Kamgap finning ichki monologi

…Voqea poyezdda bo‘lgandi. Yigit tarog‘ini tushirib yubordi. Taroq batareya tagiga kirib ketdi. Yigit egildi, polni paypasladi, batareya o‘ramlari orasida qo‘llari bilan timirsklandi, lekin taroqning izi ham yo‘q edi. Poyezdda yo‘qotganingni aslo topolmaysan. Taroq nima, taroq – arzimagan narsa, bir marta chiptamni yo‘qotib qo‘yganman. U ham batareya orqasiga tushib ketgandi. Tabiiyki, uni qaytib ko‘rmadim. Aksiga olgandek, shu payt chiptachi paydo bo‘lib, jahl bilan gapirdi:
– Xyuvink stantsiyasida chiqqanlar, chiptalaringizni ko‘rsating.
U bizning qatorga qarab yurdi, men esa hech nima bo‘lmagandek o‘tirardim.
Aytishlaricha, ular, chiptachilar yangi yo‘lovchilarni qandaydir belgilariga qarab farqlashlari kerak. Yangi yo‘lovchi allaqanday tetikroq va jo‘shqinroqmi-ey. Qishda uni botinkalariga qarab ajratish oson – agar botinkasi qor bo‘lsa, shubha bo‘lishi mumkin emas. Chiptachi, tabiiyki, yo‘lovchining ko‘ziga qaraydi. Tikilib. Ba’zi chiptasizlar asabiylashib, alanglashni boshlaydi, ba’zilari merovsirab bo‘shliqqa tikiladi. Men ham chiptachining yeb qo‘ygudek tikilishiga qarashga botinmadim. Poyezd yurganda pardalarning silkinishini kuzatish qiziqroq edi: hammasi bir xil maromda qimirlayotgandek edi, e, yo‘q, ayrimlari baribir sal kechikayotgandi. Qiziq, nima sababdan? Balki, ular uzunroqdir? Yoki og‘irroqmi? Ha yo‘q, vaznning bunga daxli yo‘q.
Har bir maktab o‘quvchisi biladi: am-pli-tu-da bog‘-liq emas… ta-tata-ta, ta-ta-ta-ta – deb to‘tidek takrorladim, to chiptachi o‘tib ketmaguncha.
Xavf ortda qolishi bilanoq yana shoshib chiptamni izlashga tushdim. Tamperga yetguncha izladim, lekin topolmadim. Manavi yigit ham, hoynahoy, tarog‘ini oxirgi daqiqagacha izlaydi va baribir topolmaydi.
Esimda, bir gal Xemeenlinn stantsiyasida bizning poyezdga kutilmaganda lotereya chiptalarini sotuvchi kirib qoldi. U qandaydir o‘g‘rincha, oyoq uchida kirib, nuqul o‘rindiqlarga yopishardi. Xuddi “Men men emas, ot ham menikimas” degandek. Lotereyachi ingichka qizil rezinka bilan bog‘langan bir dasta chiptani zo‘rg‘a ushlab turardi. Birdan nimadir paqilladi, rezinka mening o‘rindig‘im suyanchig‘iga, yuzimning yoniga uchib kelib, qoplama ustida turib qoldi. Esimda, bir marta o‘zimda ham xuddi shunday rezinka “otilib”, shift tagida gulqog‘ozlar chetiga yopishib qolgandi. Qiziq, u yerda rezinkani nima ushlab turganiykin?.. Ertalab baribir polga tushdi… Lotereya chiptalari ham sotuvchini dahshatga solib, polga tushdi. Sochilib ketmadi, qandaydir g‘alati uyurma hosil qilib, aylandi, aylanaverdi… Sotuvchining shunda qanchalik shiddatli g‘ayrat ko‘rsatganini bir ko‘rsangiz edi: u buralib-buralib, bu “o‘pqon”lardan chiptalarini – xudo saqlasin! – polga tegmasligi uchun uchayotganda tutib olardi. Namuncha shoshmasa, dersiz?! Nima, yonib ketarmidi?! Shu payt fikrim tiniqlashdi: axir bularni noqonuniy sotadi-ku. Unga yordam berib ham bo‘lmasdi – meni bema’ni chiptalarini o‘zlashtirib olmoqchi deb o‘ylashi mumkin edi.
Lotereyachi nihoyat Riiximyakida tushdi, men esa Xelsinkigacha silkinib borishim kerak edi. Suyanchiqqa o‘zimni tashlab, mizg‘ishga tayyorlandim, shunda qarshimdagi o‘rindiq ostida nimadir oqarib ko‘rinayotganini payqadim. Sinchiklab qaradim, lotereya chiptasi ekan. Uni olib, yirtib, o‘girib qaradim – hech nima. Keyin batareya buramlari orasidan yana bittasi chiqib turganini ko‘rdim. Uni olish uchun egildim, o‘rindiq tagida yana uchta bor ekan, u yerda yana va yana… Bu gal ularning ikkitasi yangi chipta yutib oldi. Bunday holatda imkoniyatni qo‘ldan boy berib bo‘lmasdi. O‘rindiq ostiga kirib, hosilni yig‘ish uchun emakladim… Vagonning narigi chekkasidan taajjubga tushgan yo‘lovchilar ko‘z o‘ngida chiqib, ust-boshimni qoqqancha yo‘lakka chopdim. Toqatsizlanib, ularni ochib qaradim: chiptalar o‘ttiztadan ko‘proq edi, biroq ularning hech biri, gazetalarda yozishganidek, meni fotoapparat, velosiped yoki radiopriyomnikning baxtli egasiga aylantirmadi. To‘g‘ri, menga o‘nlab yangi chiptalar chiqdi. Ammo bu kimni ham qiziqtirardi?!
Viskidan bo‘shagan butilkaga o‘xshashib ketadigan axlatdon allaqachon yirtilgan lotereya chiptalariga to‘lgandi. Ular bunchalik uzun bo‘lmasa – qaraging kelmaydi! Har birini besh martacha ochishga to‘g‘ri kelardi. Qidirgim kelmay qoldi. Bu qanday lotereya bo‘ldi, hech bo‘lmasa bir marta yutuq ta’mini sezsang-da! Umuman olganda, lotereyaga qarshi emasman. Ba’zan omad kelib qoladi. Masalan, bizda institut kechasida uyushtirilgan lotereyani olsak. Unda hali talaba edim, oltin davr! Uni o‘zimiz uchun uyushtirdik, atigi to‘qson to‘qqiz kishi, begona odam yo‘q edi. Nima bo‘ldi deb o‘ylaysiz? Yutuq, xuddi atay qilgandek, professorimizga chiqdi. Shunchaki yutuq emas, katta shishada yorlig‘i ajoyib xorij vinosi. Nomini o‘qib ulgurmasimdan uni zalda namoyish qilishdi, afsus. Shishani professorga berish allanechuk noqulay edi – hamma uning mutlaqo ichmaydigan odam ekanligini bilardi. Kimdir unga kuratorning xonasida turgan stol ustiga qo‘yiladigan lampani berishni taklif qildi. Lekin endi kech, yutuqni hamma ko‘rib bo‘lgandi. Darvoqe, professor juda sevinib ketdi. U hatto shishani ko‘ksiga bosdi, talabalar kulishdi, professorning o‘zi esa hammadan ko‘proq kuldi, hatto odob chegarasidan ham o‘tib ketdi. Negadir darrov uyga ketgisi kelib qoldi, vaholanki, odatda u shogirdlari bilan raqs boshlanguncha qolardi. Biroq professor eshikdan chiqib ulgurmay, taraq-turuq eshitildi. Shisha tushib, chilparchin bo‘lib, mayda-mayda bo‘lib ketdi. Shisha siniqlari bosh eshikkacha sochilib, eshik oldidagi ko‘chani qopladi. Ancha vaqtgacha oyoqlarimiz ostida qasirladi. Hali ham qasirlayotgan bo‘lsa kerak. Voy odamlar-ey – professorga portfel berishga fahmlari yetmadi, shunda shishani oddiy piyonista singari qo‘yniga yashirmagan bo‘lardi.
Men bu xotiralardan xalos bo‘lolmasdim, chunki ro‘paramdagi yigit tinmay tarog‘ini qidirardi. Ba’zan baribir aqli raso yo‘lovchidek joyiga o‘tirar, lekin darrov sakrab turib, shu paytgacha umuman qidirmagani, haqiqiy qidiruv hali oldinda ekanligiga o‘zini ishontirgan kabi yana ishga kirishardi. Axir shuncha zo‘r urinishlardan so‘ng matoh topilmasligiga tan berish qiyin-da. Baribir topolmasliging ikki karra ikkidek aniq bo‘lsa, kimning ham qidirgisi kelardi.
Tamperda yigit nihoyat tinchlandi – chiqish vaqti yetgandi. O‘tish joyida u yana egilib, o‘rindiq tagiga mo‘raladi. Shu payt u menga yonlamasiga turdi, shunda ko‘rdim: hm, taroq shimning o‘ng manjetidan chiqib turgan ekan-ku. Xudo haqqi! Hatto tishlarining qora uchlari biroz ko‘rinayotgandi. Bu haqda unga aytishga botinmadim. Yigitni ahmoqona vaziyatga qo‘yishning nima keragi bor! Qolaversa, u yerdan yigit har ehtimolga qarshi solib qo‘ygan butunlay boshqa taroq chiqib turgan bo‘lishi mumkin. Balki, menga shunday tuyulgandir, balki, shunchaki oqish shim qora ip bilan tikilgandir. Shunaqasi ham bo‘ladi!
Poyezd jilishi bilan men uning o‘rniga o‘tib o‘tirdim, u yerdan izlash qulayroq edi: nima bo‘lganda ham, taroq qayerga yo‘qolganini aniqlashim kerak – u poyezddami yoki yigitning shimidami. Yonimda uzun qalam bor edi. Uni hamma teshik va burchaklarga tiqib ko‘rdim, ammo taroqni baribir topolmadim. Demak, u chindan ham shim manjetiga tiqilib qolgan. Kulgi kulgi bilan-u, lekin bir gal katta bir jamoa izlashda ishtirok etgan zirakni aynan shimimning manjetidan topib olgandim. Biroq uni sohibasiga qaytarishga jazm etmadim. Nima uchun? U baribir menga ishonmagan bo‘lardi. Erkakka ishongan ayolni hech ko‘rganmisiz? Men ham ko‘rmaganman. U, hoynahoy, meni zirakni yashirib qo‘ymoqchi bo‘lgan deb gumon qilgan bo‘lardi. Bunday holatlarda ish senga qarshi tus olishi mumkinligini taxmin qilish kerak – keyin o‘zingni oqlab ko‘r-chi. Ayolga chiroyi ochilib ketganini aytib ko‘ring, ko‘ngilsizliklardan boshingiz chiqmaydi. U, hoynahoy, avval meni xunuk deb hisoblagan degan xulosaga keladi.
Darvoqe, ayollar haqida. Yana bir voqea esimga tushdi. Tanishim, matematika magistri uyida uzugini yo‘qotib qo‘ydi. Tag‘in oddiy uzuk emas, magistr uzugini. Bir hafta qidirdi, oyoqdan qolayozdi, nihoyat hamma yoqni obdan tozalab chiqib, uzugini kiyim bilan qoqib tashlaganiga tamom ishonch hosil qildi. Albatta, yig‘ishtirishdan qandaydir foyda bo‘ldi: tanishim qidirishni to‘xtatdi. Shunda shogirdi matematikadan imtihon topshirishga kelib qoldi. U shogirdini dahlizda qalin zig‘ir tolasidan to‘qilgan dasturxon solingan kichkina dumaloq stol yoniga o‘tqizdi. Dasturxonga har xil gullar, yaproqlar va kolibri qushchalari tasviri tikilgandi. Shogird stolga tirsagi bilan suyanib o‘tirib, birdan nimadir yozishga xalal berayotganini sezdi. Ana o‘sha magistrning tilla uzugi edi. U dasturxonga yopishib, jimjimador bezakning bir qismidek ko‘rinardi.
Hammasi ravshan, faqat bir narsani tushunolmayman: magistr hatto dasturxonni ham yaxshilab qoqmagan bo‘lsa, bu qanday uy tozalash edi, tag‘in hamma yoqni obdan yig‘ishtirganmish. Biroq bu uning shaxsiy ishi, albatta!
Qalam bilan batareyani kavlarkanman, ro‘paramga semiz keksa kommivoyajer o‘tirib olishga ulgurdi. U hansirab nafas olib, mitti daftarchaga tikilgan latta bilan peshonasidagi terni artardi. Bu uning firmasi matolarining namunalari bo‘lsa kerak.
– Nimadir yo‘qoldimi? – so‘radi yangi yo‘lovchi qiziqsinib.
– Taroq qayergadir tushib ketdi.
U oyoqlarini yig‘ishtirib, beso‘naqay osilgancha batareya tagiga mo‘raladi.
– Qimmat narsa emas. Yarim markalik oddiy taroq, – deb ogohlantirdim men darrov. – Bekorchilikdan qidiryapman.
– Albatta, har doim qidirib ko‘rish kerak. Agar har gal taroq yo‘qolganda, yangisini sotib olaversa, hech qancha pul chidamaydi.
Hamma kommivoyajerlar odatda shunday o‘ylaydi. Faqat o‘ylaydi emas, odamlarni mijg‘ovlanib ziqnalikka o‘rgatadi, go‘yo bundan foyda ko‘rayotgandek. Kamiga u meni vijdonsizlarcha kommivoyajerlarning hech narsasi yo‘qolmasligiga ishontirishga urindi. Ammo ko‘p o‘tmay o‘zi ham topishga qiziqib qoldi, kamarini yechib, hind afsungaridek o‘ynata boshladi. Tag‘in nima deydi:
– Kamarning eskiligiga ahamiyat berma: jin urgur qayishqoq, har qanday teshikka kirib ketadi. Bebaho.
Kommivoyajer shu asnoda bunday kamar bilan shaxsan o‘zim yopilib qolgan to‘rtta eshikdan uchtasini ocha olardim deb maqtandi. Ma’lum bo‘lishicha, agar siz eshikni bekitsangiz-u, kalitni uyda unutib qoldirsangiz, buning hech qanday qo‘rqinchli tomoni yo‘q. Pochta tortmasini sug‘urib, bekorchilikdan sandiroqlab yurgan biron boladan qo‘lini yoriqdan tiqib, qulfni ichkaridan ochishini iltimos qilish kerak. Kommivoyajer bu ko‘p uchraydigan holat ekanligini uqtirardi. To‘rtta eshikdan uchtasida hoynahoy teshik bor, deb men bilan bahs bog‘lashga ham tayyor edi. Biroq garov bo‘lmadi. Xaapamyakida poyezddan tushdim, kommivoyajer esa yo‘lida davom etdi. Perrondan o‘tayotganimda, derazadan boshi ko‘rinmadi. Anavi taroqni qidirayotgandir balki, yoki shu payt egilib, botinkasining bog‘ichlarini bog‘layotgandir. Bog‘ichining bittasi kommivoyajer vagonga kirganda osilib turgandi. Semiz odamlarning doim bog‘ichi yechilib ketadi! Faqat bog‘ichlari yechilsa mayli, bir safar…

Rus tilidan Komila Nosirova tarjimasi
“Jahon adabiyoti”, 2014 yil, 12-son