Biri qora soqol, chorpahil, orqasidan qaraganda oyoqlari o‘zgalarnikidan ancha pastdan boshlanganday ko‘rinadi; ikkinchisi esa, daroz, ozg‘in va tayoqday to‘g‘ri, siyrak to‘q sarig‘ soqolli ikki soldat o‘zining kimdan bo‘lganini bilmaydigan bir daydini uyezd shahariga haydab boradi. Birinchisi tartaqaylab, tevarak-atrofga alanglab, goh poxolni, goh o‘z yengini chaynar, sonlariga urib ming‘irlar edi; umuman bu odam beparvo va yengil tabiat ko‘rinadi; ikkinchisi esa, ozg‘in kiftlari torligiga qaramasdan salobatli, sipo, qomatining bichimi va shakli qadimgi poplarga yoki qadimgi sanamlarda tasvir etilgan jangchilarga o‘xshaydi; unga «donoligi uchun xudo qo‘sh peshona ato qilgan», ya’ni kal, bu esa, uni poplarga yanada ko‘proq o‘xshatadi. Haligi chorpahilining oti — Andrey Ptaxa, novchasining oti — Nikandr Sapojnikov.
Bular haydab borayotgan kishi odamlar tasavvur qilgan daydiga aslo o‘xshamaydi. Kichkina, so‘lg‘in bu odam zaif va kasalmand, rangida qoni yo‘q, aft-angoridan kimligini bilib bo‘lmaydi. Uning qoshlari siyrak, ohista va itoatkorona boqadi; yoshi o‘ttizdan oshgan bo‘lsa-da, mo‘ylovi endigina sabz urmoqda. U qo‘llarini yengiga tiqib, zo‘rg‘a qadam tashlaydi. Uning paltosi dehqoncha emas, drapdan tikilgan va kiyila berib taqiri chiqib ketgan; paltosining yoqasi ko‘tarilib, furajkasining qirg‘og‘iga tegib turganidan qip-qizil burchigina yorug‘ dunyoga ko‘rinib turibdi. U ingichka tovush bilan yolvorganday gapiradi, dam-badam yo‘taladi. Bu odamni aslo o‘z nomini yashiruvchi daydi deb bulmaydi. Bu odam ko‘proq xudo ishini o‘ngidan keltirmagan popvachchaga, piyanistaligidan quvilgan mirzaga, aktyorlikda o‘zining past iste’dodini sinab ko‘rgach, endi, adashgan o‘g‘il pesasining oxirgi pardasini ijro etish uchun o‘z uyiga qaytayotgan savdogarvachchaga yoki uning jiyaniga o‘xshaydi; uning yurib bo‘lmas kuzgi loygarchilikda qanday chidam va toqat bilan yurayotganiga qaraganda «tinch va gunohsiz hayot» axtarib, rus monastirlarining unisidan bunisiga ko‘chib yuruvchi cherkov xizmatidagi mutaassib odamga o‘xshatsa bo‘ladi…
Yo‘lovchilar anchadan beri yo‘l bosayotgan bo‘lsalar ham, hamon bir bo‘lak yerdan nari ketolmaydilar. Ularning orqasida ham, oldida ham, besh sajincha qop-qora botqoq yo‘l. Undan nari har tomonda, oq tuman devorday turadi. Ular qancha yursalar ham, bir parcha joydan hamon chiqolmaydilar, oq devor yaqinlashmaydi. Yo‘lda qirrali oq tosh, suv urib ketgan o‘ngir, yo‘lovchilardan tushib qolgan bir quchoq pichan, bo‘tana ko‘lob suv ko‘zga chalinadi. To‘satdan oldinda allaqanday bir soya paydo bo‘ladi; yaqinlashgan sayin, kichiklashadi va qorayadi. Yo‘lovchilar unga yetib borganlarida raqamlari o‘chib, qiyshayib turgan chaqirim yog‘ochini yoki yo‘ldagi gadoyga o‘xshash, yalang‘och, xunuk, ho‘l bir qayin ko‘radilar. Qayin unda-munda qolgan sarig‘ barglari bilan nimalarnidir shivirlaydi, uning bitta bargi uzilib, o‘ynab-o‘ynab uchib tushadi… Undan narida esa, yana tuman, loy, yo‘l yoqasida qoramtir o‘tlar. O‘tlarda nursiz, xunuk tomchilar osilib turadi. Bular yerning yoz paytida, quyosh chiqayotganda va botayotganda to‘kkan va erta tongda bedanalarni, qiziloyoq va uzun tumshuq chiroyli qushlarni sug‘organ tomchilar emas! Yulovchilar vazmin, yopishqoq loyda har bir qadamni zo‘rg‘a ko‘tarib, qiyinchilik bilan bosadilar.
Andrey Ptaxa biroz bezovta bo‘lib, daydiga nazar tashlaydi-da, tirik, esli-hushli odam o‘z nomini qanday esdan chiqarib qo‘yganini bilmoqchi bo‘lib:
— Sen pravoslavmisan o‘zing? — deb so‘raydi.
— Pravoslavman, — deb javob beradi daydi.
— Himm… Unday bo‘lsa, seni cho‘qintirishgandir?
— Bo‘lmasa-chi! Men turk emasman. Cherkovga ham borib turaman, buyurilgan vaqtda ro‘za ham tutaman. Xudoning yo‘lidan sira chiqmayman…
— Xo‘sh, unday bo‘lsa oting nima?
— Meni qaysi nom bilan atasang atay ber, yigit!
Ptaxa yelkasini qisadi va taajjubi ortib, hayronlikdan nima qilishini bilmay qo‘llarini sonlariga urib qo‘yadi. Ikkinchi soldat, Nikandr Sapojnikov esa, sipolik bilan jim turadi. U Ptaxa singari go‘l emas. Pravoslav mazhabidagi kishining o‘z nomini boshqalardan yashirish sababini yaxshi biladiganday ko‘rinadi. Uning ko‘rkam basharasi sovuq va jiddiy. U bularning gapiga qo‘shilmay o‘z holicha boradi, bekorchi gaplardach o‘zini tiyadi, hammaga, hatto tumanga ham, o‘zini go‘yo sipo va dono kishiday ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. Ptaxa hamon gapdan to‘xtamay:
— O‘zing qanday maxluqsan, — deydi, — mujik desa mujikka o‘xshamaysan, barin desa baringa o‘xshamaysan, allanima baloga o‘xshaysan. Tunov kuni men hovuzda g‘alvir yuvayotib, xuddi manovi, barmog‘imday keladigan, dumi bor bir olachipor zaharli ilonni ushlab oldim. Men uni oldin baliq deb o‘ylovdim. Qarasamki, qurib ketgurning oyoqlari bor ekan. Baliq ham emas, zaharli ilon ham emas, allanima baloga o‘xshaydi… Sen ham xuddi o‘shanga o‘xshaysan… Axir, o‘zing qaysi tabaqadansan?
— Men mujikman, dehqon zotidan, — deydi daydi, uh tortib. — Mening volidam krepostnoy kanizaklardan edilar. Mening mujikka o‘xshashlik yerim yo‘q, bu taqdiri ilohiy, yaxshi yigit. Volidam barinlarnikida enagalik qilar edilar, hech narsadan kamlik-zorliklari yo‘q edi. Siz volidamni ko‘ringu meni ko‘ring, men u kishining nusxasiga o‘xshayman. Men ham volidam bilan birga barinlarnikida turar edim. Volidam meni oddiy tabaqa kishisi bo‘lib qolmasin, yaxshi odam bo‘lib yetishsin deb erkalatib tarbiyalar edi. Krovatda yotardim, kunda lazzatli taomlar yerdim, dvoryan bolalariday shim va qo‘nji kalta etik kiyardim. Volidam o‘zlari nima yesalar, menga ham o‘shanaqa ovqat yegizardilar; u kishiga janoblar ko‘ylaklik sovg‘a qilsa, o‘zlari kiymay menga tikib berardilar. Turmushimiz yaxshi edi. Yoshligimda konfet va pryanikni shu qadar ko‘p yeganmanki, hozir ularning puliga bitta yaxshi ot keladi. Meni volidamning o‘zlari o‘qitdilar, yoshligimdan xudojo‘y qilib o‘stirdilar, odobli bo‘lib o‘sdim, hozir mujikcha so‘zlashga va qo‘pol gapirishga hech tilim bormaydi. Araq ham ichmayman, yigit, ozoda kiyinaman, yaxshi odamlar orasida o‘zimni tuzuk tuta bilaman. Agar u kishi hayot bo‘lsalar, xudo salomat qilsin, vafot etgan bo‘lsalar, joylari jannatda bo‘lsin!
Daydi siyrak sochlarp purpayib turgan boshini ochadi, ko‘zlarini yuqoriga tikib, ikki bor cho‘qinib qo‘yadi.
— Xudoyo xudovando! U kishining oxiratlarini bergin! — deydi u, cho‘ziq, kampircha ovoz bilan. — Ey parvardigor, Kisenya quling gunohini o‘zing kechirgin, to‘g‘ri yo‘lga solgin! Agar mehribon volidam bo‘lmagaplarida edi, oddiy mujiknipg o‘zginasi bo‘lib qolar edim! Endi, yigit, mendan nimani so‘rasang: dunyoviy ilmni ham, uxraviy ilmni ham, ibodatlarni ham, katexizisni ham, hammasini aytib beraman. Men doim taqvodorlik bilan yashab kelaman… Birovning diliga ozor bermayman, xudoga shukur, pok va sharm-xayoliman, ro‘zani kanda qilmayman, ovqatni ham o‘z vaqtida yeyman. O‘zgalar vaqtlarini araq ichib, yalla qilib, kayf-safo bilan o‘tkazadilar, men-chi, mei agar vaqtim bo‘lsa, bir burchakda o‘tirib kitob o‘qiyman. O‘qib o‘tirib yig‘lab-yig‘lab, xun bo‘laman…
— Nega yig‘laysan?
— Odamning rahmi keladi! Yig‘lamay iloj yo‘q! Ba’zi kitobchalarni besh tiyiiga olasan-u, yig‘lay berib abgor bo‘lasan.
— Otang o‘lganmi? — deb so‘raydi Ptaxa.
— Bilmayman, yigit. Yolg‘on gapirib, gunohga botishning nima keragi bor, kimdan bo‘lganimni bilmayman. O‘ylashimcha, volidamning haromi bolasi bo‘lsam kerak, Volidam umrlarini janoblarning eshigida o‘tkazdilar, oddiy mujikka tegishni istamadilar…
— Barin bilan topishib qolgan bo‘lsa kerak-da! — deb jimlayib qo‘yadi Ptaxa.
— Anig‘i shuki, u kishi o‘zlarini tiymaganlar. O‘zlari juda taqvodor, xudodan qo‘rqardilar-u, ammo qizliklarini saqlay olmagan bo‘lsalar kerak. Bu, albatta, gunoh, shaksiz zo‘r gunoh-ku, ammo, shunisi yaxshiki, mening qonimga dvoryan qoni aralashib qolgan. Men nomiga mujik, tagim asilzoda janoblardan.
U «asilzoda janoblar» iborasini, tor peshonaspni tirishtirib, sovuqdan qizargan burnidan g‘ijillagan ovoz chiqargani holda, ingichka tovush bilan gapirldi. Ptaxa uning gaplarini tinglaydi, ajabsinib unga qiya boqadi va yelkalarini qisadi.
Olti chaqirim po‘l yurgandan keyin, soldatlar bilan daydi bir tepalikka kelib, dam olgani o‘tiradi.
— It ham o‘z otini biladi,— deb go‘durlaydp Ptaxa, — mening otim Andryushka, uniki Nikandr. Har bir kishining aziz ismp bor. Bu ismni unutish sira-sira mumkin emas!
— Mening nomimni bilish kimga kerak? — deydi uh tortib daydi va mushtini iyagiga tiraydi — Buning menga nima foydasi bor? Meni bo‘shatib yuborganlari yaxshi edi. Istagan tomonimga ketardim. Bo‘lmasa, ahvolim bundan ham yomonroq bo‘ladi. Og‘aynilar, men pravoslavman, qonun-qoidani bilaman. Eidi men o‘z zotini bilmaydigan daydi bo‘lib qoldim, hammadan yomoni Sharqiy Sibirga hukm qilishlari, o‘ttiz yoki qirq darra urishlari, agar o‘zimning chin nom va tabaqamni aytib bersam bormi, ular meni yana tag‘in katorga ishiga hukm qiladilar. Bunga ko‘zim yetib turipti.
— Heh-ha, sen hali katorga ishida ham bo‘lganmisan?
— Bo‘lganman, azizim. To‘rt yil sochimni qirdirib, oyog‘imda kishan bilan yurganman.
— Nima uchun?
— Odam o‘ldirganlik uchun, yaxshi yigit! Men hali kichikligimda, yoshim o‘n sakkizlarda bor edi, volidam baringa soda va kislota o‘rniga, bilmasdan, stakanga margumush solib qo‘ygan ekanlar. Omborda har xil qutichalar ko‘p edi, adashish mumkin edi-da…
Daydi uh tortadi va kallasini chayqab, deydi:
— Volidam taqvodor edilar, ammo, birovning dilida nima borligini kishi bilmaydi! Balki, bilmasdan qilgandirlar, balki barin yangi kanizakni o‘ziga yaqin tutganiga chidolmay shunday qilgandirlar… Yoki, ataylab solgandirlar, kim biladi! U topda men yosh edim, bu ishlarga aqlim yetmas edi… Endi fahmlasam, chindan ham, barin boshqa kanizak olgan ekan. Bundan volidam qattiq ranjigan ekanlar. Bizning sudimiz ikki yil cho‘zildi. Volidamni yigirma yilga, meni, yosh bo‘lganim vajhidan, yetti yilga katorga ishiga hukm qilishdi.
— Seni nima uchun?
— Jinoyatchiga yordam bergaiim uchun. Axir, baringa stakanni men tutar edim-da. Hamma vaqt volidam soda tayyorlab, mening qo‘limga berardilar, men uni baringa tutar edim. Lekin birodarlar, bu gaplarni sizlarga xristianchasiga, xudoni o‘rtaga qo‘yib aytyapman, tag‘in boshqalarga aytib yurmanglar…
— He, bizdan bu gaplarni kim so‘rab o‘tiripti, — deydi Ptaxa — Hali sen katorgadan ham qochganmisan?
— Qochganman, azizim. Biz o‘n to‘rt kishi qochgan edik. Xudo xayr bergurlar, o‘zlari bilan meni ham olib qochishdi. Endi o‘zing insof bilan o‘ylab ko‘rgin, yigit, o‘z tabaqamni aytib berishdan menga foyda bormi? Meni yana katorgaga yuborishadi-ku! Axir, men katorgaga munosib kishimanmi? O‘zim nozik, kasalmand odamman, ozoda joyda uxlashni, ozoda joyda ovqatlanishni yaxshi ko‘raman, ibodat qilgan chog‘imda shamchiroq yoki sham yoqib qo‘yishni, yoni-verim jimjit bo‘lishini sevaman. Men ruku’ga ketganimda pol toza bo‘lsa, tuprukka ko‘zim tushmasa. Xudoning bergan kuni erta bilan ham, kechqurun. ham volidamni duo qilib, qirq marta ruku’ga boraman…
Daydi boshidan furajkasini olib, cho‘qinadi-da:
— Sharqiy Sibirga surgun qilishsa qilishaversin, qo‘rqmayman, — deydi.
— Unda yaxshi bo‘ladimi?
— Butunlay boshqacha bo‘ladi. Katorgada sen, baribir, savatga tushgan qisqichbaqaning o‘zisan, katorga tor, tiqilinch, nafas olib bo‘lmaydi, do‘zaxning xuddi o‘zi. Shunday do‘zaxki, xudo hech kimni unga giriftor qilmasin! Sen o‘g‘ri bo‘lsang, qadring ham o‘g‘rilarcha, kuning itning kunidan ham badtar. Ovqat ham yeyalmaysan, uxlayolmaysan, ibodat ham qilolmaysan. Ammo surgunda bunday emas. Surgunda avvalo ko‘pchilik qatori men ham odamlarga aralashaman. Boshliqlar qonunga muvofiq menga payok berishga majbur… ha-da! Aytishlariga qaraganda, u yerda yer mirkam tekin, qorday beqadr, olganingcha olaverasan! Unda, yigitcha, menga don-dun ekishga ham, sabzavot ekishga ham, joy qurishga ham yer berishadi… Odamlarga o‘xshab, men ham yer haydayman, ekaman, ot-mol qilaman, asalari, qo‘y, it… topgan-tutganimni sichqon va kalamushlarga talatmaslik uchun sibir mushugi asrayman. Yog‘och uy qurib, og‘aynilar, ikonalar sotib olaman… Xudo bersa, uylanib, bola-chaqa ham ortdiraman.
Daydi g‘o‘ldiraydi va o‘z gaplarini tinglab turganlarga emas, allaqayoqlarga qaraydi. Uning orzulari qanchalik bachkana bo‘lmasin, chin yurakdan aytilganidan, tinglovchilarning ishonmasligi mumkin emas edi. Daydining o‘ymoqday og‘zi iljayib, baxt-saodatdan lazzatlanib, suv ichdi va baqrayganicha qoldi. Soldatlar esa, uning gaplarini tinglagancha, angrayib qoldilar. Bu gaplarga ular ham ishondilar.
— Men Sibirdan qo‘rqmayman, — deb g‘o‘ldirab so‘zini davom ettiradi daydi. — Sibir ham xuddi Rossiyaning o‘ziday. U yerda ham bu yerdagi kabi xudo va podsho bor. U yerda ham, xuddi siz bilan menga o‘xshash dindoshlarcha gaplashadilar. Faqat u joydagi odamlar erkinroq, badavlatroq. U yerda hamma narsa joyida. U yerning daryolarini aytmaysizmi, bu yerdagilardan ancha yaxshi. Baliqlar, ilvasinlar behad ko‘p. Hammadan ham, og‘aynilar, menga baliq ovi bo‘lsa bas. Menga non berma-yu, qarmoq berib, suv bo‘yiga o‘tqizib qo‘ysa. Xudo haqqi. Men baliqni qarmoqda ham, to‘rda ham, savatda ham tutaveraman, muz ko‘chgan vaqtda esa, g‘oza bilan tutaman G‘oza bosishga kuchim yetmaydi. Bir paqir bersam bitta mujik bosib beradi. Eh, baliq ovi qanday huzur-a! Agar birorta nalim yoki zog‘ora baliqni tutib olsang bormi, o‘z ukangni ko‘rganday quvonib ketasan! Men sizga aytsam, har ishning uz havosi bor. Har qaysi baliqni tutish uchun miyani alohida ishlatish kerak: bir xiliga qarmoqqa semiz qurtni, bir xiliga chuvalchangni, bir xiliga baqani yoki chigirtkani ilib tashlanadi. Bularni bilish kerak-da? Masalan, yelim balig‘ini oling. U ovqat tanlamaydi — qiltanaqli mayda baliqni ham yeyaveradi, cho‘rtan — tanga baliqqa, shilishper esa — kapalakka o‘ch bo‘ladi, zog‘ora baliqni nishab joyda tutishning ajoyib gashti bor-da! Qarmoqqa kapalak yo qo‘ng‘izni ilib, o‘n sajin ipga tosh osmasdan qo‘yvorasan, yem suvning yuzida oqib boraveradi, o‘zing suvda yalang‘och bo‘lib turasan. Zog‘ora baliq yemga o‘zini uradi! Shunda hushyor bo‘lib turasan, toki, la’nati, yemni uzib ketmasin. Baliq dik etkizib tortdimi, sen ham og‘zingni ochib turmay, ipni darrov tortasan. Baliq oviga juda ham ishqivozman. Nihoyatda ko‘p baliq ovlaganman! Qochib yurgan vaqtimizda boshqa mahbuslar, o‘rmonda tinch uxlasalar, mening uyqum kelmay, es-hushim daryoda bo‘ladi. U yerning daryolari keng, tez, qirg‘oqlari juda tik! Daryo sohillari qalin o‘rmon bilan qoplangan. Daraxtlari shunday balandki, uchiga qarasang, boshing aylanib ketadi. O‘sha daraxtlarning har tupini bizning bu yerda o‘n so‘mga olaveradi.
Bu sho‘rpeshona o‘tmishning badiiy obrazlarini eslab va kelajakdagi baxtli hayotni orzu qilib jim bo‘ladi va o‘zicha pichirlaganday, lablarini qimirlatadi. Uning yuzlaridan betayin xushvaqtlik arimaydi. Soldatlar esa jim bo‘lib, boshlarini quyi solib, o‘ylanib qoladi. Turma dezoriday sovuq, dahshatli tuman bosgai kuz faslidagi jimlik yurakni g‘ussaga to‘ldirganda inson erkining chegaralaganini eslatib qo‘yadi. Mana shunday paytda tez, qirg‘oqlari tik, keng daryolar, o‘tib bo‘lmas qalin o‘rmonlar, bepoyon cho‘llarni o‘ylash kishiga huzur baxsh etadi. Hali ko‘k yuzidan shafaq ko‘tarilmagan erta tongda, kimsasiz qirg‘oqda kichik nuqtaday bo‘lib, o‘rmalaganday ketayotgan odam tasavvurda sekin va ohista paydo bo‘lmoqda; daryoning har ikki tomonini qoplab, asrlar bo‘yi o‘sayotgan baland bo‘yli qarag‘aylar bu erkin kishiga xo‘mrayib boqadi va tumshayib g‘o‘ldiraydi; daraxt tomirlari, ulkan toshlar, changallar uning yo‘lini to‘sadi, ammo u kishi esa, baquvvat, ruhan tetik; u qarag‘aylardan ham, toshlardan ham, o‘zining so‘qqaboshligidan ham, tashlagan har bir qadamining aks sadosidan ham qo‘rqmaydi.
Soldatlar o‘zlari ilgari sira ham ko‘rmagan erkin turmushni tasavvur etadilar; ular buni qachonlardir eshitganlar, yoki uzoq o‘tmishda erkin hayot kechirgan ota-bobolaridan ularga tan va qon bilan meros tarzida o‘tib kelayotgan erkin turmush haqidagi tushunchalarni eslariga keltiradilarmi, buni faqat xudoning o‘zi biladi!
Shu choqqacha churq etmay o‘tirgan Nikandr Sapojnikov o‘rtadagi jimlikni buzadi. Daydining orzulariga uning rashki keldimi, yoki, quyuq tuman ichida va qop-qora botqoq bir joyda turib, baxt-saodatni orzu qilish sira kelishmaganini qalbdan sezdimi, har holda u, daydiga xo‘mrayib qarab, deydi:
— O‘shanaqa-ku, aytgan gaplaring hammasi yaxshi-yu, lekin, birodar, sen o‘sha dorilomon joylarga yetolmaysan, qanaqa qilib yetasan? Uch yuz chaqirim yo‘l yurasan-u, joningni xudoga topshirasan. O‘zing juda ham nimjonsan-ku! Olti chaqirim endi yo‘l bosding, hali ham nafasingni rostlab ololmayapsan!
Daydi Nikandr tomonga sekingina buriladi, uning chehrasidagi betayin jilmanish yo‘qoladi. U soldatning sipoh, jiddiy yuziga qo‘rqib va gunohkorday qaraydi, aftidan, nimanidir esiga keltiradi va boshini quyi soladi. Yana jimlik boshlanadi… Uchchalalari ham o‘yga cho‘madi. Soldatlar, yolg‘iz xudogina tasavvur eta oladigan, ya’ni ularii erkin o‘lkadan ayirib turuvchi dahshatli fazoni tasavvur etish uchun fikrlarini bir nuqtaga to‘playdilar. Daydining kallasida esa fazodan ham mudhishroq ochiq, ravshan manzaralar chiziladi. Uning ko‘z o‘ngida sud sarsongarchiligi, jo‘natish va katorga turmalari, mahbuslar baraklari, tinkani quritadigan yo‘ldagi to‘xtashlar, qahraton qishlar, kasalliklar, o‘rtoqlarning o‘limi… bari barala gavdalanadi… Daydi ko‘zlarini gunohkorday pirpiratadi, mayda ter bosgan peshonasini yengi bilan artadi va endigina hammomning issiq xonasidan chiqqan kishiday harsillaydi, so‘ng peshonasini ikkinchi yengi bilan artadi va qo‘rqib alanglaydi
— Chindan ham yetolmaysan! — deb ta’kidlaydi Ptaxa — Sen qanday qilib yo‘l bosa olasan! Ahvolingga qara: teri bilan suyaging qolipti-ku! O‘lib qolasan, birodar!
— O‘lishi aniq! Bunga yetish qayda!— deydi Nikandr. Buni hozirning o‘zidayoq gospitalga yotqizishadi… Bu to‘g‘ri!
O‘z zotini bilmovchi bu kishi jiddiy va hissiz hamrohlarining yuziga vahima bosib qaraydi va furajkasini olmasdanoq, ko‘zlarini ola-kula qilib, tez-tez cho‘qinadi… Uning a’zoyi badani titraydi, kallasi silkinadi, toptalgan qurtday bujmayadi…
— Xo‘p, qani endi jo‘naylik,— deydi Nikandr, o‘rnidan turib. — Dam oldik!
Bir minutdan keyin yo‘lovchilar loy yo‘ldan bordilar. Daydi yana ortiqroq bukchayadi va qo‘nishib, qo‘llarini yenglarining yanada ichkarirog‘iga tiqib oladi. Ptaxa indamaydi.

S. Ibrohimov tarjimasi