu yerda, Qushon saltanatida yoqilgan edi. O‘sha Kanishka davrida buddaviylikning Buyuk ibodatxonasi tashkil etilgandi, uni ikkinchi ham, uchinchi ham deb atashdi. Bu maskan esa izchil diniy ta’limotni koinot diniga aylantirdi: u butun kuch-qudrati bilan Mahayana, “Katta Charx” g‘oyasini ko‘tarib chiqdi va uning o‘zi “din yurishi”ni boshlab berdi, ya’ni koinot g‘oyasiga zarur jo‘shqinlikni olib kirdi. Ikki asrcha o‘tgandan keyin esa, 325 yilda o‘sha Markaziy mintaqada, Kichik Osiyoning Nikeyida nasroniylikning birinchi Olam ibodatxonasi bino bo‘ldi, u keng qamrovli din aqoidlarini ishlab chiqdi. Bu aqoidlar avvaliga mahalliy mazhabni koinot diniga, shuning asosida esa dinni missionerlikka aylantirdi, ya’ni o‘shanday tutqich bermas jo‘shqinlik o‘z ishini qildi. Yana to‘rt asrdan keyin bo‘lsa, VII asrda tag‘in mana shu mintaqada Qur’oni Karim bir tizimga solindi va u islomni bashariyatning g‘oya bo‘yicha uchinchi — samoviy, jo‘shqinlik bo‘yicha — mubashshirlik diniga aylantirdi.
Bular barchasining Ko‘hna Dunyoning aynan mana shu mintaqasida sodir bo‘lishi na tasodifiy edi va na ilohiy Klioning o‘yini edi.
Zero, Ko‘hna Dunyoning aynan mana shu mintaqasida Iskandar davridayoq insoniyatning eng buyuk g‘oyalaridan biri — universalizm g‘oyasi mustahkam qaror topgan edi. Modomiki shunday ekan, u shunchaki O‘rta emas, balki Ko‘hna Dunyoning Markaziy mintaqasi deb atalshiga munosib emasmi? Axir u shu holicha uchinchi marta Alisher Navoiy asri bo‘lib qolmadimi?

2

Ha, u ana shunday, o‘z holicha butunlay yangicha bo‘ldi, ammo baribir yana jug‘rofiy jihatdan O‘rtagina emas, balki Markaziy mintaqa bo‘lib qoldi.
Buning birinchi sababi shundaki, unda yana universalizmga xos buyuk ruh jonlangan edi. Boz ustiga, yana o‘sha o‘zining ikki muqaddas timsoli: siyosiy va madaniy timsollarida jonlandi. Bu safar Iskandar va Kanishka ruhi Temurda namoyon bo‘ldi. Men gapning sirasini aytayapman: Temurning bobokaloni bo‘lgan va Temur uning yiqilgan saltanatini tiklamoqchi bo‘lgan Chingizxon emas, yo‘q, Iskandar va Kanishka ruhi. Ammo “German millatining Muqaddas Rim imperiyasi” kabi “Chingiziylar saltanati” ham Ko‘hna Dunyoning mana shu Markaziy mintaqasida uning Antikligi asrida butun yorqinligi bilan yuzaga kelgan va uning O‘rta asrida alohida kuch bilan yuksalgan o‘sha haqiqiy samoviy g‘oyaning bor-yo‘g‘i mahalliy ifodasi edi, xolos. Buni Temur anglab yetganmidi yoki yo‘qmi — aytish qiyin, biroq mana shu samoviy g‘oya tug‘ilgan joyda voyaga yetganligi uning yuksak orzularida o‘z ifodasini topmay qolmas edi.
Xo‘sh, nima bo‘ldi? Yana siyosiy jihatdan bu universalizm ro‘yoga aylandi, ammo madaniy jihatdan esa — yana voqelik bo‘lib qoldi.
Alisher Navoiy o‘zining “Xamsa”sini tugatganida nima bo‘lganligini bir esga oling-a. U bu ijod mahsulini o‘z ustozi va katta do‘sti Abdurahmon Jomiyga ko‘rsatmoqchi bo‘ldi va shunday qilishi ham kerak edi. Ustoz qo‘lyozmani qo‘liga oldi. Unga nazar soldi va shuning o‘zi kifoya edi: u qo‘lini shogirdining yelkasiga qo‘ydi. Alisher bundoq qarasaki, bir ajoyib bog‘ ichida turibdi, bu bog‘da esa qandaydir basavlat kishilar yuribdi. Ulardan biri shoirga yaqin keldi, bu mashhur shoir Hasan Dehlaviy edi. U Alisherga bu kishilar siz bilan suhbatlashmoq istaydilar, dedi. Mana, Alisherning ro‘parasida uch kishi turibdi: o‘rtada — Nizomiy, o‘ng tomonida — Amir Xusrav, chap tomonida esa Jomiyning o‘zi. Bu uchalovning ortidan Firdavsiy, Unsuriy, Nosir Xisrav, Anvariy, Xoqoniy, Sanoiy, Sa’diylar saf tortgan. X-XI asrlar — Firdavsiy asridan tortib, XV asr — Jomiy asrigacha bo‘lgan mashhur shoirlar zumrasi.
Buning qanday ma’no anglatishini ifodalash kerakmikan? Shoir yelkasiga kim qo‘lini qo‘yganini esdan chiqarmaylik: uning Ustozi. O‘shanda Ustoz shogird uchun kerak bo‘lgan yagona ishni qildi: ko‘rinmaydigan narsani ko‘rinadigan, anglab bo‘lmaydigan qirrani anglanadigan qilib qo‘ygandi. Jomiy o‘z shogirdiga uni “Xamsa”si kimning huzuriga olib kelganini, qanday odamlar davrasiga olib kirganini anglatdi, ya’ni u bajargan ijodiy ishning yo‘nalishini ham, ma’nosini ham yaqqol ko‘rsatib berdi. Ustoz degani bundan ortiq tag‘in nima ham qilib bera olardi? Ammo buyuk Ustoz bizlar, adabiyot solnomachilari uchun ham o‘sha ishni ado etdi: biz, ehtimol, u qadar yaqqol ko‘rinmaydigan narsani ko‘rishga muvaffaq bo‘ldik, — bu odamlar, bu shoirlar katta bir zamonga, ulkan bir davrga mansub edilar va bu davr — o‘ziga xos va o‘zining davri edi.
Bu qanday davr bo‘ldi? Bu savolga yaxshilab javob qidirish uchun sanab o‘tilgan narsalar sirasiga yana bir qancha odamlar ismini qo‘shamiz, bu insonlar ham XI asrdan XV asrgacha bo‘lgan mana shu besh asrga mansubdir. Mana o‘sha ismlar: Ro‘dakiy, Rumiy, Hofiz — buyuk shoirlar; al-Forobiy, al-Beruniy, Ibn Sino, Ibn Rushd — olimlar, faylasuflar. Menimcha, shu ham yetarli bo‘lsa kerak. Shuni e’tibordan soqit qilish kerak emaski, al-Forobiy o‘shanda — va na faqat ushbu mintaqada — Arastuning eng mo‘tabar bilimdoni edi va u o‘rta asr tafakkur xazinasi uchun naqadar yaqin va naqadar kerak bo‘lgan narsani qildi — Arastuizmni neoAflotounizm bilan qo‘shib yubordi. Ibn Sinoning Avitsenna ekanligini unutmaylik, ya’ni u shu davrda G‘arb uchun ham tibbiyot fanida eng ulug‘ shaxsdir, bu fan ilmiy bilim tarixi ko‘rsatganidek, tabiatshunoslikka kirib kelishni anglatar edi, harholda bu odamni o‘rganadigan sohaga kirib kelish bo‘lgandi. Endi, nihoyat, Ibn Rushdni esga olaylik — Averroes degani ana shu odam bo‘ladi, averroizm esa ratsionalistik tafakkur olovi yallig‘lanib kelayotgan birinchi o‘choq edi. Bu tafakkur fikrlashning yangi tuzilmasini ochgan, iqtisodiyotda, ijtimoiy tuzumda, siyosiy sohadagi yangi hodisalarning biz Yangi Zamon deb atalayotgan majmuasi bilan birlashtirgan buyuk zakolarga: Dekartga, Spinozaga, Leybnitsga olib keldi.
Xo‘sh, Jomiy-chi? U — shoir, u — faylasuf, u — tilshunos va adabiyotshunos, u — musiqachi. Shularning barchasi bilan birgalikda u — so‘fiy. Uning uchun bilishning ikki sohasi mavjud: borliq sirlari va ijod sirlari. Shu boisdan ham uning bitiklari orasida sirshunoslik kashfiyotlari va she’riyat, pand-nasihat, musiqa bo‘yicha risolalar bor.
Shu yetarli emasmikan? Ibn Rushd o‘zining ratsonalizmi bilan, Jomiy o‘zining mistitsizmi bilan… O‘rta asrni portlatib yuborib, Yangi Zamonga yo‘l ochgan eng qudratli kuchlar mana shular emasmidi? Feodal dunyosining umumiy tarixida biz Renessans deb ataydigan shiddatli burilish davrini yaratgan aynan o‘sha kuchlar shular emasmidi?
Ammo ular, o‘sha kuchlar nimani portlatgan edi? Bu savolga turlicha javob berishimiz mumkin, bu — davrga qaysi tomondan turib yondoshishga bog‘liq. Men bunday deb javob berishni ma’qul topardim: mavjudligini bizga buddaviylik ochib bergan alohida tomondan yondoshish kerak.
O‘rta asrning Renessans portlashi deb atagan zuhurlardan bittasi isloh ekanini bilamiz. Biz buni G‘arbiy Yevropadagi Renessans tarixi bo‘yicha bilamiz. Biz yana G‘arbiy Yevropa bizga nima kashf etganiga qarab bilamiz, — bu shaklda renessans portlashi G‘arbiy Yevropa renessansining markazida emas, balki uning chekka-chekkalarida sodir bo‘ldi. Ko‘hna Italiya Antikligining ro‘yobga chiqmagan milliylik madaniy an’analarida emas, balki o‘zining katta Antikligi tajribasi va merosiga ega bo‘lmagan yosh mamlakatlarida mana shunday tuyuladiki, bu tasodif emas, balki muayyan qonuniyatdir va o‘xshash tarixiy jarayonlarda bunday manzarani, o‘z-o‘zidan ma’lumki, o‘z bo‘yoqlari bilan rangin qilib bo‘yalgan manzarani Ko‘hna Dunyoning boshqa chekkasida ham — Sharqiy Osiyoda ham kuzatish mumkin, u yerda ham o‘zining buyuk Antikligini ming yillik an’analari bilan ro‘yobga chiqargan ko‘hna mamlakat — Xitoy bor edi, uning yonginasida bunday Antiklik tajribasi va merosiga ega bo‘lmagan yosh Yaponiya turar edi. Italiyada bo‘lgani kabi Xitoyda ham Renessans Ilohiy shaklida namoyon bo‘lmadi, Germaniyadagi kabi Yaponiyada esa aynan shunday bo‘ldi. U, tabiiyki, buddaviylik doirasida amalga oshirildi va uni Dxyana buddaviyligi ishlab chiqdi — buni g‘arb mamlakatlarining maxsus adabiyotida, odatda, sanskritcha so‘zning yaponcha talaffuzi bilan Dzen buddaviyligi deb ataydilar.
Bu haqda Dzen buddaviyligi arboblari ular nimaga qarshi bosh ko‘tarib chiqqanlarini anglatish va ayni vaqtda ular nima uchun unga qarshi bosh ko‘tarib chiqishlarini tushuntirish, mening nazarimda, dono so‘zdan istifoda qilib qolish uchungina og‘iz ochgan edim. Budda aqoidlarida uch era haqidagi ta’limot mavjud, ularning aytishlari bo‘yicha, “Qonun”, ya’ni ta’limot ana shu eralardan o‘tib keladi. Birinchi erani ular “Haqiqiy Qonun” erasi deb ataydilar: bu — ta’limot odamlar qalbida alanga oladigan, ularning har bir shiorini, har bir xatti-harakatini ilhombaxsh qiladigan vaqtdir. Ikkinchi erani ular “Qonunga Monand” erasi deb ataganlar: bu — hamma narsa go‘yo o‘z joyidagidek, hatto ilgarigidan ko‘ra mustahkamroqdek bo‘lgan vaqtdir, ammo endi ta’limot uning hayotbaxsh asosi emas, balki ma’naviy olamning oddiy buyumi. Biz, G‘arbda gumanistlar aqidaparastlik va sxolastikaga qarshi kurash olib borganlar, deymiz. Aslida ham aqidaparastlik va sxolastika, ular bilan birga ular, tayanch bo‘lib xizmat qilgan narsa — ortodoksalizm, aynan “Qonun” emas, balki bor-yo‘g‘i “Qonunga Monand” bo‘lmay nima? Eng dahshatlisi ham shuning o‘zi emasmi? Zero, “Qonunga Monand” erasi ortidan muqarrar suratda uchinchi — “Qonunning Oxiri” erasi boshlanadi. Ma’naviy jarayonning yagona asosi “satori”ni e’lon qilib, dzenchilar o‘z ma’naviy islohotlarini o‘tkazdilar. Bu — yana o‘sha yaponcha so‘z bo‘lib, ruschada, mening nazarimda, uni ayni holda “postijeniye” — “anglash” so‘zi bilan bergan ma’qul bo‘lar edi. Bu so‘zning qulayligi shundaki, unda “satori” tushunchasiga yuklatilgan har ikki g‘oya mavjud bo‘lishi mumkin: aql-idrok bilan anglash g‘oyasi va savqi tabiiy (intuitsiya) bilan anglash g‘oyasi, qisqacha aytganda, ular bir-biri bilan chatishib ketgan ikki — ratsionalizm va mistitsizm asoslari bo‘lib, ularni biz Alisher Navoiyning renessans dunyosida uchratamiz.
Biroq uning ustozi Jomiy, uning barcha safdoshlari — zamondoshu o‘tmishdoshlarida bo‘lgani kabi, unda ham “Qonunga Monand” aqidalar bilan kurashda qudratli safdoshlari bor edi. Kimlar ular?
Mana, Jomiyning dostoni — yana o‘sha Iskandar haqida. Unda muallif bo‘lajak buyuk fotihning ustozi Arastu haqida hikoya qiladi. Ayti¬lishicha, Iskandar mana shu ustozi bilan Evklid va Ptolomeyni o‘rgangan. So‘ng o‘sha dostonda quyidagilar birma-bir sanab o‘tiladi: Arastuning hikmatlar kitobi, Aflotounning hikmatlar kitobi, Suqrotning hikmatlar kitobi, Gippo¬kratning hikmatlar kitobi, Pifagorning hikmatlar kitobi, Iskilinosning hikmatlar kitobi, Germes Trismegistning hikmatlar kitobi…
Mana bu esa Nizomiyning dostoni. Unda yana o‘sha Iskandarning munozarasi berilgan. “Er va Osmonning kelib chiqishi” haqidagi, ya’ni borliq haqidagi munozara. Munozarada Arastu, Fales, Apolloniy, Tianskiy, Suqrot, Porfiriy, Germes Trismegist, Aflotounlar ishtirok etadilar.
Mana bu ismlar ro‘yxati hayratomuz darajada tarixiy haqiqat bo‘lib tuyuladi. Birinchidan — o‘zining aniqligi bilan: Antiklikning barcha ismlari tilga olib o‘tilgan va so‘ngra, qariyb ularning barchasi u yoki bu darajada Ko‘hna Dunyoning mana shu O‘rta mintaqasiga bog‘liq. Ikkinchidan — ular Uyg‘onish haqida gapiradilar: zero Suqrot ham, Aflotoun ham, Arastu ham, Pifagor ham, o‘zlarining uch eralari — o‘z “Haqiqiyligi”ni, o‘z “Monand”ligi, o‘z “Intiho”sini yashab o‘tishgan. Birdan ular qayta tirilib kelishgan. Albatta, yangi, mutlaqo o‘ziga xos qiyofada tirilib kelishgan, ammo boshqa zamon uchun, boshqa odamlar uchun, boshqa tafakkur tuzilishi uchun — yana haqiqiy, chinakam qiyofada tirilishgan. Uchinchidan — bu ismlarning o‘zaro bir-biri bilan uyg‘unlashib ketishi e’tiborga molik. Ularda aqidaparastlikka oid cheklanganlikdan nom-nishon ham ko‘rinmaydi!! Arastu va Germes uch karra Buyuk, Suqrot va Apolloniy Tianskiy… Boshboshdoqlikmi? Zinhor! Nihoyatda bepoyon aql, hayratomuz darajada rango-rang tafakkurlar, aql bovar qilmas darajadagi ruhiy boylik! Bu ismlarga yana hind madhiyaparastlarini ham qo‘shaylik… Ular haqida ham hali so‘zlarmiz. Qarabsizki, ro‘paramizda o‘zining butun jilosi bilan Renessans yal-yal porlab turibdi-da! Dzen-buddaviylik ham na Yaponiyada va na Xitoyda dunyoga kelganini, uning ibtidosi ham Ko‘hna Dunyoning allaqanday uzoq O‘rta mintaqasida yotganini hisobga oladigan bo‘lsak, u Markaziy deb nom olgan ma’no shu davrga, o‘zining X-XV asrlariga xizmat qilmaydimi?
Qadimiylikning tilga olingan barcha buyuk odamlari Alisher Navoiy asarlarida ishtirok etadilar va harakat qiladilar. Alisher bunda ham o‘zining ajoyib davri odamidir. Bu davrning renessanslik ruhi bularda ham namoyon bo‘ldi.

3

Buyuk Jomiy o‘z shogirdiga ushbu Renessansdagi o‘rnini ko‘rsatib berdi, ko‘rsatganda ham juda aniq ko‘rsatdi. Uning nigohiga birinchilardan bo‘lib tashlangan va uning ruhiga tashrif buyurgan bu uch odam kimlar edi? Nizomiy, Amir Xusrav va Jomiy edi. Ularni nima birlashtirib turardi? Ularning har biri o‘zining “Xamsa”sini yaratgan edi. Nima uchun Nizomiy o‘rtada turibdi? Chunki bu ijodiy uslub aynan uning “Xamsa”sidan keyin mashhur bo‘lib ketdi.
Xamsa — beshta alohida asardan tashkil topgan yaxlit asar, buni biz, odatda, jo‘ngina qilib doston deb atasak, shu davr adabiyotining ayrim tadqiqotchilari uni qahramonlik-romantik doston deb ataydilar.
Bordi-yu, Renessans adabiyotiga bu tushunchalarning ular yuzaga kelgandagi tarixiy nuqtai nazaridan aniq bo‘lmagan ma’nosida “realistik” va “romantik” degan ifodani emas, balki ramziy fikrlashning ikki alohida tuzilishi ma’nosidagi ifodani beradigan bo‘lsak, Renessans adabiyotida ham o‘zining realizmi, ham o‘zining romantizmi bo‘lganiga guvoh bo‘lamiz. Ammo Navoiy dostonlari, shubhasiz, nima bo‘lganda ham o‘zining bir jihati bilan Renessansning romantik tabiatiga mansub. Realistik tabiat kabi bunday tabiat shu davr uchun bu qadar namunaviy bo‘lganini Ko‘hna Dunyoning boshqa ikkala mintaqasida ham Renessans adabiyoti manzarasi tasdiqlab turadi. G‘arbda Bokkacho, Saketti va ko‘plab boshqalarning novellalari bor, — va yana Boyardoning “Oshiq Roland”, Ariostoning “Telba Roland”, Torkvato Tassoning “Xalos bo‘lgan Quddus”i bor. Sharqda Yuan Chjen, Bo Sin-tszyan va boshqalarning novellalari bor — va yana “Pinxua Sangochji” (1321), “Sangochji yan’i” (1494), “Shuyxuchjuan” (1566) bor. Bu xitoy asarlarini, asosan, ularning nasrda yozilgani boisidan romanlar deb atashgan bo‘lsa kerak. Ammo jahon adabiyoti tajribasi shunday fikrga olib keladiki, adabiy tabiati va o‘z tarixiy o‘rni bo‘yicha bir xil bo‘lgan janrlar turli vositalar — she’r bilan ham, nasr bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Ko‘p narsa adabiy an’analarga, oxir-oqibat, tilning o‘z imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Shu ma’noda Yaponiyada qahramonlik-romantik dostonlar “Soga monogatari” va “Gikeyki” (XV) ham nasrda yozilgan. Ulardagi “dostonlik” she’rlar bilan emas, balki so‘z san’atining boshqa vositasi va usullari — alohida ramziylik, keng rivojlangan qiyofalar, ohang, hissiy ifoda va h.k.lar bilan yaratiladi.
Alisher Navoiyning dostonlari bizga Renessans dostonlarining O‘rta asr dostonlaridan qanday farqlanishini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. “Oshiq Roland”, “Roland haqida qo‘shiq”dan osmon bilan yercha farq qiladi. “Qo‘shiq”ning qahramoni — o‘sha paytlarda haqiqiy jo‘mard (ritsar)ga xos deb hisoblangan barcha xislatu fazilatlari bilan jo‘marddayin bir jo‘mard, binobarin, u o‘sha zamon uchun “realistik” tarzda tasvirlangan. Buni tushunish mumkin: Renessans asrida jo‘mardlar bo‘lmagan edi, bordi-yu, ularni o‘zlaricha tasavvur qilganlarida ham o‘zlarining bor tasavvuru xayolot qudrati bilan suratlantirganlar.
Alisher Navoiyning ikki qahramoni timsolini olaylik. Yigit va qiz qahramonlar. Yigit-pahlavonlar. Ammo undagi mana shu pahlavonlik fazilati qanday tasvirlangan? Buni “Farhod va Shirin” dostonidagi Farhod misolida ko‘rib chiqamiz:

Jahonda qolmadi ul yetmagan ilm,
Bilib tahqiqini kasb etmagan ilm…

Demonkim ko‘nglu poku ham ko‘zi pok,
Tili poku so‘zi poku o‘zi pok.

Muningdek tiynati pokiga loyiq,
Duosin aytibon toki xaloyiq…

Dedi: har ishki qilmish odamizod,
Tafakkur birla bilmish odamizod.

Ulum ichra mango to bo‘ldi madhal,
Topilmas mushkule men qilmagan hal…

Mana bu esa qahramon qiz Shirin. O‘z-o‘zidan ayonki, u — sohibjamol. Darvoqe, shunisi qiziqki, dostonda o‘z fasohatlarini u o‘zi tasvirlab beradi! Tag‘in qanday ifodalarda deng! Uning firoqida kuyib yurgan Farhodga yozgan mashhur maktubidan bir qancha baytlarni o‘qib ko‘ramiz va shuning asnosida oshig‘idan judo bo‘lib uni qanchalik qattiq sog‘inganiga ishonchi komil bo‘lgan qiz yigit qiyofasini xayolan shunday tasavvur etadi:

Nedur ahvoling, ey zori g‘aribim,
Visolim davlatidin benasibim?…

Firoq ichra nechukdir jismi zoring,
Ne yanglig‘ to‘lg‘onur o‘t ichra toring?

Sochim fikrida tunlar aylasang pech,
Qororurmu jahoning tun kabi hech?

Qoshim mehrobini yod aylagan dam,
Yangi oydek bo‘lurmu qomating xam?

Qilib holim g‘ami ko‘nglungga kinlar,
Qo‘narmu ul yarang uzra chibinlar?

Yuzim hajrida to‘ksa ko‘zlaring suv,
Quyosh ruxsoriga boqqing kelurmu?

Ko‘rub xoru xas o‘rnungda, nihoniy,
Sochim birla supursam erdi oni.

Nizomiy yoki Tasso yaratadimi, Navoiy yoki Ariosto yaratadimi — darhaqiqat, ta’rifu tavsiflardan mana shunday mubolag‘alar, xayolotning jilovlab bo‘lmas beboshligi, qahramonlik-romantik sarguzasht, qutqular junbushiga bu tariqa oshiftalik, mening nazarimda, Renessans dostonlarining asosiy alomatlarini tashkil etadi. Alisher — Renessansning ushbu yo‘lidagi vakolatli vakilidir. Tag‘in qayerda deng? Ko‘hna Dunyoning eronliklaru turklar ham, arablaru hindlar ham, xitoyliklaru yunonlar ham bo‘lgan Markaziy mintaqasining bepoyon kengliklarida.

4

Endi birdaniga kutilmagan hodisani ko‘ring! Ulkan, elatchilik jihatidan rang-barang olamga qarashli, haqqoniy ravishda shoir-mutafakkir deb atashgan mana shu buyuk shoir o‘zbek she’riyatining mumtoz shoiri, o‘zbek adabiyotining asoschisi bo‘ldi. Uni behad keng fazodan sug‘urib olib chiqdilar-da, tangu tor doira ichiga kiritib qo‘ydilar. Asarlarining qahramonlari turfa-turfa: Farhod — xitoylik, Shopur — fors, Shirin — armani, Qays — arab, Iskandar — yunon bo‘lgan shunday buyuk shoir o‘zbek xalqining shoiri bo‘lib qoldi.
Avvaliga bu odamni hayratga soladi va hatto biroz alamini keltiradi, biroq keyin o‘ylay boshlaysan, kishi. Boz ustiga, bu evrilishda jahon adabiyoti tarixining haddan tashqari muhim bo‘lgan bir pallasi zuhurini — mintaqaviy adabiyotlarning milliy adabiyotlarga tarqab ketishini, ya’ni adabiy hayot miqyosi, xarakteri, shaklining ijtimoiy hodisa sifatida o‘zgarishini ko‘ra boshlaysan.
Shu o‘rinda biz eng avvalo nima haqida o‘ylashimiz kerak? Alisher Navoiy mintaqasidagi XV asr — Renessans asridir, bu vaqtda O‘rta asrlar bu tarixiy tushunchaning aynan va xos ma’nosida o‘tmishga rihlat qilgan edi. Binobarin, aynan shu vaqtda, Engels ta’riflab o‘tganidek, “milliy davlatlar” shakllanish jarayoni alohida yorqinlik bilan namoyon bo‘lmog‘i kerak.
Dalillar mana men deb turibdi: Alisher Navoiy asrida 1428 yilda o‘zbek xonligi vujudga kela boshlaydi, 1501 yilda o‘zbeklar Samarqanddan Boburni haydab chiqaradilar. Davlat dunyoga keladi, bundan ham muhimrog‘i — elatchilik millatga aylana boshlaydi. Faqat aylana boshlaydi, xolos, — etnik jamoamiz, biz “millat” so‘zi bilan ifoda etadigan ijtimoiy integratsiya — qo‘shiluv bosqichiga keyinroq erishiladi. Ammo bu boradagi yo‘l o‘shandayoq tayin qilib qo‘yilgandi: o‘zbeklar uchun u aynan Alisher Navoiy asrida boshlangandi. Uning o‘zi bu haqda guvohlik berib shunday deydi:

Nizomiy olsa Barda birla Ganja,
Qadim Rum ahlig‘a ham qilsa ranja;

Chekib Xisrav dog‘i tig‘i zabonni,
Yurib fath aylasa Hindistonni.

Yana Jomiy Ajamda ursa navbat
Arabda dog‘i cholsa ko‘si shavkat.

Agar bir qavm, gar yuz, yo‘qsa mingdur,
Muayyan turk ulusi xud meningdur.

Olibmen taxti farmonimda oson.
Cherik chekmay Xitodin to Xuroson.

Xuroson demakim, Sherozu Tabrez.
Ki qilmishdur nayi kilkim shakarrez.

Ko‘ngul bermish so‘zumga turk jon ham,
Ne yolg‘iz turk, balkim turkmon ham…

Yaqinginada, o‘zimizning zamonimizda O‘rta Osiyoda, bizlar milliy chegaralanish deb ataydigan o‘sha O‘rta Osiyoda “adabiy chegaralanish” deb aytish mumkin bo‘lgan jarayon boshlandi. Alisher buni payqab qoldi va o‘z tarixiy o‘rnini o‘zi mutlaqo aniq belgilab berdi: u — turk, o‘zbek o‘laroq — alohida, o‘zining tili bilan aytganda, turkiy adabiyotga asos soldi, biz uni o‘zbek adabiyoti deb tayin qilib qo‘yamiz. Bunday tayin qilishimiz mutlaqo asoslidir: Alisher dostonlari tili — turkiycha, ammo u turkiy tillarning keng oilasi vakili bo‘lib, o‘z siymosiga ega va biz uni eski o‘zbek tili deb ataymiz. Darvoqe, xalq uchun til nima degani? Buni Alisherning o‘zidan so‘rab ko‘ramiz.
Uning “Xamsa”sining birinchi qismida, “Hayrat ul-abror” dostonida bir qiziq joy bor — ong, zehn haqida. “Tong otishi” — bu zehnning uyg‘onishidir: bizning borliq olamimiz unga o‘zini namoyon qiladi. “Tun cho‘kishi” — zehn, ongning kengayishidir: yulduzli osmon unga butun koinotni ochib beradi. “Yana tong otishi” — boyigan ong kunduzgi qobig‘iga qaytib keladi. Ammo ongning kunduzgi jamoli — til, so‘zdir. So‘zda esa uning joni ham bor, jismi ham bor. So‘zning joni — ma’nosi, mantig‘i. So‘zning jismi — tovushli qobiq. Alisher Navoiy “Xamsa”sini ona tilisida yozdi. Demak, bu uning ham kunduzgi, ham tungi ongning butun mazmunini ifoda eta olishi mumkin bo‘lgan til edi. Bu uning o‘z xalqiga o‘zini tamomila baxsh etganligini bildirmaydimi?
Biz til umumiyligini ijtimoiy integratsiyaning omillaridan biri deb hisoblaymiz. Yana boshqa — iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy ongimiz ham bor. Ammo sinfiy jamiyatda shu omillar yordamida erishiladigan umumiylik darajasi har doim nisbiydir, tilda esa u haqiqatan ham to‘liq. Alisher Navoiy o‘z xalqiga ushbu til egasida milliy umumiylikning zaruriy va chinakam imperativ tuyg‘usini yuzaga keltirishining eng qudratli vositasi bo‘lib xizmat qilish kerak bo‘lgan va xizmat qilgan narsani berdi. Navoiy o‘zbek xalqining milliy shoiri bo‘lishga haqli edi. Shoir uchun bundan ortiq sharaf bo‘lishi mumkinmi?

5

Endi qarang: kutilmaganda yangi burilish, yangi hodisa — Alisher Navoiy bugungi kunda barcha xalqlarning shoiri bo‘lib turibdi. U yana katta maydonga kirib keldi. Bu maydonni tag‘in ham O‘rta asrniki deb ayta olamizmi? Jug‘rofiy jihatdan Navoiy zamonidagi chegaralarga mos keladi, qisman — yo‘q. Ammo nima bo‘lganida ham o‘zbek xalqi shu maydon va uning yangi sarhadlariga mansub. Ammo aynan mana shu yangi sarhadlarda u, qarangki, yana O‘rta asrga tegishli bo‘lib qoladi, faqat ilgari bo‘lganidek Ko‘hna Dunyo doirasidagina emas, balki Ko‘hna va Yangi Dunyo doirasida shu hol yuz beradi. Tarixda bir emas, ikki emas, uch karra sodir bo‘lgan ma’noda uni yana Markaziy deb atash mumkinmi? Alisher Navoiy — jahon madaniyatining umumiy yutug‘idir. O‘zbek xalqi unga o‘zining chinakam qimmatbaho hissasini qo‘shdi. Buning uchun biz unga minnatdorona ta’zim qilishimiz kerak. Biroq biz o‘zimiz bu ne’matga qanday munosabatdamiz? Alisher Navoiyni kim deb bilamiz? Mumtoz debmi? Nima bo‘pti, bu Alisher uchun g‘oyatda munosib va muvofiq. Ammo bizda “mumtoz” aksar holatda asosan adabiy o‘qish kitoblari, jahon adabiyoti kutubxonasidagi “hashamdor” nashrlar mazmun-g‘oyasi, so‘nggi natija nuqtai nazaridan “ishonchli” dissertatsiyalar manbai, ko‘chalar, maydonlar, teatrlar, parklarning nomlari uchun serjarang ashyodir. Bular barchasi ortida yozuvchiga, shoirga nisbatan ulkan hurmat, bizning barchamiz uchun uning katta ahamiyati e’tirofi yotganini men tushunaman. Ammo men uning biz uchun hattoki eng yaxshi ma’noda ham “mumtoz” bo‘lib qolishini sira-sira istamasdim. Uni faqatgina hurmat qilishlarini, faqatgina o‘rganishlarini emas, balki shunchaki o‘qishlarini xohlar edim. Bizga hozir, bizning shu topdagi hayotimizga kerakli shoirdek o‘qishlarini istar edim. U, menimcha, bizga ko‘p narsa haqida, bizga aniq ko‘rinib turgan zaruriy narsa haqida eslata oladi. Eslatganda ham o‘ziga yarasha teran eslata oladi. Darvoqe, har bir tug‘ma buyuk shoir shunday qiladi.
Men Ko‘hna Dunyoning Alisher mansub bo‘lgan Markaziy mintaqasi universalizm vatani bo‘lganini aytgan edim. Universalizm bu umumiylik ham, bus-butunlik hamdir. Alisher Navoiy bizga o‘zining “Xamsa”si bilan shu bus-butunlik haqida eslatadi.
“Xamsa” o‘zi nima? Ruschada bu so‘z “Pyateritsa” (“Beshlik”) degan ma’noni anglatadi. “Beshlik” — bu nimadadir tajassum topgan “besh” raqami. Buyuk roman. Men u haqda o‘ylaganimda, ko‘z o‘ngimda turli-tuman “beshlik”lar uzun-uzun saf tortib o‘taveradi. Bular ichida “Besh kitob” ham bor — Muso va Konfutsiyning kitoblari. Bular ichida moddiy tabiatning qadimgi xitoy Shu-tszini va hindlarning Vedantasidagi besh azaliy anosir ham bor. Bular ichida kishilik jamiyatini boshqarib turuvchi besh omil: hukmdor va xalq, ya’ni davlat hokimiyati va bo‘ysunuvchilar; ota va o‘g‘il, ya’ni ota-onalar va farzandlar; er va xotin, ya’ni erkak va ayol; aka-ukayu opa-singil, ya’ni jamiyatdagi katta va kichik avlod; nihoyat — do‘stlar, ya’ni odamlarning o‘zlari ham bor. Bular ichida tashqi besh sezgi: ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, sezish; besh tuyg‘u — sevinch, g‘azab, xohish, qo‘rquv, g‘am; besh asosiy gul, besh rang ham bor. Go‘yo madaniyat olami “Beshlik”lar bilan to‘lib-toshganday. Uning tarixining barcha bosqichlarida ham.
Bunda bular barchasi faqat ibtidoiylikdir deb o‘ylash kerak emas. Sun’tszi eramizgacha VI asrdayoq shunday degandi: “Tabiatda gullar hammasi bo‘lib beshtaginadir, ammo ulardagi o‘zgarishlarning had-hisobiga yetib bo‘lmaydi; musiqadagi ohanglar — beshta; ammo ulardagi o‘zgarishlarning son-sanog‘i yo‘qdir”. Yo‘q, bu ibtidoiylik emas. “Besh” sonida xilma-xillikning oliy holati sifatida bus-butunlik g‘oyasi mujassam topgan. Tag‘in hislar — beshta, ammo ularning barchasi birgalikda bir butunlikni — inson sezgilari tizimini tashkil etadi. Ranglar — beshta, ammo ular bir butunlikni tashkil etadi — ma’lum rang qorishmasini. Dostonlar beshta — bu shunday bir butunlikki, uni inson hayoti chaqirib oladi. Hayotning aynan mana shu oliy butunligi haqida bizga bu hayotda ishtirok etuvchi kuchlarning barcha xilma-xilliklari va ziddiyatlari bilan birgalikda o‘z “Xamsa”si bilan dalil va isbot keltirib, Alisher Navoiy eslatib turadi. Boz ustiga olam, jamiyat hayotning bizda juda ko‘p gapiriladigan “atomlashuvi” chog‘ida oliy darajadagi butunlik haqida eslatish o‘z vaqtida qilingan foydali ishdir.
Ammo har qanday butunlik alohidaliklarning birikuvidir. Ular bor narsalar va individualdir. Pentatonikada bitta tovush qatori bo‘ladi, biroq unda beshta alohida, bir-biridan mutlaqo farq qiladigan, butun bir tovush yoki bir yarim tovush miqdoridagi uzilishlari bo‘lgan tovushlar bor. “Adabiy pentatonika”da besh qism bo‘lib, ularning har biri o‘z ohang va jarangiga ega.
Ustozi Jomiy kabi Navoiy ham mutrib bo‘lganligini eslaylik, ularning asarlari orasida musiqa bo‘yicha ham ishlar bor. Shu bois “Xamsa”ga musiqa jihatidan yondashsa bo‘ladi. Bunday holda u qarshimizda so‘zlar tili bilan ifoda etilgan hayot sadosi sifatida aks etadi. Ammo shu narsani ham unutmaylikki, pentatonika tovushlar qatori beshta xilma-xil ohangda, tovushlar oralig‘idagi uzilishlarning qanday joylashuviga qarab vujudga keltiriladi, har bir ohang esa o‘zicha sado beradi. Biri — sof major sifatida bo‘lsa, boshqasi — sof minor sifatida; uchinchisi — majorga “yaqinlashuvchi” bo‘lsa, to‘rtinchisi — minorga “yaqinlashuvchi” sifatida yangraydi, majori bilan minorini ajratib bo‘lmaydigan yana bir ohang mavjud.
Mening nazarimda, Alisher Navoiyning besh dostoni aynan ana shunday jaranglaydi. Hammasi haqida gapirib o‘tirmayman, faqat uchtasi haqida so‘zlayman.
Pentatonikada ko‘zda tutilganidek, birinchi qism major bo‘lishi kerak. Bu — “Hayratul-abror” dostoni. U g‘oyat serqirra, biroq undagi negiz “maqolot” — “suhbatlar”dir. Ularni o‘qiysan-da, hayron qolasan — qani bu yerda major? Hukmdorlar, ruhoniylar, umuman, o‘sha davr axloqi qattiq tanqid qilinadi, illatlar, yovuzliklar fosh etiladi. To‘g‘ri, boshqa maqolotda oqko‘ngil, sofdil bo‘lishga intiluvchi, odamlar ro‘shnoligi haqida o‘ylovchi kishilar sharaflanadi. Ammo bunday narsalar haqida biz ko‘p marotalab mutolaa qilganmiz. Balki Navoiyda bu haqda boshqalarga qaraganda qandaydir yaxshiroq, yorqinroq aytilgandir, ammo bular barini biz yaxshi bilamiz va bu bizda hech qanaqangi major tuyg‘ular keltirib chiqarmaydi. Biroq to‘satdan men hamma narsani ag‘dar-to‘ntar qilib yuborgan so‘zlarga duch kelaman… Mana o‘sha so‘zlar:

Eyki, qaviy ayladi davlat qo‘ling,
Zulm sari tushdi va lekin yo‘ling.
Zulming erur kunduzu fisqing kecha,
Zulm ila fisqing necha bo‘lg‘ay, necha?…

Bu yerda gap nima to‘g‘risida ketayotgani kunday ravshan: hukmdorlar xalqni talaydilar, keyin esa talab olgan narsalar bazmi jamshidlarga, aysh-ishratlarga sarf qilinadi. Bundan shu ma’no kelib chiqadiki, odamlar faqat birovlarga emas, o‘zlariga-o‘zlari zarar yetkazadilar. Bu aniqlikni bir chetga qo‘yib turaylik, biz uchun g‘oyaning o‘zi muhim emas: birovlarga zulm qilish, o‘ziga-o‘zi zulm qilish odamni lol qoldiradi. Bunday ulug‘ insoniy donolikka to‘qnash kelganingda qalbingda major jaranglab ketadi.
“Beshlik”ning beshinchi qismi, an’ana bo‘yicha — yuqori nuqtadir. Beshinchi qism — “Saddi Iskandariy” dostoni. Yana o‘sha gap, uni o‘qiysanu hayron bo‘lasan: qani bu yerda avj nuqta? Dostonda Iskandar haqida so‘z ketadi. Biz qarshimizda buyuk sarkardani, daho hukmdorni, bilishga intiluvchi insonni ko‘ramiz. Bu major bo‘lmay nima? Ammo Navoiy bu majordan nima yasaydi? Iskandarning joni uzilayapti va u o‘layotib, atrofdagilarga bunday deydi:

Boshim uzra ko‘p iztirob aylamang,
Jahonni azodin xarob aylamang.
Manga na’sh ichinda maqom aylangiz,
Demay kecha-kunduz xirom aylangiz…
Vale qilsangiz na’sh aro ustuvor.
Hamul lahza zinhor yuz zinhor
Chiqoring bir ilkimni tobutdin,
Hamul nav’kim rishta yoqutdin.
Ki el solib ul sori hayrat ko‘zi,
Ne hayrat ko‘zi, balki ibrat ko‘zi:
“Bu panjaki barmog‘lari chekdi saf,
Jahonni jahon ahlidin urdi kaf.
Kafi ichra oldi jahon kishvarin,
Baru bahrning la’l ila gavharin…
Jahondin shal ilgi misoli borur,
Nechukkim chinor ilgi holi borur.
Angakim madadkor bo‘lg‘ay bilik,
Jahon shug‘lidin bori chekkay ilik”.
Bu yerlarga yetkurdi chun shah so‘zin,
Tugandi so‘zi, dog‘i yumdi ko‘zin.

…Iskandar o‘ldi. Uning o‘limoldi qilgan vasiyatiga ko‘ra dafn etish uchun uning jasadini u yaxshi ko‘rgan Misr Aleksandriyasiga olib ketadilar. Tobutda olib ketishadi. Tobutdan esa hovuchi ochiq bir qo‘li chiqarib qo‘yiladi… Bu qo‘lda hech narsa yo‘q. Ochiq hovuchli osilib turgan bu qo‘l — hayratomuz kuchga ega badiiy timsoldir. Agar Alisher birgina shu timsolni yaratganida ham biz baribir qarshimizda daho shoir turganini anglagan bo‘lar edik.
Ammo bu nima uchun minor? “Nima” emas, “kim” uchun? Biz uchun, albatta… Bu timsol bizga har qanday shon-shuhratu boylik-sarvatning bir chaqaga qimmatligini eslatib turgani uchungina emas, balki tarix bizga qayta-qayta uqtirgan bo‘lsa-da, odam bolasi hech narsani uqmagani ham, o‘qimagani uchun ham. Fotihlar Iskandar Zulqarnayndan keyin ham paydo bo‘laverganlar va ularni hech narsa to‘xtatib qolmagan — na ular odamzot boshiga solgan behisob kulfatu musibatlar-da, na o‘zining noxush qismatiyu istiqbollari-da — hech biri.
Endi oxirgi gapim — majori va minorini ajratib bo‘lmaydigan doston. Bu albatta, “Layli va Majnun” dostoni. Birdan alanga olgan muhabbat haqidagi doston, shu muhabbatdan telba bo‘lish haqidagi doston, bir lahzaning o‘zida u dunyoga rihlat qilish haqidagi doston. Nima bo‘pti, bu mavzuning o‘zi ham, syujeti ham — azaliy va abadiy. Buni biz adabiyotda ko‘p martalab uchratganmiz.
Bir ko‘rishda sevib qolish… Bu hol bolalikda ham sodir bo‘lishi mumkin.

Ya’ni ko‘rib oni Qays mahzun,
Ruxsorini qildi kahrabogun.
Ham chehrasi rangi kahrabodek,
Ham ko‘nglida qo‘zg‘olon sabodek.
Har doim yiqilurg‘a jismi moyil,
Hushi dog‘i lahza-lahza zoyil…
Chun zo‘r keturdi ishqi bebok,
Avval qadah oldi hushini pok.
Bu Qays. Bunisi esa Layli:

Ko‘rgach ham ani nigori zebo,
O‘z ko‘nglini topdi noshikebo.
Nozukluk ila chu qildi mafhum,
Kim erkanin etti yaxshi ma’lum.
Qolmadi havosida qarori,
Shavq o‘tig‘a tushti joni zori.

Muhabbat degan narsa Irlandiya dengizidan suzib borayotgan kemada ham alanga olishi mumkin. Hattoki Tver ko‘chasi bilan ayqash-uyqash bo‘lib ketuvchi kimsasiz, egri-bugri tor ko‘chada ham.
Muhabbat hamma narsa ustidan hukmronlik qilishi mumkin, qiz va yigit ishq savdosiga mubtalo bo‘lib, aqldan ozishlari ham hech gap emas. Olmoncha nusxada bunday deyiladi.

Mazmuni:
(Tristan! Izolda!
Aziz do‘stim!
Sen menikimisan? Yana menikimisan?
Shu gap rostmi?
Ishonsam bo‘ladimi?
Yana birgamiz
Kel, yuragimga bosay!)

Axir bu Qays bilan Laylining visoli bo‘lmay, nima?
Bunday telbalarning qismati bitta: ular o‘ladilar. Ammo har ikkovi bir vaqtning o‘zida o‘ladi. Bu esa — ayni kulminatsiya. Muhabbatning o‘z kulminatsiyasi va muhabbat taqdirining o‘z kulminatsiyasi.
Men shunday deya olaman: ha, Layli va Majnun bir lahzaning o‘zida jon berishdi. Ammo Tristan va Izolda bunday emas. Bir narsada chiqisholmayman: Tristan va Izolda ham bir lahzada jon berishgan — qiz “Tristan!” deb qichqirgancha qal’a minorasiga yugurib kirganida, yigit esa “Izolda!” deb qichqirgancha unga tomon ko‘tarilib kelayotganida yigit haqiqatan ham o‘ladi, biroq qiz bu paytda faqat hushidan ketgan bo‘ladi, keyin esa o‘ziga keladi-da, muhabbat va o‘lim haqidagi qo‘shiqni boshidan oxirigacha kuylaydi. Bir narsada chiqisholmayman: qiz o‘sha zahoti o‘ladi-da, qo‘shiqni esa… keyin ayta boshlaydi… ular ikkovi yana birga bo‘lgan joyda kuylaydi. Musiqa buni yorqin tarzda ifoda qilib beradi. Izolda Tristanga qaraydi-da, qo‘shiq ayta boshlaydi.

Mazmuni:
(Ana u, mayin jilmaydi
Asta fatton ko‘zlarini ochdi.)

O‘lgan haqida bunday qo‘shiq aytmaydilar. Ammo bu so‘zlar butunlay boshqa so‘zlarga bastalangan ohangda kuylanadi.

Mazmuni:
(Hijron azobida qiynalgandan o‘lgan afzal,
Abadiy, uyg‘onmay, afsuslanmay
Birga bo‘lsak-da,
Yagona muhabbat ila
nom-nishonsiz ketsak.)

Bu g‘arbcha Layli va Majnunni o‘lim uzil-kesil birlashtiradi.
“Praskovya Fedorovna! Yaxshisi, menga ayting-chi, — astoydil so‘radi Ivan, — sal narida, bir yuz o‘n sakkizinchi xonada hozir nima bo‘ldi?
— Hozirgina qo‘shningiz jon berdi, — shivirladi Praskovya Fyodorovna.
— Shunday bo‘lishini bilardim. Gapimga xoh ishoning, xoh ishonmang, Praskovya Fyodorovna, hozir shaharda yana bir odam dunyodan ko‘z yumdi. Men hatto uni bilaman, — Ivanushka jilmayib qo‘ydi, — bu — ayol”.
Ha, Usta va Margarita bir vaqtning o‘zida jon berishgan. Shundan keyingina Izoldaning qo‘shig‘i yangraydi:
“Quloq sol, gung borliq, quloq sol va sukunatdan lazzat ol. Qara, hov anavi yerda senga mukofotga berishgan abadiy uying turibdi. Men hatto venetsiyacha derazani va egilib turgan tokni ko‘rayapman, u o‘rmalab tomning eng tepasigacha chiqib ketgan. Mana sening uying, mana sening abadiy uying. Sen unda uxlab yotasan… lablaringda tabassum bilan uxlab yotasan… Sening uyqungni men qo‘riqlayman”.
O‘lim va muhabbat haqida gapirish uchun shoirlar turli-tuman so‘zlarni topishgan.
Alisher Navoiy ham o‘z so‘zlarini topgan:

Kim kirdi uy ichra yori joni,
Yo‘q, yo‘qki, rafiqi jovidoni.
Bir-biriga nazar kushod topti.
Ham bu va ham ul murod topti.
Jononig‘a ul fido qilib jon,
Bu jon beribon nechukki jonon.
Ul azm etti chu topti yo‘ldosh.
Bu olmadi yo‘lidin aning bosh.

Tristan va Izolda, Usta va Margaritaning o‘limi va muhabbati haqida aytilgan ajoyib so‘zlar. Buning uchun Alisher Navoiy topib aytgan so‘zlar turgan-bitgani mo‘jizadir:

Jononiga ul fido qilib jon,
Bu jon beribon nechukki jonon.

Alisher Navoiydek shoir bo‘lganidan suyunamiz! Shunday shoirni bizga in’om etgan o‘zbek xalqiga kattadan-katta rahmatlar aytamiz. Biz uni o‘rganibgina qolmaymiz, balki o‘qiymiz ham. Faqat o‘qibgina qolmaymiz, ular ustida fikr yuritamiz. Uni o‘zimizniki qilamiz! U Renessansning bir Buyuk erasidan boshqa — yanada kattaroq tarixiy ma’noga ega Renessansga kirib keldi.

1968 y.

Ruschadan Amir Fayzulla va Ortiqboy Abdullayev tarjimasi
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2006 yil, 2-son