Professor Sergey Petrovich Kapitsa nima uchun kitoblardan minnatdorligi haqida hikoya qiladi

Uning ijodxonasidagi kitob javonlari orasida qator terilgan “Britanika”ning o‘ttiz jildi alohida ko‘zga tashlanadi. Yonidagi qatorda qalin qizil jildli Katta Sovet Qomuslari ham xuddi shuncha joyni egallagan…

– Sergey Petrovich, olim kishining oilasida aniq bilimlarga o‘zgacha munosabat bo‘lishi tushunarli. Qomusiy kitoblar ham bamisoli shunday muqaddas bitiklardir. Umuman, kitob hayotingizda qanday o‘rin tutadi? Yangi kitoblarni kuzatib borishga ulgurasizmi?

– Ish faoliyatim taqozosi bilanmi, ehtimol, yoshimga muvofiqmi, hozir meni ko‘proq tarixga oid kitoblar o‘ziga jalb etyapti. Lev Voznesenskiyning kitobini katta qiziqish bilan o‘qib chiqdim – unda yaqin o‘tmishimiz hayratomuz darajada chuqur va jo‘shqin tahlil etilgan. Shuningdek, Yerofeev, – “Moskva – Petushki” nomli ajoyib qissani yozgan Venedikt emas, – balki Vladimir, sovet diplomati, nazarimda, arzigulik xotiralar kitobini chiqardi.

Yaqinda rafiqam kompyuterdan diqqatimni biroz uzish maqsadida meni Marininani o‘qib chiqishga ko‘ndirdi. Biroq, undan va’da qilingan zavqni ololmadim. Hatto o‘sha, – men defektiv deb ataydigan romanlar ham, – oxir-oqibatda, o‘z janrining qandaydir minimal talablarini qondirishi kerak-ku, axir. Hafsalam pir bo‘ldi. Pelevinning “Pi avlodi”ni va hatto Sorokinni ham o‘qib chiqdim. Biroq, ochig‘ini aytsam, uning til uslubini anglolmadim.

– Sizga zamonaviy mualliflarning yozuv uslubi yoqmaydimi yoki boshqa sababi bormi?

– Nazarimda, adabiyotimiz zamon da’vatiga javob bermayotgan ko‘rinadi. U benihoya katta erkinlik oldi – hech qanday me’yor – na adabiy, na lisoniy, na axloqiy me’yorlarga amal qilmay, ko‘ngliga kelganini bosish va chop ettirish mumkin bo‘lib qoldi. Ammo natijada hech vaqoga erishilmayotganini, ko‘pincha yanada nomaqbullikka yo‘l qo‘yilayotganini ko‘ryapmiz. Muallif tub mohiyatni ham, ufqni ham ko‘rmayotgandek tuyulayapti.

Bugun ommaviy auditoriyaga ishlayotgan hamma – yozuvchi, rejissyor, jurnalistning mas’uliyat me’yori deyarli muhokama etilmayapti. Binobarin, bu muammolar muammosi! Biz “Mo‘jizasiz mo‘jizalar” ko‘rsatuvlaridan biriga yozuvchi Boris Akuninni taklif etdik va shu mavzuda bafurja suhbatlashdik. Taqqoslash uchun XIX asrning buyuk adabiyotini oling: mamlakat juda katta o‘zgarishlarni boshidan kechirgan hamda adabiyot ularni aks ettirgandi.

Yaqinda menga “Oktyabr” jurnalining 1942 yil avgust—sentyabr sonini hadya etishdi – unda otamning maqolasi chiqqandi. Boshqa mualliflar qatorida leningradliklarga bag‘ishlovi bilan Olga Bergolts, Boris Gorbatov, Maksim Tank, Vyacheslav Shishkov, Vsevolod Ivanov, Mixail Zoщenko, Stepan Щipachevlar bor… Urushning ayni avj pallasida “Oktyabr” jurnali 25 ming nusxada chop etilgan! Hozir-chi, eng salmoqli jurnallarning adadi qancha? Ikki-uch mingmi? Ular ham aslida, rahmdil odamlar xayru ehsoni evaziga jon saqlab turibdi. O‘shanda esa, urush hamda yetishmovchiliklarga qaramasdan, jurnallar berkilmagan va adadi ham ko‘p bo‘lgan. “Oktyabr”ning bu soni hammamiz uchun sharmandali holdir!

Hozirda biz salmoqli jurnallar saviyasi qanday yo‘qolayotganining guvohi bo‘lyapmiz. Rosmana jiddiy adabiy tanqid yo‘q. Butun adabiy jarayon ittifoqlarga tarqalib ketdi, adabiyotning o‘zi esa qandaydir beshinchi o‘ringa chekindi. Stanislavskiy aytganidek, tomoshabin yoki o‘quvchi esa tentak. Uni anchayin bo‘sh, o‘rtamiyona asarni sotib olish, o‘qish va ko‘rish uchun ko‘ndirish oson. Oxir-oqibatda, hozir kuzatayotganimizdek, ularni shunchaki tanlash imkoniyatidan mahrum etish mumkin.

Kitob nashr etish, hozir boshqa ko‘pgina sohalar kabi, hayotimizda daromad topish vositasi bo‘lib bormoqda. Inson aqlini o‘tmaslashtiruvchi va uning qadr-qimmatini yerga uruvchi katta adadda chop etilayotgan adabiyotnamo tizmalar aqli noqis kimsalar uchun mo‘ljallangan. O‘zlarini aqliy darajasi baland, zakovatli qatlamga mansub deb biluvchi sara ziyolilar hokimiyat bilan hamda o‘zaro munosabatlarini aniqlashtirib olgunlariga qadar, dunyodagi barcha qog‘oz chiqindilarini yig‘uvchilar birlashib bo‘ldilar. Biroq, oila bilan bab-barobar aynan kitobgina inson shaxsini, ayniqsa, yoshligida, sezilarli darajada shakllantirishiga sira shubha yo‘q. Kitob sizni yolg‘izlantirib qo‘ymaydi.

– Ilk bor qanday kitoblar o‘qigansiz?

– O‘sha ilk bor o‘qigan kitobim rus yoki ingliz tilida bo‘lganini aniq aytolmayman. Otamiz oilamizni men dunyoga kelgan shahar – Kembrijdan Moskvaga ko‘chirib kelganida yetti yoshda edim. O‘sha davrda ham, keyinchalik ham oilamizda har ikkala til singishib ketdi. Shunday bo‘lsa-da, bolalik chog‘imdayoq menda katta taassurot qoldirgan bir kitob yodimda qolgan. Bu Fersmanning “Qiziqarli mineralogiya” kitobi edi. Katta, chiroyli, yashil muqovali kitob edi. Endi anglashimcha, u bolalar uchun mo‘ljallangandi. O‘sha kitob juda zo‘r yozilgandi. O‘shanda hatto kitob muallifiga zavqlanib maktub yozib jo‘natishga ham jur’at qilgandim. Bu voqea urush boshlanishi arafasida bo‘lgan, o‘shanda 12 yoshda edim…

– Nahotki javobini olgan bo‘lsangiz?

– Xoh ishoning, xoh ishonmang — ha! Buning ustiga, g‘oyat mufassal javob olgandim. Oilamizda yana bitta kitob bor, u menga, ukamga, bizning farzandlarimizga, hattoki, nevaralarimizga katta ta’sir o‘tkazgan. Bu onamning otasi, bobom – Aleksey Nikolayevich Krilovning “Mening xotiralarim” kitobidir. Biz 1941—42 yillarda Qozonda evakuatsiyadaligimizda bobomiz uni o‘zi o‘qib berardi. Bobom yirik matematik bo‘lgan va shu bilan birga, boshqa juda ko‘p amaliy masalalar bilan shug‘ullangandi, hammadan ham u kemasozlik sohasiga qiziqardi. Hozir uni ishbilarmon deb atashgan bo‘lardi.

– Yanglishmasam, Susimadan keyin rus flotining qayta tug‘ilishi akademik Krilov nomi bilan bog‘liq, shunday emasmi?

– Darhaqiqat, o‘z davri uchun uning g‘oyalari ilg‘or bo‘lib chiqdi. Flotimiz nisbatan tez orada qaddini tiklab, Birinchi jahon urushida ham, Ulug‘ Vatan urushi davrida ham dengiz sarhadlarimizni himoya qildi. Shunday, bobom bizga o‘sha vaqtda ishlayotgan hali qo‘lyozma holidagi asaridan xotiralarini o‘qib berardi. U qo‘lda yozardi, uning husnixati ham ajablanarli darajada to‘g‘ri edi. “Mening xotiralarim” kitobi, nazarimda, o‘n yoki o‘n ikki marta qayta nashr etildi. Ilk nashri urush davrida, 1942 yilda hali bobom hayotligida chiqqandi. U 1945 yilda Leningradga qaytganidan so‘ng vafot etdi.

Sankt-Peterburgda, Vasilevsk orolida joylashgan Fanlar akademiyasi hovlisida bobomning kitoblar bilan to‘lgan xonadoni bor edi. Uning 10 ming jilddan ortiq kitobi o‘z sohasiga oid – birinchi navbatda, kemasozlik, amaliy matematika va fan tarixiga tegishli edi. Gap kelganda aytib qo‘yay, bobom Nyutonning bosh kitobi bo‘lmish “Tabiiy falsafaning matematik muqaddimasi”ni tarjima qilgandi. U asosiy yevropa tillarini, yana grek va lotinchani bilardi.

– Nyutonni ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri lotinchadan o‘girganmi?

– Ha, uning geometrik tuzilishini sinchiklab uqib-o‘rganib, bevosita asliyatdan ag‘dargan. Shu bois bu tarjima nihoyatda katta ilmiy ahamiyat kasb etadi. Bu ish Birinchi jahon urushi davrida bajarilganini hisobga oling, kitob esa dastlab bobom professori bo‘lgan Nikolayevsk harbiy-dengiz akademiyasi nashrlarida bosilib, 1916 yilda chop etilgan.

– Pyotr Leonidovich o‘g‘illarini kitob bilan do‘stlashtirish uchun qandaydir harakatlar qilganmi?

– Aftidan, buning uchun hech bir zarurat bo‘lmagan. Bobomdan farqli ravishda, otam bizga kitob o‘qib bermagan.

– Tungi uyqu oldidan ertak ham aytmaganmi?

– Oilamizda bu negadir odatga aylanmagan. Dasturxon atrofida qandaydir yangi kitoblarni muhokama qilganimizni eslolmayman. Lekin uyimizga yozuvchilar kelib turishardi. Masalan, otamiz Aleksey Tolstoy bilan do‘stlashgandi. “Injener Garinning mo‘jizasi” kitobi menda katta taassurot qoldirgani yodimda bor. Men hozir ham bu kitobning birinchi nashrini zamonaviy dunyoda olim, ixtirochining o‘rni va mas’uliyati to‘g‘risida eng salmoqli asar edi, deb hisoblayman. Agar bolalar adabiyoti haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, unga to‘g‘ri ma’noda otamning onasi – Olga Ieronimovna Kapitsa, buvim qayg‘urardi. Avvaliga, uning eri (bobomiz) Petrograd atrofida harbiy istehkomlar, shu jumladan, shaharga kiruvchi dengiz sarhadlarini 16 dyuymli to‘plar bilan himoya qiluvchi mashhur Kronshtadt istehkomlarini qurar ekan, bu anchayin ma’rifatli ayol ikki o‘g‘lining tarbiyasi bilan shug‘ullanardi.

Ular ulg‘ayib qolishgach, buvim kasbiga ko‘ra bolalar adabiyoti bilan mashg‘ul bo‘ldi, Leningraddagi Gertsen nomidagi pedagogika institutida shu soha kafedrasini boshqardi, professor bo‘ldi, o‘sha davrda hali yosh bo‘lgan Marshak, Chukovskiy, Biankilar ish boshlagan jurnallarga ko‘mak berib turdi. U yosh iste’dod sohiblarini qo‘llab-quvvatlar, ularga o‘rgatardi. U urushdan oldinroq vafot etgan, oilamizda otam xorijdaligida buvim bilan yozishgan jiddiy maktublari saqlanib qolgan.

– Siz akademik Krilov – bobongiz yiqqan noyob kutubxonani tilga oldingiz. Undan biror nima saqlanib qolganmi?

– Bobomning kutubxonasidan meni qiziqtiradigan istagan kitobni olishga ruxsat berilgan – bobom shunday vasiyat qilgandi. Asosan, bu bilim tarixiga oid asarlar edi. Biz fanning mumtoz namoyandalari deb ataydigan mualliflar bobomda bisyor edi. Bu kitoblarni o‘qishni boshlaganimdan keyin, tez orada mexanikani Nyuton yoki Logranjdan, matematikani esa Gauss bo‘yicha o‘rganishning hojati yo‘qligini angladim. Shuningdek, kimyoni Mendeleevdan, biologiyani Darvindan o‘rganish shart emas ekan. Kopernik butun umri davomida Yerning aylanishini isbotlash uchun mehnat qildi. Hozir esa bu geografiya yoki astronomiyaga oid istagan darslikda bir necha satrda bayon etilgan, xolos.

– Shu sababli ilk manbalarni o‘rganishning hojati yo‘q deb o‘ylaysizmi?

– Agar sizni bilim tarixi qiziqtiradigan bo‘lsa, ularni o‘rganish zarur. Biroq aynan ilmni ular bo‘yicha o‘rganish yaramaydi. Siz, masalan, adabiyot va tarixni mumtoz namoyandalarga murojaat etmay o‘rganolmaysiz. Shekspir yoki Tolstoy asarlarini qisqa axborot beruvchi dayjestda o‘qish naqadar bema’nilik. Garchi ular hozir mavjud bo‘lsa-da. Lekin bu badiiy adabiyotni anglashning unchalik yaxshi yo‘li emasligini tan oling. Bu yerda siz asliyatga murojaat etishingiz zarur. Fanda esa bu har doim ham qo‘l kelavermaydi…

– Chunki zamonaviy mualliflar egallagan bilimlaridan kelib chiqib, odatiy atamalar va o‘zlari odatlangan tilda ixchamroq bayon etadilar, shundaymi?

– Albatta. Lekin bu, yana ta’kidlayman, fanga oid ilmiy asarlar mazmunining o‘zigagina taalluqli. Ular, agar istasangiz, fan tarixchilari, qaysidir tor soha mutaxassislari yoki oddiygina qadimiylikni qadrlovchilar uchun tansiq taomdir. Lekin qadimgi buyuk zakovat egalari o‘z ilmiy asarlariga yozgan so‘zboshilari esa hozir ham shunday, balki yuz yillar avvalgiga nisbatan undan-da kattaroq qiziqish bilan o‘qilmoqda. Nazarimda, bu ilmiy, uslubiy, falsafiy va tarixiy fikrning eng zo‘r hujjatlaridir. Axir, oxir-oqibatda, faylasuflar va biograflar fan haqida u yoki bu paytda yozganlari emas, balki o‘sha olimlarning o‘z fanlari to‘g‘risida qanday o‘ylaganliklari muhimdir.

Bu boradagi shaxsiy mulohazalarim, – nokamtarlik bo‘lsa, uzr so‘rayman, – meni kitoblarning kitobi bilan shug‘ullanish g‘oyasi sari yetakladi. Natijada men hazillashib ta’riflaydigan, umuman o‘qish mumkin bo‘lgan eng buyuk kitob – “Fan turmushi” vujudga keldi. Bu shakl jihatdan bobom qadrlagan hamda yig‘ib yurgan ulug‘ olimlarning eng yorqin so‘zboshilari saralanib va tartibga solingan antologiyadir.

– Siz faqat uydagi asarlardan foydalanish bilan cheklandingizmi?

– Yo‘q, albatta. Bu g‘oya paydo bo‘lishi bilanoq, avvalo, markaziy kutubxonaga yo‘l oldim. Tan olishim kerakki, “Fan turmushi” degan nomning tanlanishi ana shu ilm maskani bilan bog‘liq. Bunday kitobning mavjudligiga mutlaqo ishonchim komil edi. Kutubxonaga borgach, uni topib berishlarini so‘radim. Na muallifini, na nashr etilgan vaqtini aytib berolmasam ham, menga ko‘maklashishga va’da berishdi.

Bir haftadan keyin borsam, uzr so‘rashdi: “Bilasizmi, topolmayapmiz. Lekin bizda bir keksa onaxon ishlaydi, u yaqinda ta’tildan qaytadi – u hammasidan xabardor”. O‘sha yoshi ulug‘ ayol u davrda Rubakin jamg‘armasini nazorat qilardi, u meni umidvor qildi: “Ha, ha, nazarimda, shunday kitobni ko‘rgandim, shekilli. Izlab ko‘raman…”

– U davrda hali Internet, elektron kataloglar, axborot izlovchi qudratli tizimlar bo‘lmagan edi, shundaymi?

– Ko‘pincha kutubxona xodimlarining, fantastik xotirasiga suyanilardi. Lekin men izlayotgan kitob o‘sha davrda umuman mavjud bo‘lmasa, nima qilish kerak? Bundan behad ranjidim, desam, yolg‘on bo‘lardi. Aksincha, katta bo‘shliq borligi ayon bo‘ldi va bu ishga ishtiyoq bilan kirishdim.

Buyuk asarlarning 500 ga yaqin jildini ko‘zdan kechirib chiqdim. Kutubxonadan ularning asliyati yoxud tarjimalarini topdim. Maqolalarning bir qismi aynan shu kitob uchun maxsus tarjima etildi. Natijada yuzdan ortiqroq kitobni saralab, fan sohalariga ko‘ra, davriga muvofiq ularni guruhlarga ajratdim – 600 sahifadan iborat kitob yuzaga keldi. Unda 102 nafar ulug‘lar nomi – tarjimai holiga oid ocherk, olimning portreti va o‘zi yozgan shaxsiy matni bor. Ularning hammasi sira qisqartirilmagan holda berildi.

– Ushbu kitobni yaratish uchun qancha muddat ishladingiz?

– Ikki yarim yilga yaqin. O‘zimni qiziqtirgan bir talay ma’lumotlar topdim. Masalan, ingliz olimi Guk bilan bog‘liq hayratlanarli voqea – uning portretini hech yerdan topolmadim. Vaholanki, u juda yirik olim, ingliz Fanlar akademiyasi asoschisi, Nyutonning zamondoshi bo‘lgan edi. Zamondoshlarining e’tirof etishicha, butun olam tortilish qonuni to‘g‘risida Gukning o‘ziga xos tasavvurlari hamda ichki sezgisi bo‘lgan ekan. Ehtimol, shu sababli Nyuton unga butkul toqat qilmagandir. Va Guk bandalikni bajo keltirgan chog‘ida (u esa yosh vafot etgan), uning barcha portretlarini yo‘q qilib yuborishni buyurgan. Uning biron-bir tasvirini adabiyotlarda izlab topish umidida olib borgan urinishlarim zoye ketdi. Oxir-oqibatda Angliyaning Fanlar akademiyasiga – Qirollik jamiyatiga maktub yozdim. U yerdan olimning portreti saqlanib qolmagani to‘g‘risida javob oldim.

– Buning uchun Nyutonga “rahmat” aytish kerakmi?

– Ha, uning buyrug‘iga muvofiq, hammasi kuydirib tashlangan. Vaholanki, Nyutonning o‘zidan hayot chog‘idagi 37 ta portret qolgan bo‘lsa ham – u o‘zining shaxsiy shuhrati to‘g‘risida ko‘proq qayg‘urgan edi.

– Motsart va Saleri mavzusiga oid yana bir yangi lavhami?

– Ma’lum ma’noda shunday. Yoki Kopernikni oling – o‘zining ilmiy asari so‘zboshisida u bevosita Rim Papasiga murojaat etadi. Ehtimol, aynan shu bois muallif hayotligida kitob taqiqlanmagandir. Kitob chop etilganidan 70 yil o‘tgach, u taqiqlandi. Kezi kelganda aytib o‘tish zarur, o‘z zamonasi uchun g‘oyat zarur hisoblangan bu kitobning birinchi nashri 300 nusxada bosilgandi. O‘sha davrdan beri go‘yo to‘rt asr o‘tmagandek – Rossiyada hozir ko‘pgina ilmiy asarlar taxminan shunday adad bilan chop etilyapti.

– O‘zingizning “Fan turmushi” kitobingiz qancha nusxada chiqqan?

– Kitob 13 ming nusxada bosilgandi. U 1973 yilda «Fanning mumtoz vakillari» turkumida chiqqan edi. Akademik Artsimovich kitobning muharriri bo‘lishga rozilik bildirgandi, bu uning eng so‘nggi ishlaridan biri edi, u o‘sha 1973 yilda vafot etdi. Yorug‘ dunyoni tark etishdan avval sahifalangan kitobni imzolagandi. Nashrni shuhratparastlar yarmarkasiga aylantirmaslik uchun avval-boshidanoq o‘sha davrda hayot bo‘lgan olimlar kitobga kiritil­masligiga qaror qilingandi.

Yana bir gapni aytay, kitob uchun suratlarni o‘zim tanlashimga to‘g‘ri kelgan edi. Ermitajda qadimgi olimlar portretlarini o‘z ichiga olgan ajoyib o‘yma naqshli suratlar kollektsiyasi borligini kimdandir eshitgandim. Leningradda bo‘lgan chog‘imda baxtimni sinab ko‘rishga ahd qildim. O‘sha vaqtda ham Ermitajning rahbari Piotrovskiy edi, lekin u hozirgisining otasi bo‘lib, uni ozroq tanirdim. Rahbar meni iltifot bilan kutib oldi hamda haqiqatda shunday jamg‘armaning borligini, u o‘yma naqshli suratlar xonasi saqlovchisi hukmidaligini tasdiqladi. “Biroq men undan bularni ko‘rsatishini so‘rashga, ayniqsa, buyurishga haddim sig‘maydi, – dedi menga Boris Borisovich. – U kollektsiyaning saqlanishiga mening emas, balki Xudoning oldida javobgardir. Mabodo uni ko‘ndira olsangiz, u o‘z xazinasini sizga ochadi. Sizga yagona yordamlashishim mumkin bo‘lgani – buyurtmangizni fotolaboratoriyamiz kechiktirmasligidir. Bunga kuchim yetadi…”

– Kitobda o‘yma naqshli suratlarni ko‘rib turibman. Demak, o‘shandayoq mo‘jizasiz mo‘jiza yaratishga muyassar bo‘lgan ekansiz-da?

– Darhaqiqat, menga noyob nusxalarga qo‘l tekkizishga ijozat etishdi. U yerda ishning turli bosqichlari ifodalangan rembrandona o‘yma naqshli suratlarning turkum izlari bor edi. Hoynahoy, ularning bahosi millionlardir. Bularning hammasini o‘sha ayol saqlardi. Biz faxrlanishga odatlangan barcha bebaho narsalarni shunday fidoyi, sadoqatli insonlar tutib turadilar, afsuski, bugun ular bizni uyaltirib, qashshoqlarcha maosh oladilar. O‘shanda esa biz birgalikda ikki kun davomida izlash bilan mashg‘ul bo‘lgandik – buni katta omad deb xotirlayman. Ehtimol, bir jihatdan, ana shu sababli ham kitob muvaffaqiyatga erishgandir.

– Shundan beri o‘ttiz yildan ko‘proq vaqt o‘tdi. Kitob biron marta qayta nashr etildimi?

– Yo‘q. Lekin hozir shunday fikrlar yuzaga chiqyapti. Axir hayotimda u bilan juda ko‘p bog‘liqliklar bor. Bu “Mo‘jizasiz mo‘jizalar” ko‘rsatuvimning go‘yoki uyda tayyorlangan xomaki nusxasidir. Agar Amper bilan suhbatlasha olsam edi, qaysidir ma’noda, ehtimol, u o‘zi yozib qoldirgan narsalariga amal qilgan bo‘lardim.

– 1973 yilda siz kutubxona, MFTI kafedrasi va “Mo‘jizasiz mo‘jizalar” ko‘rsatuvi telestudiyasi oralig‘ida bo‘zchining mokisiday qatnaganmidingiz?

– Unday bo‘lmagandi. Ko‘rsatuv keyin paydo bo‘ldi. Lekin har ikkala holat o‘zaro bir-biriga chambarchas bog‘liqdir.

Aleksandr Yemelyanenkov suhbatlashdi.

“Trud” gazetasining 2005 yil 20 dekabr sonidan olindi.

O‘zbek tiliga Gulchehra Muhammadjon o‘girdi

«Jahon adabiyoti» jurnali, 2007 yil, 12-son