ТУЯ

Туя аввал жуда чиройли кўринишда бўлган. Унинг тарвақайлаган шохи ва қалин жунли думи бор экан. Бир куни у чанқоғини қондириш учун дарё олдига келибди. Сув ичган сайин ўзига маҳлиё бўлармиш. Шу чоқ унинг ёнига югуриб келган кийик:
– Марҳаматли туя, мен бугун меҳмонга бормоқчи эдим. Шохингизни бир кечага бериб туринг, – дебди.
Туя унга шохини бериб юборибди.
Шу даврларда от думсиз бўлган экан. Шу­нинг учун у ҳам туяни олдига келиб, узун ва ялтираб турган думини бир кунга бериб туришини илтимос қилибди. Туя думини ҳам берибди.
Орадан кўп йиллар ўтиб кетди. Шу пайтгача туянинг шохи ва думини олганлар қайтариб бе­ришмабди. Бу ҳақда кийикка эслатган экан, у:
– Қачон думинг ўсиб ерга тегса, шохингни қайтариб бераман, – дебди.
От ҳам унга шундай жавоб қайтарибди:
– Думингни шохинг ўсиб чиққан куни оласан.
Шунинг учун бўлса керак, туя дарёга сув ичкани борса, атрофга тез-тез аланглаб қарар, ўзидан қарзи борларни кутиб яшаркан.

БЎРИ ТАШЛАНГАН ТОҒ

Қачонлардир Тарбақ ата тоғларининг ўнгирларида ҳайбатли бир аёл эчкиларини боқиб, жунидан кийим-кечаклар тўқиб кун кечирган экан. У кўпинча баланд Тарбақ ата тоғида ястаниб ўтирган чоғида унинг икки оёғи кичик Тарбақ ата тоғининг устида тураркан.
Кунларнинг бирида унинг подасига бўри ҳужум қилибди. Буни кўрган аёл бўри томонга жун йигираётган урчуғини улоқ­тирибди. Урчуғ Сари Далага бориб тушиб, у ерда абадий қолиб кетибди. Шунданми, шимолий Тарбақ ата ва жанубий Қалбин тоғлари ўртасидаги текислик – Сариқ Дала ҳамда улар ўртасида ўсиб чиққан тоғ «Бўрига ташланган» деб аталадиган бўпти.

ИЛИ ва ҚОРАТОЛ

Балхаш сеҳргарининг Или исмли гўзал қизи бўлиб, унинг довруғи бутун чўл-биёбонга ёйилган экан. Унга уйланиш истагида бўлган барча бадавлат бойлару хонларнинг саъй-ҳаракати беҳуда кетибди. Қизнинг ҳусн– таровати олдида улар ҳеч ким эмас экан.
Шунда Балхаш куёвликка даъвогарлар учун мусобақа уюштиришга қарор қилибди: – Ким ақлли, чаққон ва кучли бўлса, ўша Илига уйланади.
Бу ҳақида Қоратол ҳам эшитибди. Йигит жуда фақир бўлсада, иккита учқур ва абжир, кучли ва қўрқмас оти бор экан. Қоратол ҳам ўз бахтини синаб кўриш учун сеҳргар саройига йўл олибди.
Балхаш эса бу камбағал йигит билан гаплашишни ҳам истамабди. Или бўлса йигитни бир кўришдаёқ ёқтириб қолибди ва отасидан унга мусобақаларда қатнашишга рухсат бе­ришини сўрабди.
Қоратол бойваччалар ва хонлар иштирок этган кураш ва пойгада қатнашиб, ғолиб бўлибди. Аммо Балхаш ўз ваъдасида турмабди. Бечораҳол йигитни куёв қилишга ор қилибди.
Гўзалликда тенги йўқ қиз кун бўйи йиғлабди. Кечаси эса унинг одига Қоратол келиб, ўз таклифини айтибди:
– Агар мени севсанг, қочишимиз керак!
Или бу таклифни жон деб қабул қилибди. Улар шу кечадаёқ Қоратолнинг учқур отига мингашиб узоқ ерларга кетишибди.
Қизини қочиб кетганидан хабар топган Балхаш ғазаб билан чўл момогулдирагидан ҳам кучли ва дағдағали овозда уларнинг бу йўлдан қайтишини талаб қилибди. Или билан Қоратол эса ортга қайтишни исташмабди. Улар Қоратол яшайдиган овул томон йўл олишибди. Шунда сеҳргар чўлга чиқиб қочоқлар отининг оёқ­лари остида улкан кўлга айланибди. Бу кўл шу даврлардан бошлаб Балхаш дея аталади. Или билан Қатортолни эса сеҳргар шу кўлнинг турли томонига шовуллаб қуйиладиган дарёларга айлантириб қўйибди. Улар бир неча асрдирки беҳуда бўлсада, бир-бирларига етишиш истагида энтикиб,тўлқинланиб оқиб ётибди.

КEКСА КУЙЧИ

Узоқ ўтмишда бир хон яшаган экан. Уни­нг ов қилишни яхши кўрадиган якка-ёлғиз ўғли бор экан. Кунларнинг бирида бола кулонлар ўтлаб юрадиган кўл ёнига келибди. Овчи камонидан узилган ўқ кулонлар­нинг бирига тегибди. Бундан талвасага тушган бошқа кулонлар подаси қочаётиб, овчи болани оёқлари остида топтаб ташлабди.
Хон фарзанди овдан қайтмагани учун хавотир ола бошлабди. У ўғлини излаб топишга буйруқ бериб: «Агар ким ўғлимни ўлгани ҳақида хабар келтириб, кўнглимни тинчитмоқчи бўлса, мен унинг қулоқларига қайнатилган қўрғошин қуяман», – дея огоҳлантирибди.
Бундай шум хабарни хонга етказишга ҳеч кимнинг ҳадди сиғмабди. Фақат кекса куйчи Кўр Бўғагина дўмбираси билан қўшиқ айтиб, бу ҳолни баён қилишга жазм қилибди.
Доно чол хон ҳузурига келиб куйлай бошлабди: «Ярадор кулон тоққа қочиб кетди. Овда ўғлинг Жўчихонни куни битди..».
Хон бу хабарни эшитиб кекса куйчига ўшқирди: «Овозини ўчир дўмбирангни! Эши­тишни истамайман қўшиғингни! Қулоғингга қўрғошин қуяман!»
Кекса Кўр Бўға бу гапга ҳам жавоб топди: «Агар бу ишни адолат юзасидан қилмоқчи бўлсанг, унда қўрғошинни дўмбирамга қуй! Агар қайсарлик отига минган бўлсанг – қулоғимга».
Хон дўмбирада ўйиқ ҳосил қилиб, унга қайнаб турган қўрғошинни ағдарибди.
Ўша воқеа сабабми, шундан буён дўмбиранинг бағрини ўйишади.

ҚОПЛОН ПОЛВОН ва ИККИ ҚОП

Қоплон полвон шундай куч-қудратга эга бўлганки, ҳатто бўриларни ҳам худди мушукдек девордан нарига ирғитиб юборавераркан. Айтишларича, у яна бизнинг ўлкаларда пайдо бўлибди. Бир куни полвон узоқ томонларга кўчиб кетаётиб қабристон ёнида ўтирган бир аёлни кўриб қолибди. Унинг оёғи олдида оғзи маҳкам боғланган иккита қоп ҳам турган эмиш. Биттаси кичик, иккинчиси ундан уч бармоқ каттароқ, уч бармоқ баландроқ экан. Қоплоннинг ҳориб турган аёлга раҳми келиб, отини тўхтатибди:
– Хоҳласанг, миндириб кетай! Қопларни эса эгарга ўнгариб оламиз.
– У отидан сакраб тушиб икки бармоғи билан кичикроқ қопни кўтарибди. Қоп худди ердан ўсиб чиққандек, жойидан сира қўзғалмабди. У уч бармоғини ишга солган экан, сал силжибди. Бир қўли билан кўтарган чоғида қоп ердан озгина узилибди. Иккинчи қопни эса иккала қўли билан зўрға кўтарибдию, қаттиқ зўриқишдан тиззасигача ерга ботиб кетибди. Шунда у пешонасидан оқаётган терни артиб:
– Мана буни қоп деса бўлади! Буларнинг олдида темир пардай енгил. Қопингда нима бор ўзи? – дебди.
– Нон! – жавоб берибди аёл. Биринчисида ўтган йилги ҳосил. Иккинчисида шу йилгиси.
– Иккинчи қоп жуда оғир экан.
– Ҳосил мўл бўлди.
– Йил яхши келгандирда?
– Сув кўп келди, – дея аёл ўнг томонига ишора қилибди. Қоплон полвон ўзанига сиғмай оқаётган кенг дарёни кўриб кўзларига ишонмабди: «Сарисув бу ёққа бурилиб оқаётган эканда!». Бироқ унинг олдидан Сарисув дарёси эмас, ботирлар томонидан қазилган янги канал суви оқаётгани кекса Қоплоннинг хаёлига ҳам келмабди.

ИССИҚКЎЛ

Қадим замонларда бу ерларда тевараги тоғлар билан ўралган бой-бадавлат шаҳарлар бўлган. Аҳоли ичимлик сувини ерости сув ҳавзаларидан олишар, уларнинг калити тарки дунё қилган кишида сақланар экан. Кимга қачон калит керак бўлса, ундан олишиб, сувни беркитиб турган қопқоқни очишар ва сув олгач калитни яна унга қайтариб беришар экан.
Бир сафар калитни қиз бола олибди. У севгилиси билан сув ҳавзаси ёнида учрашиш ния­тида экан. Тасодифан у калитни сувга тушириб юборибди ва қўрққанидан қочиб қолибди. Сув эса отилиб чиқаверибди, чиқаверибди. Бутун шаҳарни сув босиб, унинг ўрнида катта кўл пайдо бўлибди. Кўлнинг тубида қолган шаҳарлар ҳозир ҳам кўриниб туради.

Тошпўлат Тугалов тайёрлади.

«Ёшлик» журнали, 2019 йил, 11-12-сон