RIVOYaTNING BOShLANIShI

BIRINChI DOLG‘A

Gauriy quchog‘idagi Vibhu badanidan chiqqan terning tomchisi sizni o‘z panohida asragay; Vibhu ko‘zidagi otashdan jon-poni chiqib ketgan Kama bamisoli suvli qalqonday o‘zini shu tomchi ter bilan himoya qilgan edi.
Kaylas tog‘ida Shivaning o‘zi ganlar ichidi a’losi Pushpadantga so‘zlab bergan vidyadharlar haqidagi g‘aroyib rivoyatga quloq ber; Vararuchi qiyofasida yerda dunyoga kelgan Pushpadant uni Kanbhutiga hikoya qilib bergandi; Kanbhutidan uni Gunadhya eshitdi, Gunadhyadan esa — Satvahan.
Vats nomi bilan shuhrat topgan bir mamlakat bor. O‘z-o‘zidan ma’lumki, yerda kibru havosini o‘lchashga qodir, osmon bilan raqobat qila oladigan bir andoza bo‘lishi uchun Parvardigor uni o‘zi yaratgan edi. Bu mamlakatning qoq o‘rtasida Kaushanbi degan bir ulkan shahar joylashgan — bu Lakshmiyning ishrat maskani bo‘lib, o‘zi yerdagi nilufar gulidir. Kaushanbida panduzolar naslining zurriyoti, Shanmejayning o‘g‘li, shoh Parikshitning nevarasi va Abhiymanyuning chevarasi Shatanik hukmronlik qilar edi. Shatanikning eng katta bobokaloni qo‘llarining kuchini Shivaning qudratli qo‘llari sinab ko‘rgan Arjun edi; xotinlikka Shatanik yer bilan malika Vishnumatini tanladi; yer-ku shohga qimmatbaho toju javohirlarini in’om etardi, ammo Vishnumati unga o‘g‘il farzand tug‘ib berishdan ojiz edi.
Kunlarning birida shoh shikor qilib o‘rmonda kezib yurar ekan, darvesh Shandilyaga duch keldi. Darveshlar ichida a’losi hisoblanmish Shandilya shohning tirnoqqa zor ekanidan ogoh bo‘ldi-yu, Kaushanbiga keldi. U yerda u qurbonliq taomi pishirdi, mantr o‘qib unga dam soldi va yegani malikaga tutdi. Ko‘p o‘tmay shoh o‘g‘il farzandli bo‘ldi, unga Sahasranik deb ot qo‘yishdi va u otasining bir sharafiga o‘n sharaf qo‘shadigan azamat yigit bo‘lib yetishdi, aft-andomiyu soxt-sumbatidan uning nechog‘li saxovat va adolat odobi bilan tarbiya topgani mana men deb ko‘rinib turardi. Birmuncha muddat o‘tgach, Shatanik o‘g‘lini valiahd etib tayinladi, o‘zi esa ko‘proq vaqtini haramda o‘tkazib, saltanat ishlari haqida kam o‘ylar edi.
Asurlar bilan jang boshlanganda shoh Shatanik yordamga muhtojlik sezib, Shakr unga chopari Matliyni yubordi. Shatanik o‘g‘li va saltanat tashvishlarini bosh vaziri Yugandhar va sipohsolori Supratikka topshirdi-da, o‘zi asurlar bilan jang qilib, ularni tor-mor etgani Matliy bilan birga Shakr huzuriga yo‘l oldi. Vasavning ko‘z o‘ngida u Yamdantrni va ko‘plab boshqa asurlarni o‘ldirdi, biroq shu jangda u o‘z ajaliga ham duch keldi. Matliy uning jasadini poytaxtga olib keldi, erining ketidan malika ham o‘zini dafn gulxaniga nisor etdi, taxt esa uning o‘g‘li Sahasranik chekiga tushdi-qo‘ydi. Vo ajabo! Sahasranik otameros taxtga qadam qo‘yar-qo‘ymas yer yuzidagi barcha shohlarning boshi, go‘yo og‘ir yuk bosib tushganday, baravariga quyi egildi.
Shu voqeadan ko‘p o‘tmay Shakr dushman ustidan qozonilgan g‘alaba munosabati bilan tantanalar o‘tkazdi va osmonga do‘stining o‘g‘li Sahasranikni taklif qilgani Matliyni yubordi. Indr bog‘ida Sahasranik ma’budlarning sohibjamol qizlar bilan xushchaqchaqlik qilib yurishganini ko‘rdi va o‘zi munosib bir xotinga ega bo‘lmaganidan dilida qandaydir o‘ksiklik his qildi. Shunda uning ko‘nglini sezib turgan Vasav dedi: “Ey shoh, ko‘p ham qayg‘uraverma! Istaging bajo bo‘lg‘ay. Zero yerda allaqachon senga munosib yor bo‘lishi tayin etib qo‘yilgan bir qiz dunyoga keldi. Bu haqda senga bir rivoyat so‘zlab beray, sen diqqat bilan quloq sol:

MRIGVATIYNING ERGA ChIQISh HIKOYaSI

Kunlarning birida Parvardigorni ko‘rib, ajzi niyoz hosil qilgani uning eshigiga bordim. Orqamdan izma-iz Vidhun degan allaqanday vasu1 yetib keldi. Bizlar Brahma poyida turganimizda uning oldiga Alambuj degan bir apsara2 ham yaqin keldi. Shamol uning ko‘ylagini tortqilab uchirib yubordi va apsara qip-yalang‘och bo‘lib qoldi, uni bu ahvolda ko‘rib, haligi vasuning vujudini shahvat alangasi chulg‘adi, apsaraning o‘zi ham vasuning xushro‘yligiga mahliyo bo‘lib, undan ko‘zini uzolmayotgandi. Buni payqagan Nilufarzod Parvardigor menga qaradi, men uning bu qarashi ma’nosini angladim-da, g‘azab bilan ularni qarg‘adim: “Hoy uyat-puyatni bilmaydigan behayolar, iloyo bandalar dunyosida tug‘ilmoq qismatingiz bo‘lsin. Sizlar u yerda er va xotin bo‘linglar!” Mana shu vasu sening qiyofangda dunyoga keldi, shoh Sahasranik; u Shatanikka o‘g‘il bo‘lib, oy sulolasining bezagi hisoblanadi. Haligi apsara esa Ayodhyada olamga keldi, u shoh Kritvarmanning qizi bo‘lib, ismi Mungvatiy, qismatiga senga xotin bo‘lish yozilgan”.
Shu so‘zlardan keyin bamisoli shamol yelpigan kabi shohning ishq otashidan majruh dilida muhabbat olovi lov etib yondi.
Shundan so‘ng Shakr uni izzat-ikrom bilan qo‘yib yubordi, unga o‘zining jang aravasini in’om etdi va Sahasranik Matliy hamrohligida poytaxti sari yo‘l oldi.
Biroq yo‘lga tushishlari hamon Tilo‘ttama degan apsara unga nisbatan muhabbat tuyg‘usini his etgan holda uni to‘xtatdi: “Shohim, sizga aytadigan ikki og‘iz gapim bor, birpas sabr qilsinlar”. Biroq esi-margi Mrigvatiyda bo‘lgan shoh apsaraning ovozini eshitmadi va yonidan o‘tib ketaverdi. Shunda izzat-nafsi qattiq lat yegan Tilo‘ttamaning chunonam g‘azabi keldiki, ayamay qarg‘ab tashladi: “Gaplarim qulog‘ingga kirmagani uchun, hoy shoh, seni duoyi bad qilaman: iloyo o‘sha fikru yodingni o‘ziga band qilgan mohporang bilan o‘n to‘rt yillik hijron azobida yon!” Faqat Matliygina bu qarg‘ishni eshitib qoldi, shoh esa tezroq sevgilisi vasliga yetishmoq niyatida jang aravasida Kaushanbi qaydasan deya yelib ketdi, holbuki uning butun xayoli Ayodhyada edi.
So‘ngra toqatsizlikdan yuragi hapqirib-toshib, u Yugandhar va barcha arkoni davlatga Mrigvatiy haqida unga Vasav hikoya qilib bergan voqealarni ipidan ignasigacha so‘zlab berdi va bir lahza ham vaqtni boy bermay, otasi kritvarmandan bu qizning qo‘lini so‘ragani Ayodhyaga sovchi yubordi.
Sovchi Kritvarmanga shoh Sahasranik iltimosini bayon qilganida u sevinganidan o‘zini qo‘yarga joy topolmay, bu haqda darhol malika Kalvatiyni boxabar qildi. Bunga javoban malika shunday dedi: “Shohim, qizimiz Mrigvatiy uchun Sahasranikday munosib kuyov topilishi amri mahol. Esimda, bir kuni tushimda allaqanday brahman aynan shu to‘g‘rida menga gapirgan edi”. Shunda sevinchidan terisiga sig‘may ketgan shoh ota Sahasranikning sovchisiga qizining raqsda, qo‘shiqda va boshqa san’atlardagi bor mahoratini namoyish etdi va sovchi qizning nafosatu nazokatda bemisl ekaniga to‘la amin bo‘ldi.
Shunday qilib, Kritvarman shoh Sahasranik bamisoli to‘lgan oydek, boshdan-oyoq duru javohirotdan bino bo‘lgan qizini nikohlab berdi. Sahasranik bilan Mrigvatiyning nikohi bilim bilan zehnning bir-biriga chatishib ketganiga o‘xshardi: ulardagi fazilatlar bir-birini to‘ldirib, boyitib turardi.
Birmuncha vaqt o‘tgandan keyin shoh vazirlari birin-ketin farzandlar ko‘ra boshlashdi: Yugandhar o‘g‘illi bo‘lib, ismini Yaugandharayan qo‘yishdi, Supratik xonadonida dunyoga kelgan yangi mehmonni Rumanvat deb atashdi, shohning ko‘ngilxushlik damlarida yonida bo‘luvchi vaziri esa Vasantak degan o‘g‘il farzandga ega bo‘ldi. Yana bir muncha muddat o‘tgach, rangi qochib, etlari tortilib qolgan malika Mrigvatiy ham bo‘yida bo‘ldi.
Er bir zum ko‘zini uzolmagan yori kunlarning birida undan shunday bir tilagini ravo aylashni o‘yladi: Qon to‘la hovuzda cho‘milib olmoqchi ekanini aytdi. Xotinining har bir xohishini muqaddas bilguvchi shoh hojatbarorlikda tengsiz ekanini yana bir bor namoyon etdi: hovuz qazib, ichiga qizil rangdagi suvni shunday to‘latib qo‘yishni amr etdiki, uning qondan sira farqi bo‘lmasin. Malika hovuzda cho‘milib, a’zoyi badani qip-qizil rangga bo‘yalgach, to‘satdan Garud zotidagi bir qush uchib keldi-da, malikani bir parcha go‘sht deb o‘ylab, shartta chang soldi, Sahasranikning kayfi uchgani shunchalikki, nima qilishini bilmay o‘zini yo‘qotib qo‘ydi, vujudidagi botirlikdan asar ham qolmadi, go‘yo yirtqich malikaga qo‘shib, uning bor jasoratiyu jur’atini ham olib qochib ketganday. U yorini shu qadar yurakdan sevar ediki, chindan ham qush malikani olib qochganiga chidolmay, hushdan ketib yerga quladi. Bir ozdan so‘ng u o‘ziga kelganida bu yerdagi hodisalarni ilohiy idrok bilan his etib, falakdan nozil bo‘lgan deb uning qoshiga keldi. Shohga tasalli berish uchun u unga o‘zi eshitgan Tilo‘ttama qarg‘ishi haqidagi rivoyatni so‘zlab berdi, yaqinda o‘z yoringizga ega bo‘lasiz deb yana bir karra xotirjam qildi-da, keyin ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.
“Oh sevgilim! Bu yaramas Tilo‘ttamning istagi baribir ravo bo‘ldi-ya!” boshiga tushgan musibat azobiga chidolmay shoh qayta-qayta shu gapni takrorlar edi. Biroq u qanaqa qarg‘ish ekanini yaxshi bilardi, aqoriblari unga taskin-tasallilar bera boshlashdi va shoh yori bilan yana diydor ko‘rishishiga umid bog‘lagan ko‘yi o‘zining ruhini o‘zi ko‘tarishga harakat qila boshladi.
Bu orada Mrigvatiyni ko‘tarib qochgan qudratli qush o‘z changalidagi o‘lja tirik malika ekanligini angladi-yu, uni Sharqiy tog‘ ustiga tashlab, Xudoga topshirdi. Qush uni tashlab, uchib ketgandan keyin g‘am-qayg‘uga botgan malika qarasaki, tubsiz darali tog‘ cho‘qqisida yotibdi va ming dod-faryod qilgani bilan bir ish kelmasligini angladi. Vujudini egnidagi tanho ich ko‘ylagi bilan yashirishga harakat qilgancha u achchiq-achchiq yig‘ladi, o‘lganning ustiga tepganday o‘rmondan dahshatli bir ilon chiqib keldi-da, uni yutib yubormoqchi bo‘ldi. Biroq malika xudo yarlaqagan banda edi, ko‘zga ko‘rinmaydigan bo‘lib qolgan ilohiy eri paydo bo‘ldi va ilonni o‘ldirib, sevikli yorini o‘limdan saqlab qoldi. Shunda malikaning o‘zi tirik qolishni istamay, quturgan filga ro‘baro‘ bo‘ldi, biroq fil ham go‘yo, unga achinganday, ayadi va tegmadi. Ajabo, o‘zini uning oyog‘i tagiga tashlasa ham quturgan fil qo‘yday yuvoshib, oyoqlarini malikadan tortdi! Ishvarning xohishi bilan nimalar bo‘lmaydi deysiz!
Qoyaning eng chekkasida qornidagi gumonasi yukidan holdan toyib tik turgan ko‘yi malika erini esladi-yu, ovozining boricha dod solib yig‘ladi. Uning faryodi meva va ildizlar tergani o‘rmonga kelgan bir yosh darveshning qulog‘iga chalindi. U boshdan-oyoq g‘am-hasrat tajassumiga aylangan malikaga yaqin bordi-da, nima bo‘lganini va bu yerga qanday kelib qolganini surishtira boshladi. Juvonga qo‘lidan kelgancha taskin-tasalli berib, azbaroyi rahmi kelganidan yigit uni darvesh Jamdagni boshpanasiga olib bordi.
U yerda bamisoli hamdardlik tajassumi kabi Jamdagni malikani kutib oldi, darveshning atrofidan shunday yorqin nur taralib turardiki, go‘yo Sharqiy tog‘da hech qachon quyosh botmaydigandek. Juvon o‘zini darvesh oyog‘iga tashladi, yordamga muhtoj har qanday odamdan mehru muruvvatini ayamaydigan bu darvesh o‘zining nihoniy narsalarni ham ko‘rishga qodir nigohlari bilan sho‘rlik ayol qattiq musibatga giriftor bo‘lganini payqadi va unga qarab dedi: “Mening mana shu makonimda, qizim, sen o‘g‘il tug‘asan — u o‘z otasi naslining tayanchi bo‘lajak. Ering bilan diydor ko‘rishuv ham taqdiringga yozib qo‘yilgan, bu yog‘idan ko‘ngling to‘q bo‘lsin!”
Darvesh shu gaplarni aytdi va oqko‘ngil Mrigvatiy dilida eri bilan diydor ko‘rishish umidi bilan shu maskanda yashab qoldi.
Birmuncha vaqt o‘tgandan keyin, yaxshilarga ergashgan ro‘shnolikka yetmay qolmas deganlaridek, tongdan ham beg‘ubor juvon dunyodagi eng oliy xazina — o‘g‘il farzandga ega bo‘ldi. “Udayan ismli buyuk shoh dunyoga keldi. U buyuk sharaf egasi bo‘lgay va butun vidyadharlar ustidan hukmronlik qilgay!” — shu lahzada osmonu falakni tutib ana shunday so‘zlar yangradi va bu so‘zlar Mrigvatiyning sevinch nimaligini allaqachonlar unutib yuborgan qalbini farahlarga to‘ldirdi.
Kichkina Udayan darveshlar maskanida asta-sekin ulg‘aya boshladi va u bilan birga uning tengqurlari ham o‘zlariga xos bo‘lgan oliy fazilatlar bilan voyaga yeta boshladilar. Jamdagni nazorati ostida u kshatriylar ado etishi lozim bo‘lgan barcha majburiyatlarni bajarar, turli fanlarni qunt bilan o‘rganar edi, suyagi qotib, yigit yoshiga yetgach esa harbiy san’atni ham o‘rgandi. Onasi Mrigvatiy ham azbaroyi farzandlik muhabbati vajidan eri Sahasranik nomi o‘yib yozilgan bilaguzukni qo‘lidan yechdi-da, o‘g‘lining qo‘liga taqib qo‘ydi.
Kunlarning birida o‘rmonda ohu ovlab yurar ekan, yigitcha yovvoyi tog‘lik tutib olgan bir ilonni ko‘rib qoldi. Chiroyli ilonga rahmi kelib, Udayan haligi tog‘likka qarab dedi: “Iltimos, bu ilonni qo‘yib yubor”. Bunga javoban tog‘lik dedi: “Taqsir, mening butun tirikchiligim mana shu ilondan o‘tib turibdi. Men bir kambag‘al odamman, ilon o‘rgatish bilan bir kunimni ko‘rib yuribman. Oldin bisotimda bo‘lgan ilon o‘lib qoldi, bu ilonni tutib olguncha o‘rmonda ozmuncha sarson bo‘lmadim. Duoyu afsunlar va noyob giyohlar yordamida men uni zo‘rg‘a qo‘lga o‘rgatib oldim”. Tog‘likning so‘zlarini eshitib, olijanob Udayan onasidan olgan bilaguzukni unga hadya qildi va ilonni ozod etdi.
Bilaguzukni olib, tog‘lik u yerdan ketdi, ozod bo‘lgan ilon esa suyunganidan Udayanning oldiga o‘rmalab keldi va shunday dedi: “Mening ismim Vasunemi bo‘ladi, o‘zim Vasukning akasi bo‘laman. Meni qutqarganing evaziga mana bu cholg‘uni ol, uning torlaridan chiqqan surud har qanday odamni sel qilib yuboradi, torlar chorak parda ohangiga moslab sozlab qo‘yilgan. Men senga yana betel yaproalarini ham in’om qilaman. Mana bu esa mo‘jizakor surtma bo‘ladi, u surtilgan gulchambar so‘lish nimaligini bilmaydi,. Manglayga surtilgan qizil bo‘yoq esa hech qachon unniqmaydi”. Ilondan ana shunday noyob tortiqlar olib, Udayan Jamdagnining maskaniga ketdi, uning qaytib kelishi obi rahmat yomg‘iridek onasi vujudini shirin hissiyotlar bilan molomol qildi.
Endi gapni o‘rmonda kezib yurib, Udayandan taqdir taqozosi ila shoh ismi o‘yib yozilgan bilaguzukni olgan haligi tog‘likdan eshiting. U bozorga bordi-da, bilaguzukni bozorga solib ko‘rdi. Biroq uni shoh mulozimlari tutib olishda-da, saroyga olib kelishdi. “Sen bilaguzukni qayerdan olding?” — so‘radi undan qayg‘uli Sahasranik. Shunda tog‘lik Sharqiy tog‘da ilon tutib olgandan keyin bilaguzukka qanday ega bo‘lganini bir boshdan gapirib berdi. Tog‘likning gaplarini diqqat bilan tinglab turgandan keyin Sahasranik bu seviklisining bilaguzugi ekaniga amin bo‘ldi va ham sevinch, g‘am-qayg‘u aralash tuyg‘udan boshi aylanib ketdi.
Shu top ilohiy ovoz yangradi: “Qarg‘ishing muddati tugadi, shoh! Bilib qo‘y, xotining Mrigvatiy o‘g‘li bilan Sharqiy tog‘dagi Jamdagni kulbasida istiqomat qilmoqda”. Bu so‘zlar firoq o‘tida kuya-kuya ado bo‘lgan shohga shunday ta’sir qildiki, jazirama issiqdan keyin yomg‘ir salqinidan jon-tani yayrab ketganday his qila boshladi o‘zini.
Bir daqiqa ham kutishga toqati qolmagan shoh uchun bir kun bamisoli ming kunday tuyulib ketdi.
Ertasiga ertalab tog‘lik yetovida shoh Sahasranik o‘z qo‘shini bilan sevikli xotinini tezroq qidirib topish uchun darveshlar xonaqosiga yo‘l oldi.
Buyuk shoir Somdevning “Dostonlar ummoni”dagi “Rivoyatga debocha” kitobining birinchi dolg‘asi ana shundan iborat.

IKKINChI DOLG‘A

O‘sha kuni shoh yo‘l yurdi, yo‘l yursa ham mo‘l yurdi va oxiri bir o‘rmon ko‘li yoqasida qo‘nib, chodir tiktirdi. Shoh toliqqanidan taxtiravoniga cho‘zildi va shu asnoda Sangtak degan roviy uning huzurida paydo bo‘lib, o‘z san’ati bilan shoh dilining chigilini yozishga ahd qildi. “Menga shunday rivoyat so‘zlab berki, — iltimos qildi shoh, — men chehrasi nilufarday toza Mrigvatiyni ko‘radigan o‘sha baxtli onni betoqat kutayotgan dilimga taskin bersin”. Bunga javoban Sangtak shunday dedi: “Ey shoh, o‘zingni o‘zing behuda koyitma. Sening malika bilan diydor ko‘rishuving dam sayin yaqinlashib kelmoqda, axir qarg‘ishing muddati allaqachon tugagan-ku. Visol va firoq odamzodga yo‘rgakda tekkan kasal. Men aynan ana shu haqda bir hikoyani so‘zlab bermoqchiman. Quloq sol, ey hukmdor:

ShRIDATT va MRIGANKAVATIY HIKOYaSI

Bir zamonlar Malav mamlakatida bir Yajnyaso‘m ismli ikki bor tug‘ilgan odam yashar edi. Xudo bergan banda ekanmi, ketma-ket ikki o‘g‘il ko‘rdi va ikkisi ham el sevgan qobil va solih farzandlar bo‘lib yetishdi. Ulardan birining ismi Kalnemiy, ikkinchisiniki Vigatbhay edi. Bolalar endigina bo‘yga tortib, yigitlikka qadam qo‘yar-qo‘ymas otalarining kuni bitib, yorug‘ olamni tark etdi va ular ta’lim olgani Pataliputra shahri tomon yo‘l oldilar. U yerda Devsharman degan muallim mukammal bilim bilan birga yigitlarga ikkala qizini nikohlab ham berdi — buni muallimning saxovati deysizmi yo yigitlarga zehnu iqtidorlari uchun munosib mukofot deysizmi, o‘zingiz bilasiz.
Ko‘p o‘tmay boshqa erkaklarning boy-badavlat ekanini ko‘rib, Kalnemiyning ularga havasi kela boshladi. Shunda u qurbonliqlar qildi va ma’buda Shri Lakshmiy sharafiga marosim o‘tkazdi, shu bilan ma’budaning muruvvatiga noil bo‘ldi.
Himmati oliy ma’buda Shri uning ko‘z o‘ngida paydo bo‘ldi-da, yigitga qarab dedi: “Sen juda badavlat bo‘lib ketasan va shunday bir o‘g‘il farzand ko‘rasanki, uning peshonasiga yer yuzi hukmdori bo‘lish yozilgan. Biroq oxir-oqibatda seni qaroqchi sifatida qatl etadilar, chunki sen muborak qurbonliqni nopok niyatlarda ado etding”. Shunday deya ma’buda Shri ko‘zdan yo‘qoldi, Kalnemiy esa ko‘p vaqt o‘tmay, mil-mil boyliklar egasiga aylandi. Shu bilan baravariga vaqti-soati bilan unikida qo‘chqorday o‘g‘il farzand dunyoga keldi. Hamma orzu-niyatlari ro‘yobga chiqqan ota bolaga Shridatt deb ism qo‘ydi, farzandi ma’buda Shri marhamati ila dunyoga kelganini bilardi-da.
Yillar o‘taverdi, Shridatt ulg‘aydi va garchand u brahman bo‘lsa ham kamondan paykon uzish san’atida yer yuzidagi hamma odamlardan o‘zib ketdi va yakkama-yakka olishuvda uning kuragini yerga tekkizadigani topilmadi. Bu orada Kalnemiyning akasi Vigatbhay ilon chaqib olgan xotinini o‘ylab g‘amga botgan ko‘yi gunohlariga kaforat qilgani o‘zga yurtlardagi qadamjolarga ketdi. Shon-shavkatidan darak topgan Shridattni esa shoh Vallabhshakti shahzoda o‘g‘li Vikramshaktiyga o‘rtoq qilib tanladi. O‘ziga yetgancha maqtanchoq va kalandimog‘ bu shahzoda bilan Shridatt, xuddi Bhim yoshligida injiq Duryodhan bilan bitta uyda turganday, shu shahzoda bilan bitta xonada yashay boshladi. Avanti mamlakatidan Bahushamalik va Vajrmukti degan ikki jangchi brahman Shridattning do‘stlari bo‘lib qoldi. Dekan muzofotidan, vazirlarning o‘g‘illari bo‘lgan boshqa o‘smirlar ham uni hurmat qila boshlashdi va u bilan do‘stlashib olishdi, Shridatt ularning barchasini yakkama-yakka olishuvda yenggan edi. Ularning ismlari Mahobal, Vyagrbhay, Upendrbal va Nishthurak edi.
Kunlarning birida yomg‘ir faslida shahzodaga o‘rtoq bo‘lmish Shridatt Ganga qirg‘og‘i bo‘ylab ko‘ngilochar sayrda do‘stlari bilan birgalikda unga hamrohlik qilib yurardi. Sayr chog‘ida xizmatkorlar shahzodani o‘zlariga hukmdor qilib olishgandi, Shridattning do‘stlari esa uni shoh deb e’lon qilishgandi. Bundan darg‘azab bo‘lgan takabbur shahzoda hech o‘ylab-netib o‘tirmay, botir brahmanni yakkama-yakka olishuvga chaqirdi. Biroq olishuvda u Shridattga bas kelolmadi va azbaroyi alam qilganidan uni o‘ldirishni diliga tugib qo‘ydi — axir unga hech kim bas kelolmas edi-da! Shridatt shahzodaning bu qabih niyatini payqagach, kayfi uchib ketdi va do‘stlari bilan birgalikda yashirinishga shoshildi.
Ganga sohilidan ketib borarkan, ko‘zi daryo o‘rtasida oqib ketayotgan bir ayolga tushdi, shu turishida u suv uzra yotgan ma’buda Shrining o‘zginasi edi. Ayolni suvdan olib chiqish uchun u shartta o‘zini daryoga otdi, Bahushalin boshchiligidagi olti do‘sti esa qirg‘oqda qoldi. Shridatt ayolni boshidan tutib oldi, biroq ayol yigitni tortgancha suvning tagiga cho‘kib keta boshladi va botir yigit hayal o‘tmay o‘zini suv tubida ko‘rdi. Suv tubiga tushgandan so‘ng uning ro‘parasida Shivaning ulug‘vor ehromi namoyon bo‘ldi, suv bilan ayoldan esa nom-nishon qolmagandi. Bu g‘aroyib mo‘jizadan aqli lol qolgan Shridatt Ma’bud siymosi oldida yetti bukilib tiz cho‘kdi, ma’bud yalovida ho‘kiz suvrati aks ettirilgan edi. Charchab holdan toygan Shridatt bu tunni ehrom yonidagi bog‘i eramda o‘tkazdi.
Tong bilan u yana o‘sha qizni uchratdi; qiz bamisoli Shrining tajassumidek butun ayollik mukammalligi bilan tovlanib, koinot Egasi Ma’budga sig‘ingani keldi. Ishvarga qurbonliq keltirib, oy tal’atli qiz uyi tomon ravona bo‘ldi, Shridatt esa uning izidan tushdi. Yigitning ko‘z o‘ngida qizning ko‘rkamlikda ma’budlar koshonasidan qolishmaydigan saroyi eshiklari lang ochildi va o‘zining butun ulug‘vorligi bilan qiz bitta-bitta yurib saroy ichkarisiga doxil bo‘ldi. Shridattga bir og‘iz ham so‘z aytmay, sarvqomat qiz xobgohidagi taxtiravonga cho‘kdi va atrofida minglab cho‘rilari unga girdikapalak bo‘la boshladi.
Shridatt sal nariga borib o‘tirib oldi va shu asnoda sohibjamol qiz ho‘ngrab yig‘lab yubordi. Uning ko‘z yoshlari duv-duv oqib ko‘ksiga tushar edi va Shridatt kutilmaganda qizga nisbatan hamdardlik hissini tuydi. Shunda yigit undan so‘radi: “Sen kimsan, hoy sohibjamol qiz va seni qanday g‘am bu qadar azoblarga giriftor qilmish? Qani, gapir, balki bu g‘amni aritishga mening yordamim tegib qolar?” Yig‘isini bazo‘r bosib, qiz unga shunday deb javob berdi: “Daytyalar» hukmdori Balining ming nafar nevarasi bor. Shular ichida men Viyutprabha to‘ng‘ichi bo‘laman. Ko‘p yillar bo‘ldiki, Vishnu bobomizni asir olgan, otamni esa yakkama-yakka olishuvda halok etgan. Otamni o‘ldirib, u bizni shahrimizdan quvib yubordi, bizni vatanimizga qaytib kela olmasligimiz uchun shahar darvozasiga bir arslonni qorovul qilib qo‘ydi. Shu tariqa xonadonimizda arslon, qalbimizda esa g‘am-qayg‘u hukmronlik qilmoqda. Biroq bu arslon aslida ma’bud Kuber duoyi bad qilgan yakshning o‘zi bo‘ladi. Bir vaqtlar shunday alomat bo‘lgan ediki, agar bandalardan birontasi o‘nta arslonni yengsa, duoyi bad muddati tugaydi. Shahrimizga borishning biror-bir iloji topiladimi-yo‘qmi deb so‘raganimizda Vishnuning o‘zi bu haqda so‘zlab bergandi. Shu boisdan, ey qahramon men seni bu yerga bandalar olamidan olib keldim. Sen mana shu arslonni, ya’niki bizning dushmanimizni halok ayla. Agar sen uni yengsang, u senga Mrigankak degan shamshirni in’om etgay. Ushbu shamshirning mo‘jizakor qudrati bilan sen yer yuzini musaxxar etgaysan va shoh bo‘lgaysan”.
Bu so‘zlarin eshitib, Shridatt qizning taklifiga rozi bo‘ldi. O‘sha kun o‘tib, ertasiga tongda daytya qizlar uni o‘z shaharlariga olib bordilar. U yerda yigit darg‘azab arslonni yer tishlatdi va arslon tavqi la’natdan xalos bo‘lib, inson qiyofasiga kirdi. Bundan behad hursand bo‘lgan arslon uni tavqi la’natdan xalos qilgan botirga o‘z shamshirini in’om qildi va ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. O‘sha yigitning ham, asur qizlarining ham dillaridagi g‘am-anduhdan nom-nishon qolmadi.
Shridatt esa daytya qizi va uning singillari bilan birgalikda yer qa’ridan chiqib kelgan Anant ajdarhosini esga soluvchi bu g‘aroyib shaharga kirib keldi.
Daytya qizi Shridattga har qanday zahardan davolovchi uzukni hadya qildi va yigit qiz bilan tanho qolib, yuragida unga nisbatan kuchli muhabbat tuyg‘usini his etdi.
Shunda qiz ayyorlik yo‘liga kirib, yigitga dedi: “Mana bu daryoda g‘usl qilib ol. Biroq unga sho‘ng‘imoqchi bo‘lsang, timsohlardan saqlanish uchun shamshirni qo‘lingga olib ol”. Shridatt xo‘p dedi-da, daryoga sho‘ng‘idi va bir vaqtlar o‘zini suvga otgan joydan Ganga qirg‘og‘iga suzib chiqdi. Yerosti olamidan ko‘tarilib va shamshiru uzukni o‘zida qolganini ko‘rib,Shridatt sodir bo‘lgan voqealardan qattiq hayratga tushdi va shu biln birga asur qizining hiylasi qurboni bo‘lganidan qattiq qayg‘uga botdi.
So‘ng do‘stlarini qidirib topish uchun u uyiga qarab yo‘l oldi, biroq yarim yo‘lda u do‘sti Nishthurakka duch keldi. Nishthurak uning oldiga yaqin keldi va salom-alik qildi, keyin esa yigit bilan xilvatroq joyga bordi-da, do‘stini so‘rab-surishtirganlariga javoban uning yaqinlari haqida so‘zlab berdi: “Sen Ganga suvi ostiga kirib ketganingdan keyin biz seni ko‘p kunlar rosa qidirdik va azbaroyi qattiq qayg‘urganimizdan boshimizni tanamizdan judo qilish darajasiga bordik. Biroq shu payt osmondan bir ovoz keldi: “Yigitlar, shoshma-shosharlik qilmanglar, do‘stingiz tirik qaytib keladi”, — shundan keyin biz maqsadimizdan qaytdik. Keyin biz otang huzuriga yo‘l oldik, biroq yarim yo‘lda biz tomon allaqanday bir odam chopib keldi-da, quyidagilarni aytdi: “Sizlarning endi shaharga kirishingiz durust bo‘lmas, zero shoh Vallabhshakti dunyodani o‘tdi. Vazirlar yakdil ovoz bilan taxtga Vikramshaktini o‘tqazdilar, u esa ertasigayoq shoh bo‘ldi va Kalnemiy xonadonida paydo bo‘ldi. “O‘g‘ling Shridatt qani?” — deb so‘radi u g‘azabdan titrab, Kalnemiy esa bunday javob berdi: “Men bilmayman”. Shunda otang o‘g‘limni yashirib qo‘yishgan degan gumonga bordi va g‘azab ichida Kalnemiyni o‘g‘rilarday qoziqqa o‘tqazishni amr etdilar. Xotini bundan xabar topgan zahoti yuragi yorilib ketdi. Shundayin, jinoyatkor odamlarning bir yomon ishidan boshqa bir yomon ish kelib chiqaveradi. Hozir shu Vikramshakti o‘ldirish uchun Shridattni qidirib yuribdi. Sizlar Shridattning do‘stlari bo‘lganingiz boisidan maslahatim shu: tezroq bu yerdan qorangizni o‘chiring”. Noma’lum shu so‘zlarni aytgandan keyin Bahushalin boshchiligidagi sening beshala do‘sting chuqur qayg‘uga botgan ko‘yi o‘z vatanlari Ujjayn qaytib ketishga ahd qildilar. Meni esa mana shu xilvat joyda qoldirishdi, toki men seni uchrata olishim mumkin bo‘lsin, ey do‘stim. Endi imillamasdan tezroq yo‘lga tushaylik va do‘stlarimiz bilan diydor ko‘rishaylik”.
Nishthurakning hikoyasini eshitib,Shridatt ota-onasi motamidan butunlay cho‘kib qoldi va go‘yo ular uchun qasos olishga ont ichganday dam-badam shamshirga qarab-qarab qo‘yar edi. So‘ng aqlini peshlab, u Nishthurak bilan birga do‘stlari bilan uchrashgani Ujjayn shahriga yo‘l oldi.
Yo‘lda u do‘stiga o‘zini daryoga otganidan boshlab nimaiki savdolarni kechirgan bo‘lsa, hammasini ipidan-ignasigacha so‘zlab berdi. Birdan Shridattning yig‘lab turgan bir ayolga ko‘zi tushdi. Ayol Malavga borayotganini, biroq yo‘ldan adashib qolganini aytdi va Shridatt unga rahmi kelib, uni o‘zi bilan olib oldi. Yo‘l bo‘yi taskin-tasalli berib ayolning ko‘nglini ko‘tardi va o‘sha kuni ular dam olgani tashlandiq bir shaharchaga qo‘nishdi. Yarim tunda Shridattning uyqusi qochib, ko‘zini ochdi va ne ko‘z bilan ko‘rsinki, ayol Nishthurakni o‘ldirib, go‘shtini maza qilib tushirayotibdi. Shunda yigit sapchib o‘rnidan turdi-da, Mrigankak nomli qilichini sug‘urib, ayolga tashlandi, ayol o‘sha zahoti dahshatli rakshasga aylandi, Shridatt jodugarni sochidan tutamlab, chopib tashlashga chog‘langan ham ediki, birdan rakshas xotin ilohiy qiyofaga kirib, unga dedi: “Meni o‘ldirma, qo‘yib yubor, ey shon-sharaf shaydosi! Men zinhor rakshas emasman, faqat darvesh Kaushik la’nati tufayli shunday bo‘lib qolganman. Bir vaqtlar boyliklar egasi meni shu darvesh riyozatiga halal bergani yuborgan edi, zero Vishvamitr Kuber xazinasini qo‘lga kiritishga qilgan edi. Biroq men o‘z husni tavajjuhim bilan uni yo‘ldan ozdira olmadim. va xijolatdan uni qo‘rqitish niyatida mana shunday dahshatli qiyofaga kirib olgandim. Buning uchun darvesh meni boplab jazoladi va mana shunday la’natladi: “Ey razil zaifa, odamlar qotili rakshasga aylanib qol!” Sen sochimdan tutamlaganing zahoti uning tavqi la’nati bo‘ynimdan soqit bo‘lishi kerak edi. Shu tariqa men mal’un rakshasga aylanib, butun shahar ahlini yeb bitirdim. Bugun esa sen tufayli ana shu qarg‘ish o‘z kuchini yo‘qotdi. Shu bois ko‘ngling nimani xohlasa, shuni tila!”
Uning so‘zlarini diqqat bilan tinglab turib, Shridatt odob bilan javob berdi: “Darhol do‘stimni tiriltir. Menga shundan boshqa hech qanday in’om-ehson kerakmas!” — “Tilaging bajo bo‘lgay!” — dedi ayol va yigitning tilagini ravo aylab, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Nishthurak esa to‘rt muchasi soppa-sog‘ o‘rnidan turib ketdi.
Tong bilan hayratlangan va quvnagan Shridatt do‘sti bilan birgalikda yo‘lga tushdi va ko‘p o‘tmay Ujjaynga yetib keldi. U yerda hamma uning yo‘liga ko‘zlari to‘rt bo‘lib qarab turardi, osmonda paydo bo‘lgan bulutdan tovus yayrab ketganiday, kattayu kichik uni uzoqdan ko‘rishi bilan qiyqirib yubordi. Ota-bobolardan meros qolgan mehmondorchilik odatiga ko‘ra Bahushalin uni o‘z uyiga olib kirdi va Shridatt boshidan o‘tganlarini so‘zlab berib, do‘stlarining sarguzasht eshitishga bo‘lgan tashnaliklarini qondirdi. Shu tariqa Shridatt do‘stlari bilan Bahushalin xonadonida yashab qoldi, do‘stining ota-onalari ularga behad g‘amxo‘rliklar ko‘rsatdi.
Kunlarning birida, bahor ayomida u va do‘stlari bayram tantanalarini tomosha qilgani shahar bog‘iga yo‘l oldilar. U yerda bir notanish qiz bilan uchrashib qoldi, qiz taniqli shoh Bimbakning qizi bo‘lib, u ham boqqa tomoshaga kelgan edi, jamolidan naq bahorning o‘zi jilva qilib turardi. Ismi Mrigankavatiy bo‘lgan bu qiz uning qalbini o‘ziga rom qilib oldi, yigitning katta-katta ochilgan ko‘zlari bamisoli uning uchun yigit qalbiga ochilgan qo‘sh darvoza vazifasini bajargan edi. Qizning ham favqulodda o‘tli ehtiros ila yongan nigohlari dam-badam yigitga qadalar, oshiqlar o‘rtasida ishq rishtalarini bog‘lovchi uzuk singari ko‘zga yaqqol tashlanib turar edi. Qiz qalin o‘rmon ichiga kirib ketib, Shridatt uni ko‘zdan yo‘qotdi-yu, dunyo ko‘ziga qorong‘i tuyulib o‘zini g‘oyatda dilgir his qila boshladi, ko‘zlari tinib ketdi. “Do‘stim, aslo umidingni uzma: men ko‘nglingdan nimalar kechayotganini angladim. Qani yur, biz ham malika ketgan yoqqa boramiz”, — dedi unga o‘zgalar dilini tez anglaydigan do‘sti Bahushalin. Shridatt xo‘p dedi-da, u bilan birga qizning izidan ketdi. Biroq shu zahoti qattiq qichqiriq eshitildi va Shridattning yuragi qinidan chiqayozdi: “Tamom, tamom! Malikani ilon chaqib oldi”. Shunda Bahushalin a’yonlaridan birining oldiga bordi-da, unga dedi: “Do‘stimning zaharni qaytaruvchi uzugi bor, u afsungarlik ilmini suv qilib ichib yuborgan”. A’yon beto‘xtov Shridatt huzuriga yetib keldi va yetti bukilib tiz cho‘kdi, so‘ng shoshib-pishib uni malikaning qoshiga olib bordi. Shridatt qizga uzukni taqdi-da, pichirlab afsun o‘qidi va malika qayta hayotga qaytdi. Shunda odamlar ularni qurshab oldilar-da, Shridatt haqiga sharaflar o‘qiy boshladilar. Qizini ilon chaqib olganini eshitgan shoh Bimbak zum o‘tmay uning qoshiga yetib keldi. Ona kelganidan so‘ng Shridatt uzukni malikada qoldirib, do‘stlari bilan Bahushalinning uyiga yo‘l oldi va shoh unga in’om etgan barcha oltinu kumushlarni Bahushalinning otasiga berdi.
Shundan keyin malikani o‘ylayverib Shridatt shu qadar azob cheka boshladiki, uning do‘stlari qanday chora ko‘rishni bilmay, sarosimaga tushib qolishdi. Shunda Shridattga uning uzugini qaytarib berish bahonasida yigitning oldiga malikaning Bhavanika ismli eng yaqin dugonasi keldi. Qiz unga dedi: “Ey xudoning suygan bandasi! Dugonamning azmi qarori shunday: shu bugundan yo uning hayotini saqlab qolgan sen eri bo‘lasan, yo u ajal bilan nikohdan o‘tgay”. Buni eshitib, Shridatt malikaning dugonasi, Bahushalin va do‘stlari bilan maslahat qildi va birgalikda ular shunday reja tuzishdi. Bunga ko‘ra hiyla ishlatib, malikani bildirmay olib qochish, Ujjayndan Mathuraga yashirincha borib olish va o‘sha yerda yashab qolish kerak edi. Bu rejani amalga oshirish uchun kim nima ish qilish kerakligini obdon o‘ylab ko‘rilgandan keyin Bhavanika ketdi.
Ertasiga Bahushalin uchala do‘stlari hamrohligida go‘yo savdo ishlari bilan Mathuraga jo‘nab ketdi. Yo‘l bo‘yi pana-pana joylarga malikani qarshi olish uchun uchqur tulporlardan qo‘yib qo‘yishdi.
Bu yoqda Shridatt qandaydir qizi bor bir xotinni sharobga bo‘ktirdi-da, ularni Mrigankavatiyning xobgohiga olib kirdi. So‘ng Bhavanika malikani hech kimga bildirmay saroydan tashqariga olib chiqdi va ichkariga chiroq ko‘tarib kirib, xobgohga o‘t qo‘ydi. Saroy devori tagida kutib turgan Shridatt malikani qarshi oldi va birinchi bo‘lib yo‘lga tushishi kerak bo‘lgan Bahushalinga havola qildi. Bundan tashqari hamrohlik qilgani do‘stlaridan ikki kishini va Bhavanikani ham unga qo‘shib yubordi.
U yoqda mast xotin bilan qizi saroyda yonib ketdi, odamlar esa malika bilan dugonasi yonib ketibdi degan xayolga borishdi. Shridattni esa, odatdagidek, ertalab shaharda yurganini ko‘rishdi.
Ertasiga kechasi o‘zining sevimli shamshiri Mrigankakni olib, Shridatt allaqachon yo‘lga tushgan sevgilisi ortidan ot qo‘ydi. Azbaroyi tashvishlanganidan u tun bo‘yi bir nafas ham dam olmay uzoq yo‘l bosdi va ertalab tunqorovul shaqildog‘ini shaqillatganda Vindhya o‘rmoniga yetib keldi.
Shu yerda uning ko‘ngli turli bo‘lmag‘ur xayollardan g‘am torta boshladi va ko‘p o‘tmay yo‘lda Bhavanika va do‘stlarining pajmurda bir ahvolda yerda yotganiga duch keldi. Kayfi uchib, Shridatt ularning oldiga yugurdi va ular bo‘lgan voqeani so‘zlab berishdi: “Bugun bir to‘da otliq sarbozlar bizga hujum qilib, bor yo‘g‘imizni talashdi. Bizni bu ahvolga solgandan keyin sarbozlardan biri jon holatda o‘zini urayotgan malikani otiga o‘ngardi-da, olib qochdi. Ular hali uzoqqa ketishgani yo‘q, mana shu yoqqa qarab ot qo‘y — biz bilan ishing bo‘lmasin, eng avval malikani qutqarish kerak”.
Do‘stlrining da’vati bilan Shridatt shoh qizi ortidan shamolday uchib ketdi, biroq do‘stlarini ham ko‘zi qiymay, dam-badam ortiga qarab-qarab qo‘yardi. Quvib-quvib, u nihoyat sarbozlarga yetib oldi, malikani olib qochgan yigit va odatdagi malika sarbozlarning o‘rtasida borardi. Bir amallab Shridatt haligi yigitgacha yetib bora oldi, biroq yaxshilikcha malikani ulardan ozod qilishga ko‘zi yetmadi. Shunda Shridatt yigitning oyog‘idan sudrab otdan tushirdi-da, havolatib boshi bilan qoyaga urdi. Yigit til tortmay o‘ldi, Shridatt irg‘ib uning otiga mindi va unga g‘azab bilan tashlangan sarbozlardan bir talayini yer tishlatdi. Joni omon qolganlar qarasalarki, anov-manov botir emas, qo‘rqqanlaridan duch kelgan tomonga qochib qolishdi.
So‘ng Shridatt malika Mrigankavatiyni otiga mingashtirib oldi-da, u bilan birga do‘stlari oldiga qaytib ketdi. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay, ular piyoda yurishlariga to‘g‘ri keldi, chunki jangda qattiq yaralangan ot yerga gup yiqildi-yu, jon berdi. Dard ustiga chipqon deganlaridek, qo‘rquv va charchoqdan butunlay sillasi qurigan malika Mrigankavatiy “suv-suv” der edi. Shunda yigit uni o‘lgan ot yotgan joyda qoldir-da, suv qidira-qidira yo‘lini ham yo‘qotib qo‘ydi. Xullas, bu tunni yigit chakravak qushiday nolayu afg‘onlar bilan o‘tkazdi.
Ertalab u ot yotgan joyni topdi, biroq u yerda go‘zal malikadan nom-nishon yo‘q edi. Shridatt o‘zini boshiga tog‘ ag‘darilganday his qildi. Qilichi Mrigankakni yerga qo‘ydi-da, malika ko‘rinib qolarmikan degan umidda daraxt tepasiga tirmashib chiqa boshladi.
Bu vaqtda yo‘ldan shabar qabilasining boshlig‘i o‘tib bormoqda edi. U daraxt yoniga keldi va qilichga ko‘zi tushib, uni yerdan oldi. Shabarlar boshlig‘ini ko‘rib, g‘amboda Shridatt daraxtdan tushib keldi va uning sevgilisi haqida biron darak eshitgan-eshitmaganini so‘radi.
“Mening qishlog‘imga bor. Menimcha, yoring o‘sha yoqqa ketgan. Men ham tezda qaytib kelaman-da, qilichingni o‘zingga topshiraman”, — shabar sardori unga shunday dedi va sabrsizlikdan o‘zini qo‘ygani joy topolmagan Shridatt mulozimlari bilan o‘sha qishloqqa jo‘nadi. “Sen juda charchading, damingni ol”, — deb maslahat berishdi unga mulozimlari va uni sardorning xobgohiga olib borishdi. Shridatt o‘ringa tappa tashladi-yu uxlab qoldi. Uyg‘onib qarasaki, uning har ikkala oyog‘i zanjirband — taqdir uning sevgilisiga yetishishidagi butun sa’y-harakatlari yo‘lini qanday bog‘lab qo‘ygan bo‘lsa, bu ham shunday chandilib yotibdi. Shu tariqa u sevgilisi firog‘ida yuragi hasrat o‘tida yona-yona, oh-voh qila-qila sardorning uyida qolib ketdi — bu qanday ko‘rgulikki, kun-kecha omad yor bo‘lib, yori visoliga yetishib tursa-yu, bugun bir lahzaning o‘zida bu baxtidan batamom judo bo‘lib o‘tirsa.
Birmuncha muddat o‘tib, uning oldiga Mo‘chanika ismli cho‘ri qiz keldi-da, shunday dedi: “Ey botir jangchi, seni bu jahannamga qay maqsad yetaklab kelmish? Hozir sardor ish bilan allaqayoqqa ketdi, lekin qaytib kelgandan keyin seni Chandik ilohiga qurbonliq qilish uchungina bu yerga olib kelgan, qo‘l-oyog‘ingni zanjirband etgan. Seni Bhagavatiy sharafiga qurbonliq qilishga mo‘ljallab qo‘yishgan, hozircha seni ob-ovqatdan, kiyim-kechakdan sira qisishmaydi. Ammo seni ozod qilishning bir yo‘li ham yo‘q emas, ammo buning uchun sen bir narsaga rozi bo‘lishing kerak. Mana shu shabarlar sardorining Sundariy ismli qizi bor. U seni ko‘rib, sevib qolganidan naq jinni bo‘lib qolayozdi. Sen mana shu dugonamni xotinlikka ol — o‘limdan qutulasan-qolasan”.
Cho‘ri qizning gapi ma’qul kelib, Shridatt jon saqlab qolish uchun rozi bo‘ldi. Gandharvlar odatiga ko‘ra, u xufiya tarzda Sundariy bilan nikohdan o‘tdi, shu tariqa u har tuni kishanlardan ozod bo‘lar edi. Ko‘p o‘tmay “Sundariyning bo‘yida bo‘ldi. Mo‘chanikadan bu haqda darak topgan ona kuyoviga mehr qo‘yib qoldi va Shridattning oldiga kelib, iddao bilan so‘z qotdi: “Sundariyning otasi Shrichand o‘lguday yovuz odam, u seni ayab o‘tirmaydi, bolajonim, shu bois bu yerdan qorangni o‘chir, ammo Sundariyni esingdan chiqarma”. Shunday deya qaynona uni ozod qilib yubordi. Shridatt esa Sundariyga, otang Shrichand qo‘liga tushgan shamshir aslida menga qarashli, dedi-da, u yerni tark etdi.
Mungli xayollarga botgancha u yana tanish o‘rmonga keldi, Mrigankavatiydan biron darak topishdan u umidini uzmagandi. Yaxshi alomatlar unga esh bo‘la boshladi, shahzoda ota o‘lgan va xotini g‘oyib bo‘lgan joyni qidirib topdi. Sal naridan unga tomon peshvoz kelayotgan bir ovchini ko‘rib qoldi. Ovchi juda yaqiniga kelgandan keyin undan, ohu ko‘zli ayolni ko‘rmadingmi, deb so‘radi. “Shridatt sen emasmisan?” — o‘z navbatida ovchi undan so‘radi va Shridatt og‘ir uh tortib, “Ha, o‘sha badbaxt Shridatt men bo‘laman”, — dedi. Shunda ovchi so‘z qotib dedi: “Modomiki shunday ekan, gapimga quloq sol, do‘stim, men senga bir boshdan so‘zlab beray. Tinmay otingni aytib chaqirayotgan xotiningni men mana shu yerda uchratib qoldim. Undan nima bo‘lganini so‘rab-surishtirdim, taskin berdim, unga azbaroyi rahmim kelganidan bechora qizni o‘zim bilan o‘rmondan qishlog‘imga olib ketdim. Biroq u yerda pulindlar, qabilasidan bir qancha yigitlarni ko‘rib, qizdan xavotir ola boshladim. Keyin men xotiningni Mathura yaqinidagi Nagsthal qishlog‘iga olib ketdim. Bu qishloqda uni Vishvadatt degan bir keksa brahmanning uyida qoldirdim va uni qimmatbaho yombidek asrab-avaylashni topshirdim. Xotiningdan sening ismingni bilib olib, yana bu yerga qaytib keldim. Tezda Nagsthal qishlog‘iga bor-da, xotiningni qidirib top”.
Ovchining gaplarini eshitib, Shridatt darhol yo‘lga tushdi va ertasiga kechqurun Nagsthal qishlog‘iga kirib keldi. Vishvadattni so‘roqlab topdi, brahman bilan ko‘rishdi va unga dedi: “Ovchi siznikida qoldirgan xotinimni o‘zimga qaytaring”. Bunga javoban brahman Shridattga dedi: “Mathurada mening olijanob odamlar hurmatini qozongan tanish brahman do‘stim bor. U shoh Shaursenning maslahatchisi va ruhiy ustozi bo‘ladi. Men xotiningni shuning ixtiyorida qoldirganman, chunki bu qishloq sening xotining uchun u qadar tinch joy hisoblanmas edi. Mathuraga tong bilan jo‘naysan, hozir esa menikida yotib, damingni olib ol».
Vishvadattning gaplarini eshitib, Shridatt tunni shu yerda o‘tkazdi, tong bilan esa, qaydasan Mathura, deb yo‘lga tushdi va o‘sha kuniyoq Mathuraga yetib keldi. U qattiq charchagan va uzoq yo‘l yurganidan chang-tuproqqa belangan edi, shu bois shahar yaqinida zilol suvli bir katta ko‘lga ko‘zi tushib, unda cho‘milib oldi. Cho‘milayotib, u ko‘lning tagida o‘g‘rilar qo‘yib ketgan kimningdir ko‘ylagini ko‘rib qoldi, ko‘ylakning bir etagiga qimmatbaho munchoq tugib qo‘yilgan edi. Biroq munchoqni ko‘rmay, Shridatt ko‘ylakni oldi-da, sevgilisi bilan diydor ko‘rishmoq ishtiyoqida Mathura shahriga kirib bordi. Shaharda mahalliy mirshablar ko‘ylakni tanib qolishdi, undan tugilgan munchoqni ham topishdi. Shridattni o‘g‘ri deb o‘ylab, uni hibsga olishdi va qanday tutib olgan bo‘lsalar, uni o‘sha alpozda shahar hokimiga ro‘baro‘ qilishdi. Mirshab shohni bor gapdan ogoh qildi va shoh Shridattni qatl etishga farmon berdi.
Shridattni ko‘s nog‘oralar gumburi ostida qatlgohga olib kelishganida, uni xotini Mrigankavatiy ko‘rib qoldi. U jon holatda o‘zini uyida istiqomat qilib turgan vaziri a’zam oyog‘i ostiga tashladi va unga shunday dedi: «Qatl etgani olib ketishayotgan odam mening erim bo‘ladi». Vaziri a’zam jallodlarni to‘xtatdi, shohdan izn so‘radi, Shridattni ozod qildi va uni uyiga olib keldi.
«Axir bu otam Vigatbhayning akasi-ku! U musofir yurtiga ketgan edi, endi esa taqdir taqozosi bilan bu yerda vaziri a’zam bo‘libdi!» — dedi Shridatt amakisining uyiga kelib, uni tanigach. U o‘zini amakisi oyog‘i ostiga tashladi va vaziri a’zam lolu hayron bo‘lgancha ukasining o‘g‘li Shridattni bazo‘r tanidi. Shundan keyin u jigarini bag‘riga bosib, boshidan o‘tgan savdolarni bir-bir so‘ray ketdi. Shridatt otasining qatl etilganidan boshlab neki ko‘rgiliklar ko‘rgan bo‘lsa, hammasini miridan-sirigacha hikoya qilib berdi, Vigatbhay ko‘zlariga g‘ilt-g‘ilt yosh olib, unga dedi: «Bardam bo‘l, o‘g‘lim! Mening yaksh zotidan bir xodimim bor. U menga besh ming ot va yetmish million oltin hadya qilgan. Mening o‘g‘il farzandim bo‘lmagani uchun bularni senga meros qilaman». Shu gaplarni aytib, vaziri a’zam Shridattga o‘z sevikli yorini qaytarib berdi. Behisob mol-davlatga ega bo‘lgan Shridatt to‘y qilib, yurtga osh berdi.
Shundan keyin Shridatt sohibjamol Mrigankavatiy bilan birgalikda amakisinikida istiqomat qila boshladi. Oppoq nilufarlar qontalash ko‘l tunlari qanday halovatbaxsh bo‘lsa, bu ham o‘shanday masrur va mag‘rur his qilmoqda edi o‘zini. Biroq qanchalik baxtli bo‘lmasin, Bahushalin va do‘stlari haqidagi xayol uni bir zum tark etmas, bu oppoq oy yuzidagi qora dog‘lar kabi dilining bir chetini g‘ashlab turardi.
Bir kuni amakisi asta Shridattning qulog‘iga dedi: «O‘g‘lim, shoh Shursenning yosh bir qizi bor. Shoh amriga ko‘ra men qizni Avantiy mamlakatiga olib borishim va erga berishim kerak. Shu vajdan men uni uyimga olib kelib qo‘yganman, ammo uni senga olib bersam deyman. Unga uylansang, qudrating oshadi, men ham sen tomonda bo‘laman. Shunda yaqin kelajakda senga ma’buda Shri va’da qilgan saltanatni qo‘lga kiritasan».
Ular shunga kelishishdi, qizni yonlariga olib, Shridatt va amakisi o‘z tarafdorlari qo‘shini boshchiligida yurishni boshlab yuborishdi. Biroq ular Vindhya o‘rmoniga yetganlarida ularga qaroqchilar galasi hujum qildi va paykonlarni yomg‘irday yog‘dirishdi. Qaroqchilar Shridatt qo‘shinini tor-mor keltirdilar, yarador bo‘lib holdan toygan Shridattning o‘zini chandib-bog‘lab, o‘z qishloqlariga olib kelishdi, barcha boyligini tortib olishdi. Ma’buda haqiga qurbonliq qilgani yigitni Chandik degan dahshatli ehromga keltirishdi. Ehrom qo‘ng‘iroqlarining bo‘g‘iq jarangi go‘yo ajal bo‘lib uni bag‘riga chorlamoqda edi.
Biroq shu Shridattni uning xotini, qishloq hokimining qizi Sundariy ko‘rib qoldi, u ham yosh o‘g‘ilchasi bilan ma’budani ziyorat qilgani kelgan edi. U ehromni to‘ldirib turgan qaroqchilarni haydab yubordi va sevinchidan terisiga sig‘may Shridatt bilan birgalikda uyiga qaytib keldi. Shridatt shu qishloq hukmdori bo‘lib qoldi, chunki Sundariyning otasi o‘g‘il farzandi bo‘lmaganidan qishloqni qiziga xatlab bergan edi. U barcha tarafdorlarini, shu jumladan, amakisini ham qaroqchilar asoratidan ozod qildi va dushman qo‘liga tushgan Mrigankak degan shamshirini qaytib oldi. Keyin Shridatt Shursenning qiziga uylandi va qudratli shohga aylandi.
Ko‘p o‘tmay u o‘zining har ikki qaynatasi: Bimbak va Shursenga elchilar yubordi. Qizlarini jonlaridan ortiq ko‘rganidan ularga bu nikoh moyday yoqib tushdi va o‘zlarining sonsiz qo‘shinlari hamrohligida Shridatt huzuriga kelishdi. Bu haqda xabar topib, uning huzuriga Bahushalin va boshqa do‘stlari ham tashrif buyurishdi, barchalari yaradorlikdan tuzalib chiqib, to‘rt muchalari soppa-sog‘ayib ketgandi.
Keyin esa o‘z kuchlarini Bimbak va Shursen bilan birlashtirib, qahramon Shridatt otasining qotillariga qarshi yurish boshladi va xuddi qurbonliq gulxanidek, Vikramshaktini g‘azab alangasida jizg‘anak qilib tashladi. Bahri muhit bilan qurshalgan yerlarni egallab va Mrigankavatiy bilan birlashib, Shridatt ayni paytdan boshlab, o‘zining suyukli yori bilan baxt nashidasini sura ketdi.
Shunday qilib, shoh, mardona qalb odamlar uzoq davom etgan ayriliq bahri muhitidan omon-eson suzib o‘tib, mavaffaqiyat qozonishdi».
Shoh Sahasranik Sangtak og‘zidan ana shunday rivoyatni tingladi. Sevgilisi atrofida u butun tun davomida xayolan unga yetishishga intildi. Tong otganda esa Sahasranik xotiniga peshvoz chiqqani otlandi va oz bo‘lmasa o‘zining ezgu orzusiga yetishayozdi.
Bir necha kun deganda, u muruvvat ila to‘lgan darvesh Jamdagni maskaniga yetib keldi, bu yerda hatto ohular ham g‘oyat ehtiyotkorlik ila ulug‘vor qadam tashlar edi. U yerda uni Jamdagnining o‘zi qarshi oldi, uning birgina nigohi bamisoli tavba-tazarru tajassumidek barcha gunohlardan forig‘ qilar edi. Shoh uni e’zozu ikrom ila muborakbod qildi va shohga ajoyib mehmonnavozliklar ko‘rsatdi. Bunga javob tarzida Jamdagni Sahasranikka Mrigvatiyni o‘g‘ilchasi bilan birgalikda in’om etdi va farog‘atli osoyishtalik ila sarafroz qildi.
Gardanlaridagi duoyi badlar soqit bo‘lib, er va xotin ana shu tariqa visol damlariga muyassar bo‘ldi, bir-birlarini qattiq sog‘ingan ko‘zlari bamisoli obihayot chashmasi yanglig‘ sevinch yoshlariga to‘ldi.
Shoh ham endigina ko‘rib turgan Udayanni bag‘riga bosdi va bamisoli shoh badanidan unib chiqqan baxt tolalari bilan chirmab olgandek o‘g‘lini uzoq vaqtgacha qo‘yib yubormadi.
Shundan so‘ng shoh Sahasranik Jamdagni bilan xayr-xo‘sh qildi, o‘zi bilan malika Mrigvatiy va Udayanni olib, osoyishta maskanlari, o‘z poytaxtlari sari yo‘l oldi. Hatto ohular ham ko‘zlaridan duv-duv yosh to‘kib, ularni mamlakat sarhadigacha kuzatib qo‘yishdi. Yo‘l-yo‘lakay u xotinidan firoq damlarida boshidan kechirgan voqea-hodisalar tafsilotini eshitib bordi, o‘zi ham kechirgan sarguzashtlarini hikoya qilib berdi. Birmuncha vaqt o‘tgach, ularning sharafiga arklar va bayroqlar bilan muzayyan etilgan Kaushanbi shahriga yetib borishdi. Xotini va o‘g‘li bilan shoh poytaxtga kirib keldi, shahar ahli ko‘zlarini katta-katta ochib qarar edilar-u, ammo ularning omon-eson qaytib kelishganiga ishonmagandek sira nigohlarini ulardan uzolmas edilar.
Udayanning fazilatlariga mahliyo-maftun bo‘lgan shoh tezda o‘g‘lini valiahd deb e’lon qildi va vazirlarining Vasantak, Rumanvat va Yaugandhrayan degan o‘g‘illarini uning malahatchilari qilib tayinladi. «Bu ajoyib maslahatchilar yordamida u butun olam ustidan hukmronlik qilgay» — o‘shanda ilohiy ovoz yangradi va osmondan gullar yomg‘iri yog‘ildi.
Shundan so‘ng shoh saltanatning barcha yukini o‘g‘li zimmasiga yukladi, o‘zi esa Mrigvatiy bilan baxt nashidasini surdi, odamzod istiqomat qiladigan olamdagi eng oliy farahga muyassar bo‘ldi va o‘zi ham doim shunga intilib kelar edi.
Biroq kunlarning birida hayot quvonchi shoh quloqlari yonida oq tolalarni payqab qoldi — bular xotirjamlik va yaqinlashib kelayotgan keksalik darakchilari edi, afsuski bu quvonch vaqtinchalik bo‘lib, tezda ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Shunda shoh Sahasranik saltanatda olam baxtu iqboli uchun o‘zining suyukli va fuqaroparvar o‘g‘li Udayanni qoldirdi-da, do‘stlari va suyukli xotini bilan birgalikda buyuk safarga tayyorgarlik ko‘rgani qorli Himolay bag‘riga uzlatga chekindi.
Buyuk shoir Somdevning «Dostonlar ummoni»dagi «Rivoyatga debocha» kitobining ikkinchi dolg‘asi ana shulardan iborat.

UChINChI DOLG‘A

Otasidan vatslar saltanatini meros qilib olgach, Udayan Kaushanbini dorussaltana qilib tanladi, fuqarolariga nisbatan adolat ila hukmronlik qila boshladi. Biroq asta-sekin hokimiyat tizginini Yaugandhrayan va boshqa vazirlar qo‘liga tutqazib boraverdi, o‘zi esa butunlay rohat-farog‘atga berildi. Deyarli barcha vaqtini shikorda o‘tkazar yoki bir vaqtlar unga Vasuk ilon taqdim etgan jarangdor sozni chalish bilan mashg‘ul bo‘lar edi. Xuddi sehrli afsunlardek, torlardan yoqimli kuylar bilan yovvoyi fillarni o‘ynatar, qo‘lga o‘rgatib, har joyda olib yurar edi. Vatslar shohi oy ruxsorli ma’shuqalarining chehralari aks etib turuvchi sharob no‘sh etar, ammo bundan uning vazirlari chehrasidagi so‘nggi qizillik ham g‘oyib bo‘lgandek tuyulardi.
Shunday bo‘lsa-da, bir o‘y Udayanning fikru zikrini egallab olgandi: «Naslu nasab va ko‘rkamlikda menga munosib ayol zoti yo‘q. Faqat Vasavdatta ismli qizgina bundan mustasno. Unga qanday yetishsam ekan?»
Ayni vaqtda Ujjayndagi Chandmahasenning ko‘nglidan shunday gaplar kechardi: «Yorug‘ olamda qizimga Udayandan boshqa bironta ham mos keladigan erkak zoti yo‘q. Lekin u mening qon dushmanim. Uni qanday qilib o‘zimga kuyov va vassal qilib olsam ekan? Bu yerda bir nayrang ishlatish kerak bo‘ladi. Bu shoh shikorni o‘lgudek yaxshi ko‘radi, bir o‘zi o‘rmonda sayr qilib yuradi va fil ovlaydi. Shu desam, uning shikorga qiziqishidan foydalanaman, aldab asir tushiraman-da, bu yerga olib kelaman. U gandharvlar san’atidan boxabar bo‘lgani bois qizimni unga shogirdlikka beraman va shunda u qizimni ko‘rib, beixtiyor shaydo bo‘lib qoladi. Xudo xohlasa, shundan keyin u menga kuyov va vassal bo‘lib qoladi. Uni o‘zimga bo‘ysundirishning shundan boshqa usuli yo‘qdir».
Shunday qarorga kelib, Chandmahasen o‘ylab qo‘ygan ishining baroridan kelishi uchun Chandik ehromiga bordi va xudoga nolayu tavallolar qilib, hamdu sanolar aytib, undan yordam berishini so‘radi. «Ey shoh, niyatlaring tez orada ro‘yobga chiqqay», — osmondan nido keldi unga.
Shunda suyunganidan terisiga sig‘may, Chandmahasen saroyga qaytib keldi va vaziri Buddhdatt bilan birgalikda rejasini yana bir marta muhokama qilib oldi.
«Udayan nomus-orli, izzat-nafsi baland odam, u g‘araz nimaligini bilmaydi, atrofdagilarning dilu joni va qudratli qo‘shinga ega, oddiy vositalar, deylik, muzokaralar bilan ish bitmaydi. Ammo baribir ham karnaychidan bir puf — urinib ko‘rish kerak», — shoh o‘z vaziri bilan shunga kelishdi va Chandmahasen o‘z elchilaridan biriga amr qildi: «Tez vatslar shohi huzuriga uch va mening nomimdan quyidagilarni ayt: «Qizim, sendan gandharvlar san’atini o‘rganishni xohlab qolgan. Agar sen bizga do‘stona kayfiyatda bo‘lsang, biznikiga kel-da, qizimga saboq ber». Shohning amri bilan elchi Kaushanbiga ravona bo‘ldi va vatslar shohiga topshirilgan gaplarni oqizmay-tomizmay yetkazdi.
Elchining qo‘pol gapini eshitib, Udayan vaziri Yaugandhrayanni bir chetga tortib so‘radi: «Nega bunday taklif bilan murojaat etishidan uning maqsadi nima ekan?» Shohning bu so‘zlariga dono va saroy ishlarida taxt sha’nini qattiq turib himoya qiluvchi vazir Yaugandhrayan o‘z xojasiga qarab shunday javob aytdi: «Sening ahmoqona xatti-harakatlaring xuddi chirmovuqday yer yuzi bo‘ylab g‘ovlab ketgan: bu, ulug‘ shoh, o‘sha fe’l-atvoringning achchiq va shafqatsiz mevasidir. Zero, seni o‘z ishtiyoqu hoy-havaslari quliga aylangan bir nusxa deb o‘ylagan Chandmahasen o‘zining sohibjamol qizi vositasida seni tuzoqqa tushirmoqchi, asir olmoqchi va tumshug‘ingdan ip o‘tkazib olmoqchi bo‘layapti, xolos. Shu bois tezda zararli ayshu ishratlardan voz kech! Axir illatlarga botgan shoh tuzoqqa tushgan fil singari dushman qo‘liga osongina tushishi hech kimga sir emas-ku».
Vazirining gaplarini eshitib turib, aqlu zakovatda yagona vatslar shohi Chandmahasenga shaxsiy choparini yubordi va quyidagilarni aytishni topshirdi: «Agar rostdan ham qizing menga shogird tushishni istar ekan, unda uni huzurimga yubor!» Shundan so‘ng vatslar shohi o‘z maslahatchilariga qarab dedi: «Men yurishga otlanyapman, Chandmahasenni asir olaman-da, uni bu yerga olib kelaman». Bunga vaziri a’zam Yaugandhrayan shunday dedi: «Bo‘lmaydigan ishga qo‘l urma, shohim. Chandmahasen — qudratli shoh, u sendan ancha-muncha kuchli. Yo‘q demasang, ey olampanoh, men senga u haqda bilganlarimni so‘zlab beray:

ShOH ChANDMAHASEN HIKOYaSI

Er yuzida Ujjayn degan bir shahar bor. Bu shahar — koinotning gultoji. Saroy devorlarining charaqlashidan Amravtiy xijolatga tushadi. Undagi «Mahokal» qadamjosida Oliy hukmron Har istiqomat qiladi, shu bilan u Kaylas tog‘idagi o‘z maskanini ham qo‘ldan qo‘ymas edi.
Shu shaharda yerdagi hukmdorlarning eng birinchisi Mahendrvarman taxt so‘rar edi va uning otasidan qosh-ko‘zni olganday o‘xshash Jaysen ismli o‘g‘li bor edi. Shu Jaysen Mahasen degan o‘g‘il ko‘rdi, o‘g‘li pahlavon qo‘llariga bas keladigan pahlavon yo‘q, odamlar uni shohlar fili der edi. Bir kuni Mahasen saltanat tashvishlariga botib o‘tirib, shunday xayolni dilidan kechirdi: «Qudratimga yarasha belimda munosib shamshirim yo‘q, naslimga yarasha zoti ulug‘ xotinim yo‘q». Shunday o‘ylar bilan shoh Chandi ehromiga bordi va tuz ham totmay, ma’budaga hamdu sanolar aytib, u yerda uzoq qolib ketdi. So‘ngra u badanidan bir necha bo‘lak go‘sht kesdi-da, muqaddas olovga tashlab, qurbonliq rasmini ado etdi. Shunda uning ko‘z o‘ngida Chandi namoyon bo‘ldi-da, unga shunday dedi: «Men sendan roziman. Qo‘limdan mana bu beqiyos shamshirni ol; uning g‘ayritabiiy qudrati bilan sen dushmalardan hargiz yengilmagaysen. Xotinlikka esa asur Angrakning Angravtiy degan qizini olasan, har uchala olamda undan o‘tadigan sohibjamol yo‘q. Bu yerda sen ado etgan dahshatli qurbonliqdan esdalik sifatida esa bugundan boshlab sening isming Chandmahasen bo‘ladi».
Shu gaplarni aytib va unga shamshirni topshirib, ma’buda g‘oyib bo‘ldi, xohishi ro‘yobga chiqqan shohning esa ko‘zi moshdek ochildi. Mana bu shamshir va fillar shohi, quturgan Nadgiri, ey xojam, bamisoli Shakrning Ayrovat filiga o‘xshab, shohning ikki a’lo xazinasi bo‘lib qoldi.
Shunday xazinalarga egaligidan mamnun shoh Chandmahasen bir kuni shikor qilgani qalin o‘rmonga bordi. O‘rmonda u bahaybat va dahshatli qobonni ko‘rib qoldi — badanidan sovuq ter chiqib, dunyo ko‘ziga qorong‘i tuyulib ketdi. Shohning hatto eng o‘tkir paykonlari ham qobonni yaralay olmadi va qobon shohning jang aravasini abjag‘ini chiqarib qochib qoldi va tog‘ning tor darasiga kirib ko‘zdan yashirindi. Darg‘azab Chandmahasen aravani tashlab, yirtqich izidan tushdi va qo‘lida birgina yoy bilan haligi daraga kirib bordi. Uzoq yurib, oxiri bir katta va go‘zal shaharga duch keldi va hayratdan yoqa ushlagancha sal naridagi bir katta ko‘l qirg‘og‘iga borib o‘tirdi. Shu asnoda uning yaqinidan yuzlab ayollar hamrohligida har qanday mustahkam yurakni bir zarbadayoq tilka-pora qilib tashlaydigan muhabbat paykoni yanglig‘ qandaydir qiz o‘tib ketaverdi. Qiz go‘yo bemisl muhabbat obihayoti ufurib turgan nigohlari ila zarb berib, shohning oyog‘ini osmondan keltirdi va unga yaqin kelib so‘radi: «Kimsan, hoy yaxshi odam va bu yerga nega kelding?» Javoban shoh qizga bo‘lgan voqeani hikoya qilib berdi. Qiz tinglab turdi-da, birdan yuragi ezilib, qizargan ko‘zlaridan yosh marjonlari tizilib chiqa boshladi. «Kimsan va nega yig‘layapsan?» — deb so‘radi shoh o‘z navbatida. Ishq tangrisi amriga itoatgo‘y qiz unga shunday deb javob berdi: «Sen ortidan ergashib kelgan haligi qobon, ey shoh, Angrak ismli daytya bo‘ladi, uning qizi esa men bo‘laman — Angravtiy. Badani olmosdan ham qattiq otam ularning saroylaridan hozirgina sen ko‘rgan yuz nafar xotinni o‘g‘irlab keldilar va menga cho‘ri qilib topshirdilar. Mening yig‘laganim sababi esa mana bunday. Yomon qarg‘ish otamni qudratli asurga, rakshasga aylantirib qo‘ydi. Seni uchratib qolib shafqat qilganlarining boisi shundaki, otam qattiq chanqagan va charchagan edilar. Hozir ular qobon qiyofasini yechib tashlab, hordiq chiqaryaptilar, uyg‘onganlaridan keyin esa senga shikast yetkazmay qo‘ymaydilar. Afsuski, seni qutqarib qolishimga aslo ko‘zim yetmayapti va shu boisdan ham ko‘zimdan duv-duv yosh to‘kayapman, senga qattiq ichim achiyapti». Shoh Angravtiyning gaplarini tinglab turdi-da, unga qarab dedi: «Agar menga rahming kelayotgan bo‘lsa, men nima desam, shuni qil. Otang uyg‘onganda uning oldiga bor-da, ho‘ngrab yig‘lay boshla. Shunda u sendan bu yanglig‘ kuyishing sababini, albatta, so‘raydi. Bunga javoban sen shunday deysan: «Sizni kimdir o‘ldirgudek bo‘lsa, mening holim ne kechadi? Mana shunga yig‘layapman». Agar shunday qilsang, sen ham, men ham baxtli bo‘lamiz». Angravtiy unga hammasini aytganingdek do‘ndiraman deb so‘z berdi. Shohni bir pana joyga yashirib qo‘ydi-da, garchi ko‘ngli yomon narsani sezib, g‘ash tortib tursa-da, asur qizi uxlab yotgan otasining oldiga bordi. Ota uyg‘ongach, qiz ho‘ng-ho‘ng yig‘lay boshladi. Shunda daytya so‘radi: «Nega yig‘layapsan?» — «Sizni birov o‘ldirib qo‘ysa, mening holim nima kechadi?» — deb javob berdi qiz mungli ovozda. Bunga ota kulib qo‘ydi-da, shunday javob berdi: «Meni kim ham o‘ldira olardi? Axir a’zoyi badanim olmosdan-ku. Faqat chap qo‘limda bir nozik joyim bor, ammo uni kamonim himoya qilib turadi». Daytya qiziga ana shu tariqa tasalli berar ekan, panada turgan shoh hamma gapni eshitib oldi.
Ko‘p o‘tmay daytya o‘rnidan turdi, g‘usl qildi va tangri Har nomiga indamay ibodat qila boshladi. Shu zahoti shoh paydo bo‘ldi, kamonini tarang tortib, uning qarshisiga o‘qday uchib bordi-da, jangga chorladi. U esa o‘sha-o‘sha sukut saqlagancha, «birpas sabr qil» degandek chap qo‘lini yuqoriga ko‘tarib, ishora qildi. Biroq shoh hech o‘ylab-netib o‘tirmay paykon uzib, uning nozik qo‘lini yaraladi. Qudratli asur Angrak hech kim bilmaydigan joyidan o‘q yeb, dahshatli ovozda dod soldi-da, gumburlab yerga quladi. Hayot bilan vidolashar ekan, u shu so‘zlarni aytdi: «Agar kimki meni chanqab turgan vaqtimda jonimdan judo etsayu har yili soyamga kelib sig‘inib turmasa, uning besh vaziri dunyodan o‘tgay». Shunday deb daytya jon berdi, shoh esa uning qizi Angravtiyni olib, Ujjaynga qaytdi.
U yerda Chandmahasen Angravtiyga uylandi va undan ikki o‘g‘il ko‘rdi. Ulardan biriga Go‘palak deb, ikkinchisiga Palak deb ism qo‘ydi, ularning dunyoga kelishi munosabati bilan esa Indr sharafiga bayram qilib berdi. Shunda mamnun bo‘lgan ma’bud Vasav shohning tushiga kirdi va unga dedi: «Mening marhamatim bilan sen yer yuzida misli yo‘q qizga ega bo‘lasan». Qarangki, u aytganday birmuncha muddat o‘tib, xudo unga odam qiyofasida yaratilgan oydek bir sohibjamol qiz berdi.
«Bu qiz shunday o‘g‘il farzand ko‘radiki, u Muhabbat tangrisining tajassumi va vidyadharlar saltanatining hukmdori bo‘lgay», — bola tug‘ilayotganda osmondan ana shunday ovozlar yangradi. Qiz unga Vasav muruvvati ila ato etilgani uchun shoh uni Vasavdatta deb atadi. Hozirgacha u turmushga chiqmay ota uyida o‘tiribdi, bu bamisoli Lakshmiyning tangrilar kelib bahri muhitni chayqatmagunlaricha suv osti o‘lkasida qolib ketganini eslatardi.
Shoh Chandmahasen ana shunday qudratli shoh edi, haqiqatan ham uni hech kim yengolmas edi, buning ustiga uning saltanati hech kimning qadami yetmaydigan yerlarda joylashgandi.
Lekin yana bir gapimga quloq sol, ey shoh. Chandmahasen allaqachonlardan buyon senga qizini bermoqchi bo‘lib yuribdi, uning bu niyati tagida boshqa gap bor — u sening ustingdan uzil-kesil tantana qilmoqchi. Biroq shunday bo‘lsa-da, baribir borib-borib Vasavdatta senga xotin bo‘lsa, ajab emas .
O‘sha zahotiyoq vatslar shohi yuragini Vasavdatta o‘g‘irlab olganini his etdi.
Buyuk shoir Somdevning «Dostonlar ummoni»dagi «Rivoyatga debocha»ning uchinchi dolg‘asi ana shulardan iborat.

TO‘RTINChI DOLG‘A

Shunday qilib, vatslar mamlakatining elchisi shoh Chandmahasen huzurida hozir bo‘lib, o‘z xojasining javobini unga yetkazdi. Elchining gaplariga quloq solib turdi-da, Chandmahamen o‘ylab qoldi: «Ha, vatslarning dimog‘i shishgan hukmdori bu yerga qadam ranjida qilmasligi aniq. Unga qizimni shundoqligicha yuborishim esa odamlik sha’nimga to‘g‘ri kelmaydi. Shuning uchun Udayanni asirga olib, hiyla-nayrang bilan bo‘yin egdirishim kerak». Shularni o‘ylab va vazirlari bilan kengash qilib turib shoh xuddi o‘zining Nadgiri filidan bir tuki ham boshqacha bo‘lmagan ulkan sun’iy fil yasashni buyurdi. Shohning amri bilan shu fil ichiga jangchilar joylashtirildi-da, Vindhya o‘rmoniga olib borib qo‘yildi.
U yerda Udayan xizmatida bo‘lgan va fil ovini jonidan yaxshi ko‘radigan ayg‘oqchilar buni uzoqdanoq payqab qolishdi. Ular beto‘xtov shoh qoshiga yugurib borishdi-da, voqeadan uni voqif etishdi: «Ey xudo yarlaqagan hukmdor, Vindhya o‘rmonida allaqanday fil aylanib yuribdi. Bu yorug‘ olamda filni kunduz chiroq yoqib, topib bo‘lmaydi. Uning ulkanligi shunchalikki, xuddi o‘rmonda uchi osmonga yetadigan tog‘ cho‘qqisi yurganga o‘xshaydi». Ayg‘oqchilarning xabarini eshitib, vatslar shohi suyunganidan ularga yuz ming tanga in’om etdi. «Agar Nadgirining raqibi fillarning bu Indrini qo‘lga ololsam, Chandmahasenni tor-mor qilishim hech gap bo‘lmay qoladi», ko‘nglidan o‘tkazdi shoh. — Shunda u qizi Vasavdattani menga xotinlikka berishga majbur bo‘ladi». Shunday xayollar bilan shoh tunni o‘tkazdi-da, ertasi tongla filni tutish ishtiyoqida vazirlarining ogohlantirishlariga ham qaramay, ayg‘oqchilarga yo‘l ko‘rsatib berishni buyurdi va Vindhya o‘rmoniga yo‘l oldi. Munajjimlarning yulduzlar holati yaxshi emasligi, qizga ega bo‘lish u yoqda tursin, qaytanga o‘zi asir tushib qolishi mumkinligi haqida ogohlantirib aytgan bashoratlariga ham quloq solmadi.
Vindhya o‘rmoniga yetgach, vatslar shohi filni cho‘chitib yuborishdan ehtiyot bo‘lib, qo‘shiniga shu yerda qolishni buyurdi. O‘zi esa yolg‘iz ayg‘oqchilari bilan yoqimli kuy taratuvchi cholg‘usini olib, qop-qora o‘rmon ichiga kirib ketdi, o‘rmon ham uning qaysarligi kabi had-chegarasiz edi. Filning Vindhya tog‘ining janubiy yonbag‘rida yurganini ko‘rishdi va uzoqdan uni shohga ko‘rsatishdi. Filni tutishga harakat qilib, shoh bir o‘zi qo‘lidagi udda judayam yoqimli bir kuyni chalgancha asta-sekin unga yaqinlasha boshladi.
Kechqurun qosh qorayib qolganidan va boz ustiga cholg‘udan chiqayotgan kuyga azbaroyi o‘zi ko‘proq mahliyo bo‘lganidan shoh qarshisida yasama fil turganini payqamadi ham. Fil ham musiqadan rohat qilayotganday quloqlarini ko‘tarib va lapanglatib, goh shohga yaqin kelar, goh undan uzoqlashib, tobora o‘rmon ichkarisiga olib ketardi. Bir vaqt filning qornidan qurollangan jangchilar sakrab-sakrab tushdilar-da, vatslar hukmdorini har tarafdan qurshab oldilar. Ularni ko‘rib, shoh g‘azab bilan xanjarini sug‘urdi, biroq qarshisidagi jangchilar bilan jang qilib turganida, orqada yashirinib turganlari kelib uni qo‘lga olishdi. Bu jangchilarning ishorasi bilan yordamga boshqa jangchilar yetib keldi va barchalari birgalikda vatslar shohini shoh Chandmahasen huzuriga olib borishdi. Chandmahasen Udayanga peshvoz chiqdi, uni g‘oyatda izzat-ikromlar bilan qarshi oldi va u bilan birgalikda Ujjayn shahriga ravona bo‘ldi.
U yerda vatslar shohini shaharliklar qarshi olishdi, u ularga ko‘zlarga quvonch bag‘ishlovchi, ammo nomussizlik dog‘i bilan bulg‘angan oyga o‘xshab ko‘rindi. Keyin shahar ahli bir joyga jam bo‘ldi va Udayan endi qatl etiladi degan fikrda uning shavkatiga hurmat yuzasidan shunday qarorga keldi: shoh o‘zini o‘zi o‘ldira qolsin. Biroq Chandmahasen o‘z fuqarolariga vatslar shohini qatl etmoqchi emasligini, balki u bilan sulh tuzish niyatida ekanligini e’lon qildi va shu bilan ularning tashvishiga chek qo‘ydi. Shundan so‘ng u Udayanga Vasavdattaga gandarhvlar san’atini o‘rgatishni topshirdi va unga qarab shunday dedi: «Ey shoh, qizimga gandharvlar san’atini o‘rgatsang, baxting barkamol bo‘lgay, yomon xayollarni miyangdan chiqarib tashla». Haqiqatan ham vatslar shohi bu qizni ko‘rdi-yu, yuragi azbaroyi muhabbat hissidan jo‘sh urib, boshiga tushgan g‘am-anduhlar beiz yo‘qoldi. Qiz ham ko‘z va qalbi bilan Udayanga intilgani-intilgan edi, ammo agar hayo uning ko‘zlarini yashirishga majbur etganda ham yuragini kim to‘xtatib qola olardi?
Shunday qilib, Vasavdattaga qo‘shiq o‘rgatib, undan bir zum ko‘zini olmay o‘tirgancha vatslar shohi Ujjaynning musiqa saroyida istiqomat qila boshladi. Uning tizzasida sohir navolar taratuvchi ud cholg‘usi yotar, yuragidan esa anvo qo‘shiqlar ohangi qaynab chiqar, ongu shuuri esa Vasavdattaning yaqinligidan benihoyat huzurlanmoqda edi. Garchand Udayan tutqin bo‘lsa-da, Vasavdatta uni bamisoli Lakshmiy ma’budasidek himoya qilar va Udayanga sajda qilishdan o‘zga hech qanday tashvishi ham yo‘q edi.
Bu orada vatslar shohining arkoni davlati Kaushanbiga qaytdi, shohlarining asir tushib qolganidan xabar topgan fuqaro g‘alayonga keldi. Udayanni azbaroyi yaxshi ko‘rishganidan fuqarolar g‘azabining cheki yo‘q edi va bir ovozdan Ujjayn ustiga yurish qilishga azmu qaror etdilar.
«Qudratli Chandmahasenni kuch bilan egib bo‘lmaydi, bundan tashqari bu vatslar shohi hayotini xatar ostiga qo‘yishi mumkin. Shu boisdan ochiqdan-ochiq hujumga o‘tishimiz maqbul emas, aql bilan ish ko‘rishga urinib ko‘rishimiz kerak», — Rumanvat fuqarolar g‘azab alangasini ana shunday so‘zlar bilan bosdi. Xalqning tinchiganini va unga ishonganini ko‘rib, dono Yaugandhrayan Rumanvatga va boshqa vazirlarga qarata dedi: «Sizlar hammangiz shu yerda qolinglar va har lahzada hushyor turinglar. Saltanatni muhofaza qilinglar va kerakli daqiqalarda matonat ko‘rsatinglar, men esa Vasantak bilan birga yo‘lga otlanaman. Aql yordamida vatslar shohini ozod qilaman va unga zarracha ziyon-zahmat yetkazmasdan bu yerga olib kelaman. Eng xatarli daqiqalarda ham aqlini yo‘qotmagan odam chinakam dono sanaladi. Buning ustiga men afsun-duolar bilan ko‘rinmas bo‘lib qolish fazilatiga egaman, devor orasidan o‘ta olaman, kishanlarni parchalay olaman. Bular barchasi menga asqotishi mumkin». Shu so‘zlarni aytib va xalqni Rumanvat ixtiyoriga topshirib, Yaugandhrayan Vasantak bilan birgalikda Kaushanbidan chiqib ketdi. Ko‘p o‘tmay, ular bepoyon Vindhya o‘rmoniga yetib kelishdi, Yaugandhrayanning aqlu zakovatiga, donolikka qanchalik boy, sirli rejalari qanchalik maxfiy bo‘lsa, ushbu o‘rmon ham turli yirtqichlaru parranda-darrandalarga shunchalik serob, tomonlari noma’lum va mash’um edi. U yerda Yaugandhrayan pulind qabilasi boshlig‘ining uyiga kelib qoldi. Boshliqning ismi Pulindak bo‘lib, vatslar shohining do‘sti edi va Vindhya tog‘ining bir nishab joyida istiqomat qilardi. U Pulindakdan katta qo‘shin to‘plashni, Udayanni shu yo‘ldan qaytarib olib ketayotganida qo‘riqlab turishini iltimos qildi.
So‘ng Vasantak bilan yo‘lda davom etib, Yaugandhrayan birmuncha muddatdan keyin Ujjayn yaqinidagi Shiva ehromiga qarashli bir shmashon — o‘lik kuydiriladigan joyga yetib keldi. Shmashonga kirib, u yerda ajal hidi anqib turgan vetallarni ko‘rdi, ular zimiston qo‘ynida duch kelgan joyda kezinib yurar, dafn gulxanlaridan ko‘tarilayotgan achchiq tutundan ularni ajratib olish qiyin edi.
Shu lahzada Yaugandhrayanni ko‘rganidan boshi osmonga yetib, Yogeshvar ismli brahmarakshas uning oldiga yaqin keldi-da, unga do‘stona munosabat taklifini bildirdi. U Yaugandhrayanga sehru jodu sirlarini o‘rgatdi, buning yordamida Yaugandhrayan darhol qiyofasini o‘zgartirdi, boshida bitta ham sochi yo‘q, bukri, tasqara bir qariyaga aylandi, egnidagi kiyimi shu qadar beo‘xshov ediki, ko‘rgan ordam qah-qah urib kulib yuborardi. Keyin o‘sha sehr-jodu bilan Yaugandhrayan Vasantakning ham tashqi ko‘rinishini o‘zgartirib qo‘ydi. Vasantakning qorni kajavaday bo‘lib shishib chiqdi, ustidagi tomirlar bo‘rtib o‘ynoqlardi, basharasiga odam bolasi qarab bo‘lmasdi, og‘zidan so‘yloq tishlari irshayib chiqib turardi.
So‘ng Yaugandhrayan Vasantakni oldinga — saroy darvozasi tomon yo‘lladi, ortidan esa boshqacha qiyofada o‘zi Ujjayn shahriga kirib bordi. Bola-baqralar qurshovida raqs tushib va qo‘shiq aytgancha hammani hayratda qoldirib, u ham shoh saroyi tomon yo‘l oldi. U yerda u o‘zining basharasi va qiliqlari bilan shoh haramidagi kanizaklarni hayratga soldi va uning haqidagi mish-mishlar Vasavdattaning ham qulog‘iga borib yetdi. Qiz o‘sha zahoti cho‘risini yuborib, uni musiqa saroyiga boshlab kelishni buyurdi — axir yoshlikda o‘yin-kulgudan boshqa qanday tashvish bo‘lardi!
Musiqa saroyiga kirib kelib, telbalarcha kiyinib olgan Yaugandhrayan shod va quvnoq o‘tirgan vatslar shohiga ko‘zi tushdi-yu, ko‘zlari yoshga to‘ldi. U shohga sirli imo qildi va shoh o‘z vaziri a’zamining ishorasini angladi. Shunda sehr-jodu ishlatib, Yaugandhrayan Vasavdatta va cho‘rilari ko‘ziga ko‘rinmaydigan bo‘lib oldi. Faqat shohgina uni ko‘rib turardi, qolganlar esa hayron bo‘lib bir-biridan so‘rardi: «Anovi jinni darrov qayoqqa g‘oyib bo‘ldi?» Atrofdagilarning dam-badam shunday deyayotganini eshitib, vatslar shohi bildiki, Yaugandhrayan sehr-jodu ishlatayapti va Vasavdattaga qarab dedi: «Qizgina, borib Sarasvatiy sharafiga ibodat qilish uchun zarur narsalarni bu yerga olib kel». Vasavdatta «xo‘p» dedi-da, dugonalari bilan birgalikda u yerdan ketdi.
Shunda Yaugandhrayan odob bilan vatslar shohi oldiga keldi-da, unga kishanlarni parchalaydigan duolarni aytdi, keyin udda sehrli kuylar chalishni ham o‘rgatib qo‘ydi, bu esa Vasavdattani o‘ziga itoatli qilishga yordam berishi kerak edi. Keyin shohga shunday dedi: «Ey olampanoh, bu yerga men bilan birga Vasavdatta ham kelgan, uni ham tanib olishimiz qiyin, lekin u saroy darvozasi oldida qolgan. O‘sha brahman yoningizda bo‘lishiga harakat qiling. Siz Vasavdattani tamoman izmingizdan chiqmaydigan qilib olganingizdan keyin u yog‘iga nima qilish kerakligini aytaman, hozircha sizga omad tilab qolaman, xayr!»
Shunday deb Yaugandhrayan shoshib chiqib ketdi, o‘sha asnoda ibodat uchun kerakli ashqol-dashqollarni ko‘tarib, Vasavdatta keldi. Darvoza oldida bir brahman turibdi. «Ikki bor tug‘ilganlarga tuhfa tariqasida Sarasvatiy sharafiga marosim o‘tqazish uchun uni yerga chorla!» Vasavdatta «xo‘p» dedi-da, o‘zining tasqaraligi bilan odamni irgantiradigan darajada xunuk Vasantakni olib ichkariga kirishini buyurdi. Saroyga kirib, vabolar shohini ko‘rgan Vasantak alamidan yig‘lab yubordi. Bundan sir ochilib qolishidan qo‘rqqanidan shoh brahmanga qarab dedi: «Hoy brahman! Yig‘lama! Men seni bu tasqara basharadan xalos qilaman. Kel, bundoq yonimga o‘ltir!» — «Siz juda ham bag‘ri keng, xudo bergan odamsiz», — dedi Vasantak javoban. Brahmanning qiyofasi o‘zgarganini ko‘rib, Udayan kulib yubordi. Buni payqagan va Udayanning fikrini anglagan Vasantak ham jilmayib qo‘ydi, bundan uning badbashara turqi battar xunuklashib ketdi. Shunda uning kulganida beshbattar tasqaralashganini ko‘rib, Vasavdattaning ham shaytoni kelib, kula boshladi.
Bir vaqt qiz hazillashib, Vasantakdan so‘radi: «Hoy brahman, ayt-chi, sening qo‘lingdan nimalar keladi?» Brahman javob berdi: «Men turli rivoyatlar aytib berishni bilaman». — «Unda bizga bironta hikoya aytib ber», — iltimos qildi Vasavdatta. Xullas, shoh qizining iltimosini bajarish uchun Vasantak unga kulgili, g‘alati va zavqli bir hikoyani so‘zlab berdi.

LO‘HAJANGH HIKOYaSI

«Er yuzida Mathura degan bir shahar bor — u manfur Kansnig vatani bo‘ladi. Unda Rupanika degan bir fohisha ayol yashardi. Uning keksa onasi Makardanshtra unga qo‘shmachilik qilardi va fohishaning ishvalariga maftun bo‘lgan yoshlar nigohida u boshdan-oyoq og‘u bo‘lib ko‘rinardi. Bir kuni ibodat vaqtida fohishalik burchini ado etish uchun ibodatxonaga yo‘l olgan Rupanika uzoqdan bir erkakni ko‘rib qoldi. Uning nigohiga tushgan bu taqdir yarlaqagan banda ayol qalbiga shunday g‘ulg‘ula soldiki, fohisha hatto onasi bergan barcha o‘gitu nasihatlarni unutib yubordi. Shunda u bir cho‘risiga qarab dedi: «Iltimos, anovi odamning oldiga borgin-da, bugun falonchining uyiga kelar ekansiz, de». — «Xo‘p bo‘ladi», — deb javob berdi unga cho‘ri va borib, bekach nima deb tayinlagan bo‘lsa, bekamu ko‘st ado etdi. Kishi esa bir oz o‘ylanib turdi-da, cho‘riga dedi: «Mening ismim Lo‘hajangh, men brahmanman, kamxarj odamman. Dargohi faqat badavlat odamlarga ochiq bo‘lgan Rupanika uyiga borishga menga yo‘l bo‘lsin?» — «Bekachimga sening puling kerak emas», — deb javob berdi cho‘ri va Lo‘hajangh uning iltimosini yerda qoldirmaslikka so‘z berdi.
Cho‘risidan haligi odamning rozi bo‘lganini eshitib, Rupanika uyiga qaytib keldi-da, ikki ko‘zi yo‘lda, sabrsizlik bilan uni kuta boshladi. Ko‘p o‘tmay Lo‘hajangh keldi. Uni ko‘rib, qo‘shmachi Makardanshtra o‘yladi: «Bu yerga qayerdan kelib qoldi, tavba!» Suyunib ketgan Rupanika esa kishini izzatu hurmat bilan qarshi oldi va bo‘ynidan quchoqlab, gul-gul yashnagancha xobgohiga olib kirdi. Lo‘hajanghning ko‘rkamligi va fozilligiga butunlay maftun qolgan Rupanika agar u bo‘lmaganda dunyoga kelgani bir pul ko‘rinib ketishi turgan gap edi. Shundan keyin Lo‘hajangh uning uyida qancha xohlasa shuncha qolib ketadigan bo‘lib qoldi, Rupanika esa boshqa erkaklar bilan uchrashishni bas qildi.
Buni ko‘rib, Rupanikaning onasi Makardanshtra fohishalar majburiyatini miridan-sirigacha bilganidan juda xafa edi va bir kuni qizi bilan yolg‘iz qolganida unga dedi: «Sen bu qashshoqning juda nimasiga uchasan? O‘zing bilgan fohishalar qashshoq odamdan ko‘ra o‘lik bilan yotishni afzal ko‘radilar. Buning ustiga sevgi bilan fohishalik osmon bilan yercha farq qiladi-ku! Yo bu esingdan chiqdimi? Sevgiga mubtalo bo‘lgan fohisha ertalabki shafaqday juda tez so‘nadi. Fohisha degani faqat pul uchun xuddi yallachilarday o‘zini ming muqomga solishi kerak. Bu qashshoqni yo‘qot, o‘zingni xarob qilma». Onasining bu gapiga Rupanika jahl bilan shunday javob qaytardi: «Nega unday deysiz? Axir men uni jonimdan yaxshi ko‘raman. Busiz ham pulim oshib-toshib yotibdi. Boshqa menga bunaqa gap qilmang!» Buni eshitib, hang-mang bo‘lib qolgan Makardanshtra Lo‘hajanghni haydab yuborishning boshqa usulini o‘ylay boshladi.
Bir kuni u yo‘lda ortidan qo‘lida qilich tutgan mulozimlarini ergashtirgancha bir kambag‘al rojput kelayotganini ko‘rib qoldi. Yugurib unga peshvoz chiqdi-da, uni bir chetga tortib dedi: «Uyimni ishratparast bir qashshoq, fohish odam egallab olgan. Hoziroq uyimga yur-da, o‘sha odamni bir amallab chiqarib yubor. Evaziga qizimni senga beraman».
«Yaxshi, — dedi rojput va uning uyiga kirdi. Bu paytda Rupanika ehromda, Lo‘hajangh esa allaqayoqqa chiqib ketgandi. Biroq ko‘p o‘tmay u qaytib keldi, hali hech gapdan xabari yo‘q, shunda rojputning mulozimlari shartta unga tashlanishdi-da, oyoqlari bilan tepkilab, qo‘llariga tushgan narsa bilan savalay ketishdi, sho‘rlikning sog‘ joyi qolmadi. Keyin uni odam axlati to‘planadigan xandaqqa uloqtirishdi va Lo‘hajangh u yerdan bir amallab chiqib oldi-da, qochib qoldi.
Rupanika esa uyga qaytib kelib, bor gapdan voqif bo‘lgach, qattiq qayg‘uga botdi, uning qayg‘uga botganini ko‘rib, rojput qanday kelgan bo‘lsa, shunday ketishga majbur bo‘ldi.
U yoqda Lo‘hajangh qo‘shmachi xotinning makriga chidolmay, yorug‘ dunyodan etak silkib, qadamjolar ziyoratiga yo‘l oldi, zero seviklisi bilan ayro tushganidan shundan o‘zga chorasi ham qolmagandi.
Yuragi qo‘shmachi xotin qiliqlaridan o‘t bo‘lib yonar, badanini esa jazirama issiq jazillatardi, shu bois o‘rmonga kirdi-da, soya-salqin bir joy qidira boshladi. Anchagacha ko‘ngildagiday joy uchramadi. Bir vaqt ko‘zi bir fil murdasiga tushdi, uning orqadagi katta teshigidan shoqollar kirib, ichidagi bor narsalarni yeb bitirgan, fildan esa quruq terigina qolgan edi, xolos. Lo‘hajangh ham orqa teshikdan filning ichiga kirdi-da, azbaroyi charchaganidan tezda uxlab qoldi, teshikdan kirgan shamol uning badanini yoqimli yelpir edi.
Biroq ko‘p o‘tmay allaqayoqdan qop-qora bulutlar kelib osmonni qopladi-yu, chelaklab yomg‘ir quya boshladi. Yomg‘irdan fil terisi taranglashib, teshik berkilib qoldi, ikkinchi lahzada teri yotgan yo‘ldan kuchli toshqin oqib kela boshladi. Toshqin terini oqizib ketdi va uni Gang daryosiga itqitdi, daryoda oqib yurib-yurib, teri ochiq dengizga chiqib ketdi. U yerda Garuda naslidan bo‘lgan bir qush fil terisini ko‘rib qoldi. Ichi go‘shtga to‘la bo‘lsa kerak deb o‘yladi-da, qush pastga inib tushdi va uni changalida ko‘tarib, narigi qirg‘oqqa olib borib tashladi. U yerda qush tumshug‘i bilan cho‘qilab terini teshdi va ichida odam borligini ko‘rib, darhol uchib ketdi.
Shu orada qushning jahl bilan pat-pat qanot qoqishidan Lo‘hajangh uyg‘onib ketdi va qush cho‘qilab yegan tirqishdan tashqariga chiqib oldi. O‘zini dengizning narigi qirg‘og‘ida turganini ko‘rib, u qattiq hayratga tushdi va garchi uyg‘oq bo‘lsa-da, bari unga tushday ko‘rinmoqda edi. Biroq sal narida ikki dahshatli rakshas turganini ko‘rdi-yu, yuragi tars yorilayozdi, lekin rakshaslarning o‘zlari unga xavotir bilan qarab turar va yaqin kelgani yuraklari betlamayotgandi. Gap shundaki, Ramning ularni yer tishlatgani hali eslaridan chiqqani yo‘q edi va Ram singari bahri muhitning narigi tomonidan suzib o‘tgan odamni ko‘rib, yuraklari taka-puka bo‘lib ketmoqda edi. Sherigi bilan maslahatlashib, rakshaslardan biri shoh Vibhishan huzuriga yo‘l oldi va unga bo‘lgan voqeani aytib berdi. Shoh Vibhishan bir vaqtlar Ramning qudratini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan edi va shu boisdan ham yurtiga odam zoti qadam qo‘yganidan xavotirga tushib, rakshasga qarab dedi: «Menga qara, azizim, o‘sha odamning oldiga bor-da, do‘stona tarzda unga ayt, marhamat qilib, uyimizga qadam ranjida qilsin». — «Yaxshi», javob berdi unga rakshas va Lo‘hajanghning oldiga qaytib bordi, qo‘rqqanidan titrab-qaqshab unga o‘z shohining iltimosini yetkazdi. Brahman Lo‘hajangh rozi bo‘ldi va o‘zini xotirjam ko‘rsatishga harakat qilib, rakshas bilan birga Lanka shahriga keldi. Shahar ko‘chalaridan o‘tib borar ekan, u oltindan qad ko‘targan osmono‘par binolarni ko‘rib, hayratdan og‘zi ochilib qoldi. Keyin esa shoh saroyiga yetib keldi va Vabhishan bilan ko‘rishdi. Shoh uni do‘stona qarshi oldi va javobiga duoli so‘zlarni eshitib, so‘radi: «Hoy brahman, bizning mamlakatimizga qanday kelib qolding?» Bunga javoban ayyor Lo‘hajangh shunday dedi: «Men brahmanman, ismim Lo‘hajangh, Mathura shahrida yashayman. Bir kambag‘al odam edim, ehromga bordim-da, Narayan siymosi qarshisida ibodat qildim, har qanday yemak-ichmakdan parhez qilib, badanimni tozaladim. Bir kuni tushimga iloh Hari kirdi-da, «Bor, Vibhishanning oldiga, uning menga ixlosi g‘oyat baland, evaziga senga behisob boylik beradi», — dedi. «Men qayerdayu, Vibhishan qayerda? — dedim men va hukmdor yana menga dedi: «Yo‘lga tush, Vibhishanni bugunoq ko‘rishga muyassar bo‘lgaysan!» Hukmdor shu gaplarni aytib bo‘lar-bo‘lmas uyg‘onib ketdim va o‘zimni bahri muhitning narigi tomonida, ya’ni bu yerda ko‘rdim. Boshqa hech narsa bilmayman men».
Lo‘hajangh gaplarini eshitib va Lankaga yetib kelish nihoyatda og‘irligini bilib, Vibhishan o‘ylab qoldi: «Darhaqiqat, agar xudo yordam bermaganida u bu yerga kelomasdi». Lo‘hajanghni odamxo‘r rakshaslar qo‘liga topshirmaslik uchun u brahmanga qarab dedi: «Sen shu yerda qol, men senga behad boylik beraman». U bir rakshasni sal narida joylashgan Svarnmul tog‘iga jo‘natdi va unga o‘sha yoqdan Garud naslidan bo‘lgan bir yosh qush keltirishni buyurdi. Qushni u butunlay Lo‘hajangh ixtiyoriga topshirdi va shuni minib yuraver, qachondir Mathuraga qaytib ketishni ko‘ngling tusab qolsa, shunda uchib ketaverasan, dedi. Qushni minib, Lo‘hajangh Lankani rosa aylandi va ahyon-ahyonda Vibhishanning oldiga tushib, mehmon bo‘lib turdi.
Bir kuni u qiziqsinib, rakshaslarning shohidan so‘radi: «Nega Lankaning yerlari hamma joyda yog‘ochdan?» Bunga javoban Vibhishan shunday voqeani so‘zlab berdi: «Agar sen shu narsaga qiziqayotgan bo‘lsang, brahman, gapimga quloq sol. Bir zamonlar Kashyapning o‘g‘li Garud o‘z onasini nag qabilasi asoratidan qutqarishga azmu qaror qildi, ular qo‘liga onasi bir qasam tufayli tushib qolgan edi. Onasini pul evaziga ozod qilish niyatida u vujudiga cheksiz kuch baxsh etadigan taomga muhtoj edi va bu arzini otasiga bayon etdi. Javobiga otasi shunday dedi: «Bahri muhitda, o‘g‘lim, ana shunday tuban shaklda dunyoga kelish qarg‘ishiga sazovor bo‘lgan ulkan fil va toshbaqa yashaydi. Bor, senga o‘shalarning go‘shti kuch beradi». Shunda Garud bahri muhitga yo‘l oldi, har ikkala jonivorni tutib oldi va ularni yeyish uchun ulkan kalpvriksh degan daraxt shoxiga qo‘nib oldi. Birdan og‘irlikni ko‘tarolmay shox sinib ketdi va u pastda riyozatga mukkadan ketgan balakhillar ustiga qulab tushishdan xavotirlanib, Garud uni tumshug‘ida tutib qoldi. Keyin shoxni ko‘tarib uchdi-da, bir sahro joyga olib borib tashladi. Ana shu shox ustidan Lanka shahri bunyod topgan. Uning yeri yog‘ochdanligi shundan».
Vibhishanning bu hikoyasini eshitib, Lo‘hajangh mamnuniyat bilan bosh irg‘ab qo‘ydi.
Keyin Lo‘hajangh Mathuraga ketmoqchi bo‘lganida Vibhishan unga ko‘plab duru javohirlar in’om qildi. Mathurada maskun bo‘lgan tangri Hariga e’tiqodi bois u yana nilufar, cho‘qmor, chig‘anoq va charx ham tortiq qildi — bu narsalarning barchasi oltindan yasalgan edi. Tuhfalarni olib, Lo‘hajangh Vibhishan sovg‘a qilgan qush ustiga o‘tirib, birvarakayiga yuz ming yo‘jan masofani uchib o‘tishga qodir edi. Qush osmonga ko‘tarildi va bahri muhit osmonidan hech bir qiyinchiliksiz uchib o‘tib, Mathuraga yetib bordi.
Qush shahar atrofidagi bir tashlandiq boqqa borib qo‘ndi, boyliklarni bog‘ning bir xilvat joyiga yashirdi-da, qushni bog‘lab qo‘ydi. Keyin u bozorga bordi va qimmatbaho toshlardan birini sotdi, puliga kiyim-kechak, xushbo‘y tutatqilar, oziq-ovqat va boshqa mayda-chuydalar xarid qildi. Boqqa qaytib kelib, u ovqatlanib oldi va qushni ham ovqatlantirdi, sotib olgan yangi kiyimlarini kiydi, o‘ziga xushbo‘y moddalardan surtdi, gullar va turli qimmatbaho toshlar bilan oro berdi. Tun cho‘kkach, qushga o‘ltirdi-da, o‘zi bilan chig‘anoq, cho‘qmor, charxni olib, Rupanikaning uyiga ravona bo‘ldi. Tanish joyni ko‘rib, u qushni baland havoda to‘xtatdi va bu paytda bir o‘zi yolg‘iz o‘ltirgan mahbubasi diqqatini tortish uchun g‘alati ovoz chiqardi. Bu tovushni eshitib, Rupanika uydan chiqdi va tungi osmonda xuddi Naroyan singari qimmatbaho toshlarga bezanib yalt-yult qilgancha kimdir parvoz qilib turganini ko‘rdi.
«Men — Tangri Hariman va men seni deb keldim, — dedi u juvonga va juvon unga ta’zim bajo aylab dedi: «Tangrining marhamatidan boshim osmonga yetgay». Shunda Lo‘hajangh qushdan tushdi va uni bog‘lab qo‘yib, mahbubasi bilan uning xobgohiga kirdi. U yerda ishq lazzatidan bahramand bo‘lib, Lo‘hajangh birmuncha muddatdan keyin tashqariga chiqdi, yana qushga o‘ltirdi-da, havoga ko‘tarildi.
«Men — ilohaman, Vishnuning yoriman, oddiy odamlar bilan gaplashmasligim kerak», — shunday fikrlar bilan Rupanika ertalab uyqudan ko‘z ochdi va sukut saqlashga qaror qildi. «Xo‘sh, qizim, nega bunaqa o‘zingni g‘alati tutyapsan?» — so‘radi shunda onasi Makardanshtra. So‘rayverib sira hol-joniga qo‘ymagach, Rupanika onasi bilan o‘rtalariga parda tortishni buyurib, tunda bo‘lgan voqeani hikoya qilib berdi. Uning gaplarini eshitib, qo‘shmachi ona avvaliga turli shubhalarga bordi, biroq ko‘p o‘tmay tunda qushni minib olgan Lo‘hajanghning o‘zini ko‘rib qoldi. Ertalab qo‘shmachi Makardanshtra parda ortida turgan qizining oldiga bordi-da, xokisorlik bilan undan iltimos qilib dedi: «Xudoning muruvvati bilan, qizim, sen yorug‘ olamda ma’buda rutbasiga muyassar bo‘lmishsan. Men senga ona bo‘laman, shu bois bir qizdan lozim bo‘lganchalik menga iltifot ko‘rgaz. Xudo xayringni bersin, men uchun undan tilagilki, mana shu keksa vujudim bilan falakka parvoz qilay». Rupanika onasiga mayli deb javob qildi va uning tilagini yana bir tuni uchib kelgan soxta Vishnu — Lo‘hajanghga bayon etdi.
Bunga javoban tangri libosidagi Lo‘hajangh ma’shuqasiga dedi: «Onang — g‘irt ahmoq ayol, u ochiqdan-ochiq osmonga olib borishga arzimaydi. Biroq har oyning o‘n birinchi kuni tongida osmon darvozasi ochiladi va birinchi bo‘lib undan Shambhu a’yonlaridan ko‘plab ganlar o‘tadi. Onang ana shular orasida o‘tib olishi mumkin, bashartiki u ham o‘sha ganlardek ko‘rinishga kirib ololsa. Buning uchun uning sochini ustarada qirtishlab olasan, faqat qoq miyasida besh tutamgina soch qoldirasan, bo‘yniga odam bosh suyaklari shodasini taqib qo‘yasan, bir biqiniga qurum surtasan, ikkinchi biqiniga qizil bo‘yoq. Egnida bitta ham kiyim qolmasin — yechib tashlasin. U butunlay ganlarga o‘xshagandan keyin men uni osonlik bilan osmonga olib ketaman».
Shunday deb, Lo‘hajangh Rupanika bilan bir oz suhbatlashib o‘ltirdi-da, keyin ketdi.
Ertalab Rupanika onasini xuddi aytilganiday qilib «yasantirdi» va yana bir bor vujudi bilan osmon haqidagi orzularga berildi. Kechqurun yana Lo‘hajangh uchib kelganida Rupanika onasini uning ixtiyoriga topshirdi. Lo‘hajangh qush ustiga chiqdi, qip-yalang‘och, tasqarayu taraqqos holda qo‘shmachi xotinni yoniga o‘tqazdi. Va u bilan birga shiddat bilan ko‘kka ko‘tarildi. Osmonda parvoz qilib ketishar ekan, yigit bir ehrom oldidagi baland ustunni ko‘rdi, ustun uchiga bir charx o‘rnatilgan edi. Shunda u qo‘shmachi xotinni ustun uchiga o‘tqazib qo‘ydi, endi u faqat charxdan ushlab jon saqlab tura olar edi, xolos. Ahmoq xotin u yerda qora qilmishlari uchun ajr timsoli sifatida ko‘tarilib turardi. «Sen shu yerda birpas o‘tira tur, men ungacha yerga nozil bo‘lib, marhamatim bilan sarafroz qilib kelay», — shunday dedi-da, Lo‘hajangh ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.
Birmuncha muddat o‘tib, u bu tunni ehrom oldida uxlamay o‘tkazib, bayram boshlanishini kutgani kelgan odamlarni ko‘rdi va osmondan turib sado berdi: «Hoy odamlar, bugunning o‘zidayoq mana shu joyda osmoni falakdan hamma narsaning g‘oratgari bo‘lmish Ma’buda Vabo nozil bo‘lg‘usidir, shu bois tangri Haridan panoh istang». Havoda shu so‘zlar jaranglaganda u yerda to‘plangan butun Mathura aholisi dahshatdan xudoga zoru tavallolar qilgancha musibatdan omon saqla deb baravariga duolar o‘qiy boshladi. Luhajangh esa osmondan tushib kelib, egnidagi tangri libosini yechib tashladi-da, hech kimga bildirmay, olomon orasiga kirib ketdi, ammo u hammani birdek kuzatib turardi.
«Nega tangri bunchalik hayallab qoldi ekan, osmoni falakka qachon yetaman?» — deb o‘ylardi ustun uchida qolib ketgan qo‘shmachi xotin. Shunda charxdan tutib turishga ortiq majoli qolmaganday tuyulib ketdi-yu, o‘takasi yorilib dod sola boshladi: «Voy-dod! Yiqilayapman!»
Ehrom hovlisida to‘plangan xaloyiq esa uning ovozini eshitib, Ma’buda Vabo yiqilib tushayapti deb o‘yladi. Shunda odamlar hayajon ichida qichqira boshlashdi: «Yiqilma, yiqilma, ma’buda!»
Vaboning yiqilib tushishidan qo‘rqib ketgan Mathura aholisi bu tunni bir amallab o‘tkazdi. Ertalab esa barchalari shoh boshchiligida ustun uchida o‘tirgan qo‘shmachi xotinni ko‘rishdi, xotin kulgili bir ahvolda bo‘lsa ham baribir tanishdi. Shunda hammalarining qo‘rquvlari tarqab, qah-qah urib kula boshlashdi.
Voqeadan darak topib, Rupanika ham shu yerga keldi. Ustun uchida o‘ltirgan onasini ko‘rib uyatdan yer yorilmadi, yerga kirib ketmadi. Kelganlarning yordamida u onasini tezroq tushirib olishga yordam berdi. Keyin hamma qo‘shmachi xotindan nima bo‘lganini surishtira ketdi va u bo‘lgan gaplarni bitta qo‘ymay aytib berdi.
Shoh, brahman va savdogarlar barchasi bir ovozdan shunday to‘xtamga kelishdiki, bu g‘alati ishda hech qanday sehr-pehr yo‘q va jar solib e’lon qildilar: «Ko‘plab oshiq-ma’shuqlarni aldagan bu ayol ustidan kulgan odam oldinga chiqsin, biz uning boshiga faxr tojini tantanavor kiydirgaymiz».
Buni eshitib Lo‘hajangh darhol chiqib keldi va so‘rab-surishtirganlarga bo‘lgan voqealarni boshidan oxirigacha bitta qo‘ymay hikoya qilib berdi. Keyin xudoga saqla deb Vibhishan bergan chig‘anoq, charx va boshqa sovg‘alarni olib keldi, buni ko‘rib xaloyiq dengizday guvillar edi. Keyin Mathura aholisi zudlik bilan uning boshiga hurmat tojini kiydirdi, Rupanikani esa shoh amri bilan o‘z erkiga qo‘yib qo‘yishdi.
Haligi qimmatbaho toshlar Lo‘hajanghga behisob boylik keltirdi, qo‘shmachi xotin esa qilmishi uchun boplab jazolandi. O‘zi mahbubasi vasliga yetishib, o‘shandan buyon Mathurada yegani oldida, yemagani ketida umrguzaronlik qilmoqda».
Tutqun Udayan yonida o‘ltirib, Vasavdatta boshqa qiyofadagi Vasantak og‘zidan bu rivoyatni tinglab rosa huzur qildi.
Buyuk shoir Somdevning «Dostonlar ummoni»dagi «Rivoyatga debocha» kitobining to‘rtinchi dolg‘asi ana shulardan iborat.

BEShINChI DOLG‘A

Asta-sekin Vasavdatta vatslar hukmdoriga ko‘proq mayl qo‘ya boshladi va ko‘ngli otasidan sovib boraverdi. Shunda Yaugandhrayan boshqa odamlarga ko‘rinmaydigan bo‘lib, yana Udayan huzuriga bordi. Xilvatda, faqat birgina Vasantak borligida u shohga dedi: «Shohim, Chandmahasen seni aldab asirga tushirdi. U senga qizini bermoqchi va keyingina izzat-ikrom bilan ozod qilmoqchi. Lekin biz qizni o‘zimiz o‘g‘irlaylik-da, keyin qochib yashirinaylik. Faqat shu yo‘l bilangina biz uning popugini pasaytira olamiz va odamlarning bizni nomardlikda ayblab qilgan malomatlaridan qutulamiz.
Shohim, malika Vasavdattaning otasi sovg‘a qilgan Bhadrvatiy degan urg‘ochi fili bor. U shu qadar kuchliki, Nadgiridan boshqa biron fil unga bas kelolmaydi, hatto u ham hasadi kelib, u bilan olishuvga chiqishdan bosh tortadi. Ana shu urg‘ochi filning shu yerda Ashadhak ismli filboni bor; men unga ko‘p pul berganman va u chizgan chizig‘imizdan chiqmaydi. Ana shu filni min-da, qo‘lingga qurol olib, tunda hech kimga bildirmasdan Vasavdatta bilan qochib qol. To‘g‘ri, saroyda fillar piri yashaydi, u fillarning har bir harakati va qichqirig‘i ma’nosini tushunadi. U hech narsani bilmasligi uchun uni sharobga bo‘ktirish kerak. Men esa do‘stim Pulindakka boraman-da, yo‘lingni qo‘riqlashini iltimos qilaman.
Shu so‘zlarni aytib, Yaugandhrayan ketdi, vatslar shohi esa nima qilish kerakligini xotirasiga joylab oldi. Uning oldiga Vasavdatta kelganida, shoh unga yana bor gapni ochib soldi va unga Yaugandhrayan aytgan gaplarni bitta qo‘ymay so‘zlab berdi. Qiz hammasiga rozi bo‘ldi va unga fil sayriga tayyorgarlik ko‘rishni amr etdi. Keyin go‘yo qurbonliq yo‘lini ado qilgandayin u sharob ulashib chiqdi va barcha filbonlaru ularning boshlig‘ini g‘irt mast qilib tashladi.
Mana, kech ham kirdi, osmonni bulut qoplab, chaqmoq chaqib, momaqaldiroq gumburlay boshladi. Ashadhak hamma narsani shay qilib, fillarni olib keldi. Urg‘ochi filni qoziqdan bo‘shatishlari hamon u odatdagidek qichqirib yubordi va fillar qichqirig‘ini tushunadigan filbonlar boshlig‘i uing ovozini eshitib qoldi. «Bugun oltmish uch yo‘jan yo‘l yuraman» — urg‘ochi fil shunday deyapti», — g‘udrandi u so‘zlarni tutila-tutila talaffuz qilgancha. Biroq qattiq kayf qilganidan fikrlashga sira qurbi yetmayotgandi, qolgan filbonlar esa azbaroyi kayfning zo‘ridan boshliqning nima deyayotganini anglashgani ham yo‘q.
U yoqda Yaugandhrayan o‘rgatgan sehr-jodu bilan vatslar shohi kishanlardan ozod bo‘ldi. Keyin ud cholg‘usini oldi, unga deb Vasavdatta keltirgan qurolni oldi va Vasantak bilan birga fil ustiga chiqdi. Keyin sirdan ogoh bo‘lgan dugonasi Kanchan bilan Vasavdatta ham filga mindi; beshinchi hamroh filbon edi.
Tun cho‘kkanda shoh shahar devoridagi yovvoyi fil o‘ygan yoriqlar orqali Ujjayndan chiqib ketdi. Bu joyni Virabh va Talbhat degan ikki jangchi qo‘riqlardi, ikkalasi ham shoh farzandlari edi. Vatslar shohi ularni o‘ldirdi, keyin esa fil ustida yonginasida seviklisi o‘tirganidan xursand bo‘lib, Ashadhakka, hayda, deb amr qildi va olg‘a yurib ketdilar.
Shu orada Ujjayndagi shahar qo‘riqchilari devor yonida qo‘riqchilarning o‘ldirib ketilganini ko‘rib, naq yuraklari yorilayozdi va tunning o‘zidayoq bu haqda shohga xabar qilishdi. Chandmahasen nima gapligini aniqlashni buyurdi va ko‘p o‘tmay shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Vasavdattani olib, vatslar shohi qochib ketibdi. Shaharda to‘s-to‘polon ko‘tarildi va shahzoda Palak Nadgiri filiga mindi-da, Udayan ortidan quvib ketdi. U qochoqlarga yetib olgan edi, vatslar hukmdori paykonlar yomg‘iri bilan uning yo‘lini to‘sdi, urg‘ochi filni ko‘rib Nadgiri u bilan yakkama-yakka olishuvga kirishib ketdi. Palak bilan izma-iz u yerga Go‘palak ham yetib keldi, biroq u akasini jangni davom ettirishdan to‘xtatib qoldi, zero Palak faqat otasining so‘zlarinigina eshitgandi, Go‘palak esa uning ko‘nglidagi gaplarni idrok etishga qodir edi.
Shundan keyin vatslar shohi yana yo‘lga tushdi. U ketib borar ekan, asta-sekin tong bo‘zara boshladi. Qoq tushgacha u Vindhya tog‘iga yetib borganida oltmish uch yo‘jan yo‘l bosgan urg‘ochi fil chanqay boshladi. Shoh xotini bilan uning ustidan tushdi, fil suv ichib oldi va birmuncha muddat o‘tar-o‘tmas, xuddi suvda bir nima borday, fil jon berdi-qo‘ydi. G‘am-qayg‘uga botgan shoh Udayan va Vasavdatta birdan g‘ayb ovozini eshitdi: «Hoy shoh, men Mayavati ismli vidyadhar ayoli bo‘laman, ammo qarg‘ish tufayli uzoq yillardan beri fil qiyofasida yuribman. Bugun, ey vatslar shohi, men senga halol xizmat qildim, biroq sendan tug‘iladigan o‘g‘il farzandingga bundan ham a’loroq xizmat qilgumdir. Xotining Vasavdatta ham oddiy odamlardan emas. U tangrilar qavmidandir, uni esa shafqatsiz bir karomat yerga olib tushgan».
Shundan keyin shoh o‘zida yo‘q xursand bo‘lib, kelganidan do‘sti Pulindakni boxabar qilish uchun Vasantakni Vindhya cho‘qqisiga yo‘lladi. O‘zi esa xotini bilan birga yayov yo‘lda davom etdi. Biroq baxtga qarshi yo‘lda ularga qaroqchilar hujum qildi. Qo‘lida tutgan yagona paykoni bilan vatslar shohi Vasavdattaning ko‘z o‘ngida bir yuz beshta qarroqchini asfalasofilinga jo‘natadi. Bu orada esa Yaugandhrayan va Vasantak hamrohligida do‘sti Pulindak ham yetib keldi. Bhillar shohi qaroqchilarni haydab yubodi. Vatslar shohiga chuqur ta’zim bajo etdi va uni sevgili yori bilan birgalikda o‘z poytaxtiga olib ketdi. Shu tunni ular poytaxtda o‘tkazishdi, yo‘l hordig‘ini chiqarishdi, ayniqsa, Udayan bilan Vasavdattaning oyoqlari tog‘ so‘qmoqlarida yomon qavarib ketgan edi.
Ertalab vatslar shohi huzurida uning sarkardasi Rumanvat hozir bo‘ldi, birmuncha muddat oldin Yaugandhrayn yangiliklar haqidagi payg‘omlar bilan unga xabarchi jo‘natgan edi. U olib kelgan qo‘shin hamma joyni to‘ldirib turardi, bundan Vindhya tog‘i birinchi marta odamzodga tor kelib qolgandi. Mana shu qo‘shin himoyasi ostida vatslar hukmdori Ujjayndan ne xabar kelarkin deya o‘rmon mamlakatida tahammul qilib qoldi.
Sal vaqt o‘tar-o‘tmas o‘rmonga Ujjayndan Yaugandhrayanning bir savdogar do‘sti keldi va shohga dedi: «Ey xudo yarlaqagan banda, sening kuyov bo‘lishingdan Chandmahasen mamnun. U senga o‘zining xos qo‘riqchisini yubormish. Ammo u yo‘lda bir joyda qo‘nib qoldi, men esa yashiriqcha va undan keyin yo‘lga chiqqan bo‘lsam ham hamma gapni mendan bilib olmog‘ing uchun birinchi bo‘lib yetib keldim».
Bu xabarni eshitib, vatslar shohining og‘zi qulog‘iga yetdi va bu yangilikni Vasavdattaga yetkazish uchun oshiqdi, Vasavdatta ham undan kam xursand bo‘lmadi. Garchi u ham qarindosh-urug‘larini qattiq sog‘ingan bo‘lsa-da, tezroq to‘y marosimlarini o‘tkazishga shoshmoqda edi, bundan u ham uyalmoqda, ham sabr kosasi to‘lmoqda edi. Shunda o‘zini chalg‘itish maqsadida yonida turgan Vasantakka qarab dedi: «Menga bironta rivoyat aytib bersang-chi». Vasantak soddadillarcha itoatgo‘ylik bilan unga dilida eriga sadoqatni kuchaytirishga yordam beradigan bir dono hikoyani so‘zlab berdi:

GUHSEN VA DEVASMITA HIKOYaSI

«Bu yorug‘ jahonda Tamrlipti degan bir shahar bo‘lar va unda Dhandatt degan judayam badavlat bir odam yashardi. Xudo uni zurriyoddan qisgan edi, bir kuni bir gala brahmanni huzuriga chorladi-da, qarshilarida ta’zim qilib, shunday dedi: «Shunday qilingki, tez orada men farzandli bo‘lay». Bunga javoban brahmanlar shunday deyishdi: «Bu uncha qiyin emas, agar vedalarda bitilgan qonun-qoidalarga rioya qilsa, har qanday ikki bor tug‘ilganlar yorug‘ olamda istaklariga yetmay qolmaydi». Shundayin, bir vaqtlar bir shoh yashab o‘tgandi, haramida bir yuz beshta xotini bo‘lishiga qaramay, farzandsiz edi. Shunda zurriyot ko‘rish uchun u qurbonliq rasmini ado etdi va xudo unga Shantu ismli o‘g‘il berdi, qolgan xotinlarining ko‘ziga bola yangi paydo bo‘lgan hilolday ko‘rinib ketdi. Bir kuni bola to‘rt oyoqlab emaklay boshlaganda uning sonidan chumoli tishlab oldi va qo‘rqqanidan bola chinqirib yig‘lay boshladi. Haramda to‘s-to‘polon bo‘lib ketdi, qiy-chuv, dod-faryod avjga chiqdi, hatto umrida ovozini ko‘tarib gapirmagan shoh ham «Bolam! O‘g‘lim!» deb qichqirib yubordi. Sal o‘tib, bola tinchlandi, chumoli bartaraf etildi, shoh esa yakka farazand bo‘lishi yomon ekan, boshing tashvish-tahlikadan chiqmas ekan, deb ich-etini yey boshladi. Ko‘p farzandim bo‘lishning biron iloji yo‘qmikan?! — deb so‘radi u azbaroyi tashvishga botgancha brahmanlardan. Ular shunday deb javob berishdi: «Ha, shohim, buning iloji bor: o‘g‘lingizni o‘ldirasiz, uning jasadini muqaddas olovda qurbonliq keltirasiz. Qurbonlig‘ingiz hidini sezgan xotinlaringiz homilador bo‘lishadi». Buni eshitib, shoh xuddi shunday qildi ham, shohning nechta xotini bo‘lsa, shuncha o‘g‘illik bo‘ldi.
Agar qurbonliq keltirsak, bu ham sening farzandli bo‘lishingga yordam beramiz».
Dhandattga shu gapni aytib va undan durustgina in’on-ehsonlar olib, brahmanlar qurbonliq rasmini ado etishdi va o‘sha savdogar o‘g‘il farzandli bo‘ldi.
O‘g‘ilga Guhsen deb ism qo‘yishdi, u kundan kun o‘tib, voyaga yeta boshladi va otasi Dhandatt unga munosib qayliq qidirishga tushdi. Ko‘p o‘tmay savdo ishlari bahonasi bilan, aslida o‘g‘liga qayliq topish niyatida, ota o‘g‘lini yoniga oldi-da, musofir yurtiga ravona bo‘ldi. U yerda Dhandatt Dharmgupt degan bir zodagon savdogarning Devasmiti degan qiziga og‘iz soldi. Biroq qizini jonidan yaxshi ko‘radigan Dharmgupt Tamrlipti shahri juda uzoqlik qiladi degan bahona bilan qizini berishga rozi bo‘lmadi.
Biroq Devasmita Guhsenni ko‘rganida yuragi unga bog‘landi-qo‘ydi va qarindosh-urug‘lari ham ko‘ziga ko‘rinmay, yigit bilan ketishga ahd qildi. Dugonasi orqali Guhsen bilan til biriktirib, sevgilisiyu uning otasi bilan birgalikda tun chog‘i kindik qoni to‘kilgan diyorni tark etdi.
Tamrliptiga kelib, ular nikohdan o‘tishdi va er-xotinning yuraklari o‘zaro muhabbat rishtalari bilan bir umrga bog‘landi.
Oradan birmuncha vaqt o‘tib, Guhsenning otasi bandalikni bajo keltirdi va qarindosh-urug‘lar Guhsenning omadini sinab ko‘rgani Katah mamlakatiga borishga tezlay boshladilar. Biroq uning xotini Devasmita u yoqda erim boshqa ayolga ilakishib qolishi mumkin degan xavotir bilan bu taklifga rozi bo‘lmadi. Xotini qarshilik ko‘rsatgani, qarindosh-urug‘lari esa, aksincha, undayotganlarini ko‘rib, har doim bir so‘zli va o‘z burchiga sodiq Guhsen nima qilishini bilmay boshi qotdi. Shunda u Shiva ehromiga bordi va to‘g‘ri yo‘lni xudo ko‘rsatadi, degan umidda ro‘za tutib, tangri haqqiga toat-ibodatlar ila mashg‘ul bo‘ldi. U bilan birga Devasmita ham shunday rasm-rusmlarni ado etdi. Shundan keyin ikkovining ham tushiga Shiva kirdi. Tangri ularga bir juft qizil nilufar tutqazdi-da, shunday dedi: «Har biringiz qo‘lingizga bittadan nilufarni oling. Bordi-yu, ayriliq chog‘ida ikkovingizdan biringiz yoringizga xiyonat qilgudek bo‘lsangiz, narigingizning qo‘lidagi nilufar qurib qoladi».
Buni eshitib, er-xotin uyg‘onib ketdi va go‘yo bir-birining yuragini almashganday qo‘llarida bittadan nilufar turganini ko‘rishdi. So‘ng Guhsen nilufarni olib, yo‘lga tushdi, Devasmita esa ikki ko‘zini nilufardan uzmay uyda qoldi.
Guhsen tezgina Katah mamlakatiga yetib keldi-da, u yerda qimmatbaho toshlar oldi-sottisi bilan shug‘ullana boshladi. To‘rt nafar savdogar o‘g‘li uning qo‘lida hech so‘limaydigan nilufar guli tutib turishini ko‘rib hayron bo‘lishdi. Bir bahona bilan uni uylariga chaqirishdi-da, o‘tkir sharobga to‘ydirib, undan nilufar qissasini surishtirishdi. U esa kayfi oshib qolganidan hamma gapni gapirib berdi. To‘rttala savdogarvachcha Guhsenning hali bu yurtda uzoq qolishini yaxshi bilardi va o‘zaro maslahatlashib, bu yaramaslar shunchaki qiziq uchun uning xotinini yo‘ldan urishga urinib ko‘rmoqchi bo‘lishdi. Vaqtni g‘animat bilib ular Tamprlipti shahriga yo‘l olishdi.
U yerda muddaolariga yetish uchun ular budda ibodatxonasida istiqomat qiluvchi Yo‘gkarandika ismli bir rohibaga ro‘baro‘ bo‘lishdi va unga oshkora shunday deyishdi: «Muhtarama rohiba, agar bizning muddaomizga yetishuvimizga yordam bersang, biz senga ko‘p pul beramiz». Xotin javob berdi: «Suxsurday-suxsurday yigitlar ekansiz, hoynahoy, bu yerdagi ayollardan birini qo‘lga olmoqchiga o‘xshaysizlar. Mayli, sizlarga yordam berganim bo‘lsin. Menga esa pulingiz kerak emas: mening Siddhikariy degan shogird qizim bor, u aqlu farosatda yagona, uning marhamati bilan had-hisobsiz boylikka ega bo‘lganman». «Shogirdingiz marhamati bilan shuncha boylikka qanday ega bo‘ldingiz?» — deb so‘rashdi savdogarvachchalar undan. Javobiga rohiba shunday dedi: «Agar bilmoqchi bo‘lsalaringiz, bolalarim, quloq soling, men aytib beray».

SIDDHIKARIY HIKOYaSI

Qadim-qadim zamonlarda shimol yoqdan bu yerga bir savdogar kelib qolgan edi. Tashqi ko‘rinishini o‘zgartirib, shogird qizim u kelib qo‘ngan uyga bordi va yolg‘on-yashiqlar ishlatib, uning xizmatiga kirib oldi. Savdogarning rosa ishonchini qozonib olgandan keyin qiz uning uyida saqlayotgan hamma oltinlarini o‘g‘irladi-da, tong chog‘i hech kimga bildirmay chiqib ketdi. Qo‘lga tushib qolishdan qo‘rqib, u tezlik bilan shaharni tark etdi. Uni qo‘lida nog‘ora tutgan bir domb payqab qolib, tunash uchun qizning izidan tushdi. Ulkan bir daraxtga yaqinlashganda qiz qarasaki, domb juda yaqin kelib qolibdi. Shunda ayyor Siddhikariy qayg‘uga botib dedi: «Bugun erim bilan urishib qoldim, o‘zimni o‘ldirgani uydan qochib chiqdim. Shu bois, hoy insofli odam, iltimos, menga sirtmoq yasab ber». — «O‘zini osib qo‘ya qolsin, bu xotinni o‘ldirib, menga zarur kelibdimi?» ko‘nglidan o‘tkazdi domb va daraxtga bir dor qurib berdi. Shunda Siddhikariy soddadillik bilan dombdan so‘radi: «Qanday qilib osiladi bunga? Men bilmayman, o‘zing ko‘rsat». Domb oyoqlari ostiga nog‘orasini qo‘yib, ustiga chiqdi-da, sirtmoqqa bo‘ynini solib dedi: «Mana shunaqa qilib osiladi». Shunda Siddhikariy o‘ylab-netib o‘tirmay, nog‘orani bir tepib uchirib yubordi-yu, domb dorga osilib jon berdi.
Bu orada Siddhikariy oltinlarini o‘g‘irlab chiqqan savdogar uning izidan tushib, bu yergacha yetib keldi va uzoqdan qizning daraxt tagida turganini ko‘rdi. Qiz ham uni ko‘rib qoldi va savdogar yaqinlashib kelaverishi bilan asta daraxt ustiga chiqdi-da, barglari qalin bir shox orasiga kirib yashirindi.
Savdogar qarollari bilan keldi-da, dorda osilib turgan dombni ko‘rdi, xolos, Siddhikariydan esa nom-nishon yo‘q edi. «Daraxtga chiqib ketmaganmikan?» — dedi savdogar va qarollardan biri darhol yuqoriga intildi. «Men seni azaldan yaxshi ko‘rib yurardim, bu yerga chiqishing ham bejiz emas-da. Mana bu oltinlar, jonginam, endi seniki. Men bilan ayshingni sursang-chi», — shivirlab dedi qarolga Siddhikariy, keyin nodon qarolni mahkam quchoqlab, lablaridan cho‘lp-cho‘lp o‘pa boshladi va tilini g‘arch tishlab uzib oldi. Azbaroyi og‘riqning zo‘ridan qarol daraxtdan gursillab yiqilib tushdi, u nuqul «lalla-lalla-lalla» degan hech kim tushunmaydigan so‘zlarni valdirardi, xolos.
Buni ko‘rib savdogarning kapalagi uchib ketdi, qarolimni jin-pin chaldi degan xayolga bordi-da, hamrohlari bilan uyga juftakni rostlab qoldi. Halol Siddhikariy esa (u ham anovilardan kam qo‘rqqani yo‘q!) asta daraxtdan tushdi-da, u ham oltinlarni olib uyiga qaytdi. Ko‘rdingizmi, shogird qizim qanaqa, uning miyasidan tovonigacha aql! Shu qizning sharofati bilan, bolalarim, o‘zim xon, ko‘lankam maydon!»
Savdogarvachchalarga shu hikoyani aytib berib, rohiba ularni hozirgina kirib kelgan shogird qizi bilan tanishtirdi va keyin so‘radi: «Endi menga rostini aytinglar: u xotinning nimasiga ishqiboz bo‘lib qoldilaring? Men darrov ishni pishitib beraman». Bunga javoban yigitlar dedi: «Uning ismi Devasmita, u Guhsen savdogarning xotini bo‘ladi. Bizni u bilan uchrashtirib qo‘ying». Buni eshitib, rohiba hammasi aytganingizdek bajo bo‘ladi deb va’da berdi va savdogarvachchalarga uning uyida qolishlarini taklif qildi.
Xotin turli qandolatlar va har xil sovg‘a-salomlar bilan Guhsenning xizmatkorini sotib oldi va ko‘p o‘tmay o‘z shogird qizi bilan uning uyiga kirishga muvaffaq bo‘ldi. U Devasmitaning xobgohi eshigiga yaqin borganda begona odamlardan qo‘riqlash uchun shu yerga zanjirlab qo‘yilgan bir it ularni o‘tkazmadi. Rohibani ko‘rib, Devasmita xayol surib qoldi: «Uning menda nima ishi bor ekan-a?» — baribir cho‘risiga uni huzuriga olib kelishni buyurdi. Xobgohga kirib, yaramas rohiba odamgarchilik qilgani uchun Devasmitani duolar qildi va o‘zini niyati pok qilib ko‘rsatib, juvonga dedi: «Sen bilan tanishishni tinmay o‘ylab yurardim, shuning uchun bugun tushimga kirding, sabrim chidamay seni ko‘rgani oyog‘imni qo‘limga olib bu yoqqa chopdim. Seni eringdan ayrolikda yashayotganingni o‘ylasam, yuraklarim to‘kilib ketadi. Axir suygan yori bilan gasht qilmasa, yoshlik va go‘zallikning kimga keragi bor?» Shu va shunga o‘xshash so‘zlar bilan rohiba pokdomon ayolni uzoq avradi, keyin xayr-xo‘sh qildi-da, uyga qaytdi.
Ertasiga bir parcha go‘sht oldi-da, qalampirga belab, yana Devasmitaning uyida paydo bo‘ldi. Parcha go‘shtni eshik oldida bog‘log‘liq itga berdi, it o‘sha zahoti qalampirli go‘shtni yeb qo‘ydi. Qalampirdan uning ko‘zlaridan yosh, burnidan suv oqa ketdi. Rohiba esa fursat g‘animatda uni ochiq chehra bilan qarshi olgan Devasmitaning oldiga kirdi va yolg‘ondakam piq-piq yig‘lay boshladi. Devasmita, nega yig‘layapsiz, deb so‘ragan edi, u o‘pkasi to‘liqib-to‘liqib bazo‘r javob berdi: «Qizim, eshik tagidagi itingga bir qaragin-a, u ham menday qon yig‘layapti. Gap shundaki, bugun u oldingi tug‘ilishidagi dugonasi men ekanimni tanib qoldi va yig‘lashga tushdi. Unga rahmim kelganidan men ham o‘zimni tutib turolmay yig‘lab yubordim».
Bu gaplarni eshitib va itning chindan ham yig‘layotganday bo‘lganini ko‘rib, Devasmita o‘ylanib qoldi: «Bu qanday mo‘jiza bo‘ldi, a?» Rohiba esa so‘zida davom etib dedi: «Oldingi tug‘ilishimizda, qizim, men va mana bu it ikkalamiz bir brahmanning xotinlari edik. Erimiz ko‘pincha shoh amri bilan elchilar hamrohligida bizni tashlab, olis mamlakatlarga ketguvchi edi. U yo‘q paytlarda men bemalol boshqa erkaklar bilan aysh qilib yuraverardim va insondagi jamiki hissiy tuyg‘ulardan lazzatlanishni kanda qilmasdim. Axir o‘zing yaxshi bilasan-ku, odamzodning eng oliy burchlaridan biri his-tuyg‘ulariga ozor yetkazmasligidir. Shu bois yerdagi keyingi tug‘ilishimda oldingi tug‘ilishlarimni unutib qo‘yganim yo‘q. Bu it esa johilligi tufayli faqat o‘z erining ko‘nglini ovlardi, shuning uchun, o‘zing ko‘rib turibsan-ku, it bo‘lib dunyoga kelgan, holbuki baribir ham o‘zining oldingi hayotini esdan chiqarmagin».
«Bu qanaqa burch bo‘ldi? Hoynahoy, bu xotin bir shumlikni boshlayapti», — o‘yladi farosatli Devasmita va rohibaga dedi: «Shu paytgacha bunday burch borligini bilmas ekanman. Modomiki shunday ekan, meni biron jonon yigit bilan uchrashtirish chorasini toping». Bunga rohiba shunday javob qildi: «Olis ellardan bu yerga bir nechta savdogarvachcha kelgan. O‘shalarni oldingga olib kelganim bo‘lsin».
Shu gaplarni aytib, ko‘ngli tog‘day ko‘tarilgan rohiba uyga ketdi, Devasmita esa cho‘rilarining qulog‘iga shularni quyib qo‘ydi: «Hoynahoy, bu savdogarvachchalar erimning qo‘lidagi so‘lmas nilufar gulini ko‘rishgan va erim mast chog‘ida ular barcha sirni bilib olishgan. Keyin mening sha’nimni bulg‘ash uchun bu pastkashlar o‘z mamlakatlaridan bu yerga kelishgan va mana bu razil rohiba yordamidan foydalanmoqchi bo‘lishgan. Shuning uchun tezroq sharob keltiringlar, unga nasha aralashtiringlar, keyin esa temirchiga borib, it panjasi yasab berishni buyuringlar». Devasmita ana shunday topshiriqlar berdi va cho‘rilar hamma aytilganlarni bekamu ko‘st ado etdilar, ulardan biri esa bekachning amri bilan uning ko‘ylagini kiyib oldi.
U yoqda rohiba har biri avval men boraman deb turgan to‘rttala yigit ichidan bittasini tanlab oldi-da, o‘sha bilan ketdi. Unga o‘z shogird qizining ko‘ylagini kiydirib, rohiba uni kechqurun Devasmitaning uyiga olib keldi, keyin esa kishi bilmas joyga yashirinib oldi. Savdogarvachchani Devasmitaning kiyimidagi cho‘ri qiz izzat-ikrom bilan qarshi oldi va nasha qo‘shilgan sharobga to‘ydirdi. Bamisoli o‘zining murtad niyatlari kabi bu sharob yigitchani hushidan ayirdi va shu zahotiyoq cho‘ri qiz uning egnidagi ko‘ylakni yechib olib, qip-yalang‘och qilib qo‘ydi. Keyin itning panjasi bilan uning manglayiga tamg‘a bosib qo‘yishdi va tunda uni axlat to‘la ariqqa itqitishdi. Tongga yaqin yigit o‘ziga kelib qarasaki, xuddi o‘zining kufroniy niyatlari uchun Avich do‘zaxiga tushgandek, axlatli ariqda yotibdi.
Shunda savdogarvachcha o‘rnidan turdi, yuvindi va qo‘llari bilan manglayidagi tamg‘ani yashirgancha qip-yalang‘och holida rohibaning uyiga qaytib keldi. Odamlar birgina uning o‘zining ustidan kulmasliklari uchun do‘stlariga yo‘lda meni o‘g‘rilar tunashdi deb e’lon qildi. Ertalab esa tunni uyqusiz o‘tkazgani va ortiqcha ichib qo‘yganidan boshi qattiq og‘riyotganini bahona qilib, tamg‘ani bir parcha latta bilan bog‘lab oldi.
Kechqurun ikkinchi yigit Devasmitaning uyiga yo‘l oldi va u ham o‘sha ahvolga tushdi. Qip-yalang‘och qaytib kelib, birinchisi kabi u ham dedi: «Hamma bezaklarimni Devasmitanikida qoldirsam ham qaytishimda yo‘lda o‘g‘rilar meni taladilar». Ertalab esa u ham bosh og‘rig‘ini bahona qilib, peshonasidagi tamg‘ani bog‘lab oldi.
Shu tariqa barcha savdogarvachchalar, garchi ayblarini yashirishga muvaffaq bo‘lishsa-da, birin-ketin manglaylarida tamg‘a orttirib olishdi, bor bud-shudlaridan mahrum bo‘lishdi va ustiga-ustak xo‘rlanib, rasvoyi jahon bo‘lishdi.
«Iloyo, bu xotin ham shunday rasvoyi jahon bo‘lsin!» — deb o‘zlaricha la’nat o‘qishdi-da, sharmandaliklarini rohibadan yashirgancha ketishdi. Rohiba esa maqsadimga yetdim deb rosa suyundi va ertasiga shogird qizi bilan birga Devasmitanikiga keldi. Devasmita uni izzatu ikromlar bilan qarshi oldi va minnatdorligini izhor etmoqchi bo‘lgandek nasha aralashtirilgan sharob keltirib qo‘ydi. Rohiba bilan shogird qizning kayfi oshib qolgach, pokdomon va vafodor juvon cho‘rilariga ularning quloq va burunlarini kesib, axlat arig‘iga itqitishni buyurdi.
Endi Devasmitani boshqa o‘y tashvishga solmoqda edi, savdogarvachchalar bu yerdan ketib, uning erini o‘ldirishlari hech gap emas edi. Juvon bo‘lib o‘tgan gaplarni qaynonasiga so‘zlab berdi. Qaynonasi unga qarab dedi: «Qizim, sen to‘g‘ri qilgansan. Ishqilib, ular o‘g‘limga ziyon yetkazishmasa bo‘lgani-da». Shunda Devasmita dedi:
«Bir vaqtlar Shaktimati o‘z farosati bilan erini saqlab qolganidek, men ham erimning jonini omon saqlab qolaman». — «Shaktimati erini qanday saqlab qolgan edi, qizim, aytib ber-chi», — iltimos qildi qaynona va Devasmita javob o‘rnida quyidagi hikoyani so‘zlab berdi:

SAMURDATT VA ShAKTIMATI HIKOYaSI

«Mamlakatimizda, shahar ichkarisida ajdodlarimizdan Manibhadr ismli qudratli va shonli yaksh ibodatxona barpo etgan edi. Mahalliy aholi iltijoyu tavallolar bilan uning huzuriga kelar va istaklarini ro‘yobga chiqarishi uchun unga atab turli in’om-ehsonlar olib kelar edi. Bordi-yu, tunda biron-bir erkakning begona ayol bilan yotganini ko‘rib qolishsa, ularni ibodatxona ichiga qamab qo‘yishardi, ertalab esa bu erkak va ayolni shoh qozisiga olib borishardi, u yerda nimalar bo‘lgani haqida bitta qo‘ymay gapirib berishar va jazolar edilar. Qonun shunaqa edi.
Bir kuni shahar tunqorovuli Samurdatt degan bir savdogarni tutib oldi, u tunda begona ayol bilan don olishgani kelgan edi. Tunqorovul har ikkovini yaksh ibodatxonasiga olib keldi va ichkariga qamab, eshik lo‘kidonini mahkam surib qo‘ydi. Bu orada shu savdogarning Shaktimati ismli nihoyatda dono va vafodor xotini voqeadan darak topdi. Dangalchi ayol kiyimlarini almashtirdi, sovg‘a-salomlar olib oldi, dalda bo‘lsin deb dugonalarini taklif qildi-da, tunda yaksh ibodatxonasiga yo‘l oldi. Ayol ibodatxonaga kelganida sovg‘a desa o‘zini tomdan tashlaydigan ibodatxona kohini qorovullar boshlig‘idan ruxsat olib eshikni ochdi-da, uni ichkariga kiritdi. Ichkariga kirib va erining o‘z qilmishidan yerga kirgudek bo‘lib turganini ko‘rib, u ayol bilan kiyimlarini almashtirdi-da, ket deb amr qildi. Haligi ayol Shaktimati kiyimida tashqariga chiqdi-yu, tun qorong‘iligi ichida ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi, Shaktimati esa eri bilan birga ibodatxonada qoldi.
Ertalab shoh amaldorlari tekshiruv o‘tkazgani kelib qarashsaki, savdogar o‘z xotini bilan birga qamab qo‘yilgan. Shoh bundan xabar topgach, bamisoli ajdaho komida turgan savdogarni ozod qildi va qorovullar boshlig‘ini jazoladi.
Ha, bir vaqtlar Shaktimati o‘z donoligi bilan erini ana shu tariqa saqlab qolgan edi. Men ham boraman-da, hiyla bilan erimni saqlab qolaman». Qaynonasining qulog‘iga shu so‘zlarni aytib, Devasmita o‘z cho‘rilari bilan savdogarlar libosini kiydi-da, kemaga o‘ltirib, savdo ishlari bahonasi bilan eri turgan Katah mamlakatiga yo‘l oldi.
U yerga kelib, shundoq qarasa, eri Guhsen savdogarlar orasida turibdi, juvon xudoga shukurlar aytib, ko‘ngli orom topdi. Eri ham uzoqdan uni erkaklar libosida ko‘rib, ko‘ziga ishonmadi, xayolidan esa faqat birgina gap o‘tardi: «Mening suyukli xotinimga o‘xshaydigan bu savdogar kim ekan?»
Bu orada Devasmita o‘sha yerning podshohi huzuriga kirdi va unga qarab bunday dedi: «Sizdan bir iltimosim bor. Fuqarolaringizni bir joyga to‘plasangiz». Shunda podshoh barcha shahar ahlini bir joyga to‘pladi-da, qiziqsinib savdogarlar libosidagi Devasmitadan so‘radi: «Xo‘sh, qanday iltimosing bor edi?» Devasmita javob berdi: «Shu yerda olomon orasida menikidan qochib ketgan to‘rt g‘ulom turibdi. Shohim, xudo xayringizni bersin, ularni menga qaytaring». Bunga javoban podshoh shunday dedi: «Qarshingda butun shahar ahli turibdi. Agar ular orasida o‘z g‘ulomlaringni tanib olsang, olib keta qol».
Shunda juvon boshlarini bog‘lab, o‘sha yerda turgan va uyida o‘zi rasvoyi jahon qilgan to‘rttala savdogarvachchani topib oldi «Bular boy savdogarlarning farzandlari, ular nechuk sening g‘ulomlaring bo‘lar ekan?» — g‘azab bilan deyishdi o‘sha yerda hozir bo‘lgan savdogarlar. Shunda Devasmita ularga bunday deb javob berdi: «Agar gapimga ishonmasalaring, ularning manglayini ochib qaranglar, men ularga it panjasidan tamg‘a bosib qo‘yganman». Juvonning gapi bilan ular to‘rttala yigit boshidagi lattani yechishdi va hamma ularning manglayiga bosilgan it panjasi izini ko‘rdi. Barcha savdogarlar mulzam bo‘lib qolishdi va shunda hayratdan og‘zi ochilib qolgan podshoh Devasmitadan nima bo‘lganini so‘radi. Devasmita bo‘lgan voqeani bir boshdan hikoya qilib berdi va xaloyiq qah-qah urib kula boshladi, podshoh esa unga qarab dedi: «Darhaqiqat, ular sening g‘ulomlaringdir». Shunda to‘rttala yigitni g‘ulomlikdan xalos qilish uchun boshqa savdogarlar vafodor ayolga olam-jahon pul berishdi, savdogarvachchalarni esa podshoh nomidan jazolashdi.
Devasmita pullarni oldi, eriga qayta egalik qildi va o‘z shahri Tamrliptiga qaytib ketdi, bu yerga kelishi bilan sofdil odamlar qurshab olib, uni alqay boshladilar. Shundan keyin u hech qachon o‘zining suyukli eridan bir qadam ham ajramadi.
Shunday qilib, ey muhtaram zot, tagli-zotli ayollar o‘zlarining taqvoli va mardona ishlari bilan har doim erlarining sha’nini ko‘taradilar va boshqa hech kim haqida o‘ylamaydilar. Zero, sadoqatli xotinlar uchun er — oliy ilohdir». Kaushanbi yo‘lida Vasantak og‘zidan bu rivoyatni eshitib, garchi yaqinginada ota uyini tark etib chiqqan bo‘lsa-da, Vasavdata xijolat tortmay qo‘ydi, Udayanga nisbatan azaldan muhabbatga limmo-lim qalbi ham endi eriga vafodor bo‘lishdan boshqa hech narsani bilishni istamasdi.
Buyuk shoir Somdevning «Dostonlar ummoni»dagi «Rivoyatga debocha» kitobining beshinchi dolg‘asi ana shulardan iborat.

OLTINChI DOLG‘A

Vatslar shohi Vindhya o‘rmonida turgan vaqtida uning huzuriga Chandmahsenning tan qo‘riqchisi tashrif buyurdi. Shohga yaqin kelib va ta’zim bajo aylab, u dedi: «Shoh Chandmahsen sizga shunday payg‘om yo‘llamish: «Sen o‘z ixtiyoring ila qizim Vasavdattani o‘g‘irlab ketganingdan xafa emasman, zero aynan shuni deb men seni dargohimga olib keltirgan edim. Sen hali menikida tutqun bo‘lib turgan vaqtingda qizimga uylanasan deb oyoq tiramagan edim, chunki bunday ahvolda sen na meni, na qizimni yoqtirishingga uncha ishonmas edim. Endi, ey shoh, birpas sabr qil, iltimos, qizimning to‘yi el qatori rasamadidagidek bo‘lsin. Yaqinda huzuringga o‘g‘lim Go‘palak keladi, qizimning to‘yini shu o‘g‘lim barcha urf-odatlarga rioya qilgan holda o‘tkazib beradi».
Vatslar shohiga bu payg‘omni yetkazib, tan qo‘riqchisi bu haqda Vasavdattani ham voqif qildi. Shundan keyin shoh hukmdor peshonasi charaqlagan Vasavdatta bilan Kaushanbiga qaytishga azm qildi. «Sizlar shu yerda Go‘palakning kelishini kutinglar, keyin u bilan birga Kaushanbiga kirib borasizlar», — dedi Udayan qaynotasining tan qo‘riqchisi va do‘sti Pulindakka, ularni Vindhya o‘rmonida qoldirar ekan.
Ertasiga ertalab buyuk shoh o‘z malikai oliyasi Vasavdatta bilan birga qaydasan dorussaltana deb yo‘lga tushdi. A’zoi badanlarini xushbo‘y ter — mad qoplagan ulug‘vor fillar hamrohligida ketib borar ekan, go‘yo ajrashishni istamayogandek, Vindhya tizmalari ham jonlanib, orqadan ergashib kelayotganga o‘xshardi. Lashkarlar va otlarning hadsiz oyoqlari ostidan guv-guv ovoz berib, go‘yo zamin ham ularga olqish aytayotgandek, go‘yo saroy shoirlari basma-basiga ular haqiga qasidalar o‘qiyotgandek tuyulmoqda edi. Qo‘shinlar oyog‘i ostidan ko‘kka o‘rlayotgan chang buluti esa Indrning ham yuragiga g‘ulg‘ula solib, sevinchdan tog‘lar ham qanot qoqib parvoz qilayotgandek edi.
Ikkinchimi yo uchinchi kuni Udayan o‘z saltanatiga kirib keldi va bir kechasi Rumanvat uyida tunab qoldi. Ertasiga tong bilan nihoyat ulug‘ tantana boshlandi — o‘z sevgilisi bilan shoh Kaushanbiga kirib keldi, dorussaltananing barcha aholisi ko‘zlari to‘rt bo‘lib yo‘l qarab turardi. Ayollar hamma yog‘ini chinniday qilib, bayramona yaraqlatib qo‘ygan shahar, go‘yo uzoq ayriliqdan so‘ng erini kutib olayotgan xotinday, yal-yal yonmoqda edi. Intiqlik azobidan qutulgan shahar ahli ham vatslar shohi va uning qaylig‘ini tomosha qilib to‘ymas, chaqmoqli bulutdan jon-tani yayragan tovusday o‘zini qo‘ygani joy topolmas edi. Shaharliklarning xotinlari esa uylarining tomiga chiqib, bamisoli yuzlari bilan osmonni to‘sib olishdi, go‘yo samoviy Ganga sohillari bo‘ylab oltin nilufarlar qiyg‘os ochilgandek.
So‘ng bamisoli yonida unga baxt ato etgan ma’buda Shri turgan Udayan Vasavdatta bilan birga saroyga kirib keldi. O‘z tobeliklariga iqror bo‘lish uchun kelgan vassal shohlari bilan to‘la, xonandalarning quvnoq qo‘shiqlaridan fayziyob bu saroy xuddi uyqudan uyg‘ongandek bo‘ldi.
Ko‘p o‘tmay tan qo‘riqchisi va Pulindak hamrohligida Vasavdattaning akasi Go‘palak paydo bo‘ldi. Mehmonlarni qarshi olish uchun shoh o‘rnidan turdi, Vasavdatta esa uning kelishini dunyodagi eng katta saodat sifatida qarshi olgancha ko‘zlarini kata-katta ochib turardi. U akasini ko‘rgach, o‘zicha: «Nega endi uyalar ekanman», — deb xayolidan o‘tkazdi va ko‘zlaridan tirqirab otilmoqqa tayyor turgan yoshlarini arang to‘xtatib qoldi. Sal ilgari otasi yuborgan nomadan voqif bo‘lib, uning ko‘ngli tog‘dek ko‘tarilgan edi, endi esa qarindosh-urug‘lari kelgach, o‘zini butunlay baxtiyor his qilmoqda edi.
Ertasi kuni Go‘palak rasm-rusmlarga ko‘ra, Vasavdatta va vatslar hukmdorining to‘y tantanalarini boshlab yubordi. Udayan Vasavdattaning qo‘lidan tutganida go‘yo sevgi butog‘ida qiyg‘os ochilgan nafis gulni ushlab olganday bo‘ldi. Qiz esa sevgilisining qo‘li tekkanini sezgan zahoti ruhiy farahdan ko‘zlari yumildi, vujudi titrab ketdi va a’zoi badanini ter qopladi, eti jimirlab, eng mayda tuklarigacha junbushga keldi, shu asnoda Ishq tangrisining guldor kamonidan birin-ketin paykonlar kelib sanchila boshladi: bular tuyg‘ulardan mosuvo etuvchi paykon ham, Shamol paykoni ham, Suv paykoni ham edi. Vasavdatta muqaddas olovni chapdan o‘ngga qarab aylanib o‘tganida va ko‘zlari tutundan qontalash bo‘la boshlaganida shunday xayolga borish mumkin ediki, qandaydir kayf beruvchi ichimlik uning o‘n husniga yana bitta husn qo‘shib, chiroyini batamom ochib yuborgandi.
Vatslar hukmdori Go‘palak unga in’om etgan qimmatbaho toshlar va o‘z vassallarining sovg‘a-salomlari bilan to‘ldirdi va endi chindan ham badavlatlikda rojalarning rojasi bilan tenglashib olgandi.
To‘y o‘tgach, yosh kelin-kuyov xalq ko‘ziga ko‘rinish berdi, keyin esa baxtu shodon o‘z xobgohlariga kirib ketishdi. To‘y tantanalari munosabati bilan vatslar shohi Go‘palak va Pulindakni o‘z ko‘ylagi va shohona sallalar bilan sarafroz etdi hamda Yaugandhrayan va Rumanvatga barcha vassal shohlar va shahar aholisini ham saxiylik bilan mukofotlashni amr qildi.
Shunda Yaugandhrayan dedi: «Shoh bizga og‘ir topshiriq berdi, zero xalq istagini bilish qiyin. Hatto birgina norozi chaqaloq kuchli g‘azab uyg‘otishi mumkin. Bunga misol tariqasida senga, do‘stim, Balvinashtak haqidagi rivoyatni so‘zlab beray, diqqat bilan quloq sol».

BALVINAShTAK HIKOYaSI

Bir zamonlar Rudrsharman degan bir brahman yashar edi va azamat yigit bo‘lgach, ikkita xotinga uylandi. Ulardan biri unga o‘g‘il tug‘ib berib, o‘lib ketdi, shunda u yetim qolgan o‘g‘ilchaga qarashni o‘gay onaga qoldirdi. Bola biroz o‘sib, suyagi qotgach, o‘gay ona unga yomon-yomon ovqatlar bera boshladi, bundan bolaning badani kulrang tusga kirib, qorni qappayib ketdi. «Nega sen onasiz qolgan o‘g‘limga yaxshi qaramayapsan?» — so‘radi Rudrsharman ikkinchi xotinidan. «Men nima qilay?» — dedi u eriga — «Oq yuvib-oq tarayapman, qo‘limdan kelgancha g‘amxo‘rlik qilayapman, u bo‘lsa tobora badbashara bo‘lib ketayapti». — «Nachora, xudo uni shunaqa qilib yaratgan ekan-da», — ko‘nglidan o‘tkazdi brahman. Axir xotinlarning yolg‘on va makrli gaplariga laqqa tushmagan erkak bormi? Shu tariqa bolakayni Balvinashtak deb atay boshlashdi, chunki u rostdan ham majruh bolaga o‘xshab ko‘rinardi.
«O‘gay onam doim meni xafa qiladi, undan bir o‘ch olmasam bo‘lmaydi», — deb o‘yladi o‘zicha Balvinashtak; u, buni qarangki, g‘oyatda aqlli edi, o‘zi esa endigina besh yoshga to‘lgandi. Shunday qilib, bir kuni otasi shoh saroyidan qaytib kelganida asta uning qulog‘iga shivirlab dedi: «Ota, mening ikkita otam bor». Bola bu gapni har kuni takrorlayverdi, shunda otasi, xotinimning o‘ynashi bor ekan-da, degan xayolga borib, u bilan gaplashmay qo‘ydi. Xotin esa shunday o‘yladi: «Hech bir aybim bo‘lmasa ham nega erim menga achchiq qiladi? Bu Balvinashtakning ishi emasmikan?» Balvinashtakni obdon cho‘miltirdi, unga shirin-shirin taomlar berdi, so‘ng tizzasiga o‘tqazib so‘radi: «O‘g‘lim, otang menga jahl qilib, gaplashmay qo‘ydi, uni sen shunday qilib qo‘ymadingmi tag‘in?» Bunga javoban bola o‘gay onasiga qarab dedi: «Agar bugundan boshlab menga yaxshi qaraydigan bo‘lsangiz, men ham sizga hech qanday yomonlik qilmayman». Buni eshitib, ayol endi zinhor bunday qilmayman, deb ont ichdi va muloyimlik bilan undan eri bilan yarashtirib qo‘yishni iltimos qildi. Shunda bola unga dedi: «Otam qaytib kelganida, cho‘rilaringizdan biri unga oyna tutqazsin. Qolganini menga qo‘yib berasiz!» O‘gay ona xo‘p dedi va Rudrsharman uyga qaytib kelgani hamon cho‘ri uning topshirig‘i bilan unga oyna tutqazdi. Shu asnoda bola oynadagi uning aksini ko‘rsatib dedi: «Ota, mana mening ikkinchi otam». Buni eshitib, Rudrsharmanning dilidagi shubha tarqadi-qo‘ydi va o‘shandan keyin behuda ayblab yurgan xotini bilan yana apoq-chapoq bo‘lib ketdi.
Agar jahlini chiqarsa, bola ham shunday zarar keltirishi mumkin. Shu bois biz barcha odamlarning ko‘ngli to‘q bo‘lishi uchun harakat qilishimiz kerak.
Shundan keyin Yaugandhrayan bilan Rumanvat vatslar shohi ayyomiga to‘plangan barcha odamlarga in’omlar berishdi. To‘yga kelgan shohlar shu qadar xursand edilarki, ularning har biri dilidan shunday gap o‘tmoqda edi: «Faqat menga shunday iltifot ko‘rsatishayotgandi!» Vasantak bilan birga o‘zining ikki vaziriga shoh Udayan o‘zi alohida himmat ko‘rsatdi, ularga o‘z qo‘li bilan zarbof kiyimlar, xushbo‘y tutatqilar, zeb-ziynatlar topshirdi, shuningdek, ularga qishloqlar in’om etdi.
To‘y tantanalari nihoyasiga yetdi va Vasavdatta bilan qovushib, vatslar shohining barcha istaklari ro‘yobga chiqdi. Nihoyat, ularning sevgisi tungi ayriliqdan iztirob chekkan bir juft chakravak qushi kabi jo‘shqin lazzatlarning tuganmas silsilasi bilan poyon topdi. Yosh kelin-kuyov bir-birining diliga yo‘l topgani sayin ishtiyoqlari yangidan nish urib, gurkiray boshladi.
Birmuncha muddatdan keyin to‘yni o‘tkazib bergan ota amri bilan Go‘palak uyiga ravona bo‘ldi va vatslar shohi undan tezroq qaytib kelishni o‘tindi.
Bu orada ishratparast Udayan goh-goh ilgaridan ahd-paymon qilib yurgan haram cho‘risi Virachita bilan yashiriqcha uchrashib turar edi. Bir kuni u malikani yanglishib uning ismi bilan chaqirib yubordi va u xotinining oyog‘iga yiqilib, kechirishini yolvorib so‘radi; malika ham ko‘z yoshlari bilan sevgilisi chehrasini yuvdi, bu bilan uni oliy shohona rutba bilan sarafroz etgandek bo‘ldi.
Shunga o‘xshagan yana bir voqea yuz berdi — bunga Go‘palak asir olgan va malikaga in’om tariqasida havola etgan Bandhumati ismli malika sababchi bo‘ldi. Vasavdatta uni o‘z homiyligiga olib, unga Manjulika degan yangi ism berdi; bu qiz nafosat bahri muhitidan chiqib kelgan ikkinchi ma’buda Shri misoli sohibjamol edi. Vasantak yordamida shoh u bilan chirmovuqlar qoplagan shiyponda uchrashdi va gandharvlar odati bo‘yicha u bilan pinhoniy nikohdan o‘tib, vasliga vosil bo‘ldi. Biroq o‘zining e’tiborsiz qolganini ko‘rib, Vasavdatta ularni ta’qib qila boshladi va g‘azab otiga minib, Vasantakni zindonga tashlattirdi. Shunda shoh Udayan xotinining dugonasi, Vasavdatta ota uyidan chaqirib olgan rohiba Sankrityayanaga yolvora boshladi. Rohiba malikai ulyoni bir amallab jahl otidan tushirdi va Vasavdatta Sankrityayananing maslahati bilan Bandhumatini shohga topshirib qo‘ya qoldi, zero saxovatli ayolarning qalbi yumshoq bo‘ladi.
Keyin malika Vasantakni zindondan ozod qildi, u esa malika huzuriga keldi-da, tabassum bilan dedi: «Aslida oldingizda gunohkor Bandhumati edi-ku; mening nima aybim bor edi? Zaharli ilonga achchiq qilib, suvilondan o‘ch olasizmi?»
«Bu o‘xshatishingni menga izohlab ber», — deb qiziqsinib so‘radi malika va Vasantak javob o‘rnida hikoyasini boshladi:

RURU VA PRAMDVARA HIKOYaSI

«Bar zamonlar darveshning Ruru ismli o‘g‘li sargardon bo‘lib yurganida husnda tengsiz bir qizni ko‘rib qoldi. U apsara Menaka va vidyadharning qizi bo‘lib, uni o‘z kulbasida darvesh Sthulkesh tarbiya qilardi. Qizning ismi Pramdvara bo‘lib, ko‘rishganda Ruruning qalbini shu qadar rom qilib oldiki, yigit beto‘xtov borib Sthulkeshdan uning qo‘lini so‘radi. Sthulkesh qizni unga berishga rozi bo‘ldi, biroq to‘yga yaqin qolganida Pramdvarani ilon chaqib oldi. Ruruning yuragi qattiq g‘ussaga to‘ldi, biroq shu on ko‘kdan ovoz keldi: «Hoy brahman, garchi qizning yerdagi muddati tugagan bo‘lsa-da, o‘z umringning yarmi hisobiga uni tiriltirib olishing mumkin». Buni eshitib, u qizga umrining yarmini berdi va qiz o‘liklar qatoridan xalos bo‘lgach, unga uylandi. Shundan beri har gal Ruru ilonni ko‘rganida, azbaroyi g‘azabdan xotinimni chaqqan ilon shu bo‘lsa kerak deb o‘ylab, uni o‘ldirar edi.
Biroq bir kuni yigit bir suvilonni o‘ldirmoqchi bo‘lganida, suvilon odamlarday tilga kirib unga dedi: «Hoy brahman, sening asli zaharli ilonda qasding bor edi, suvilonning bunda nima aybi bor? Xotiningni zaharli ilon chaqib olgandi, suvilonlar esa zaharli ilondan farq qiladi, ularning esa zahari bo‘lmaydi». Suvilonning gaplarini diqqat bilan tinglab, Ruru undan so‘radi: «Sen kimsan, do‘stim?» — bunga javoban suvilon dedi: «Ey brahman, men bir darvesh edim va qarg‘ish tegib, ilonga aylanib qolganman. Biroq sen bilan suhbatlashganimizdan keyin qarg‘ish muddati nihoyasiga yetmish». Shunday deya u g‘oyib bo‘ldi va Ruru boshqa suvilonlarni o‘ldirmaydigan bo‘ldi.
Shu bois, ey malika, senga bu taqqosni misol qilib keltirgandim: zaharli ilonlarga achchiq qilib, sen suvilonlardan qasdingni olayapsan”.
Mug‘ambirona tabassum ila shu so‘zlarni irod etib, Vasantak o‘z hikoyasini tugatdi va eri bilan yonma-yon o‘ltirgan Vasavdatta ortiq unga jahl qilmaydigan bo‘ldi.
Shunday qilib, vatslar shohi Udayan har gal malika darg‘azab bo‘lganida o‘zini tappa uning oyog‘iga tashlar va bolday totli, rang-barang va sehrli ertaklari bilan ovutishni Vasantakdan iltimos qilar edi. O‘shandan beri har doim xujastafol bu shohning tilidan irod etilgan har bir kalom xushbo‘y musallas ta’mini berar, quloqlari yoqimli cholg‘ular sasiga mahtal bo‘lar va nigohlari suyukli xotini chehrasidan bir zum uzilmas edi.
Buyuk shoir Somdevning “Dostonlari ummon”idagi “Rivoyatga debocha” kitobining oltinchi dolg‘asi shulardan iborat.
«Rivoyatga debocha” nomli ikkinchi kitob tugadi.

Hindiy tilidan Amir Fayzulla tarjimasi
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2007 yil, 12-son