Бутун дунёда инсоният ҳис-туйғуларини баён этишида баъзан “Испанча уялиш” ёки “Испанча уят” («La Vergüenza Española»), русчада «Испанский стыд» терминлари тез-тез қўлланади. Испан тили изоҳли луғатида (Diccionario del uso del Español) “Испанча уялиш” бошқалар томонидан содир этилган хатти-ҳаракатлар учун ўзгаларнинг қаттиқ уялишни ҳис қилиши, деб келтирилган.
Бизга алоқаси йўқ шармандали ҳолатда, ёки бир киши ўзини мутлақо ноўрин тутганда унинг қилмиши учун нега биз уялишимиз керак?! Ва бунинг испанларга нима алоқаси бор, деган саволлар туғилиши табиий. Испанча уят ҳисси, албатта, географик жиҳатдан чекланган эмас. Бу нафақат Испанияда, балки бутун Европа, Америка ва Осиёда ҳам бошдан кечирилиши мумкин. Мазкур иборанинг пайдо бўлиши ҳақида қуйидаги икки хил назария мавжуд:
1) “Испанча уят” ибораси ҳақидаги илк назарияга мувофоқ, испанлар биринчи бўлиб бундай ҳис-туйғуларни бошқаларнинг хатти-ҳаракатларидан келиб чиқадиган психологик ноқулайлик деб номлашган, ҳамда “кимдир учун бегона одамларнинг уялиши”, “бегона учун уят” каби терминологияни қўллашган.
2) Иккинчи назарияга кўра, бу ибора Инжилга боғланади. Исо пайғамбарни сотган Яҳудонинг виждон азобига тушгани ҳақидаги афсонани эшитганмиз, бу қийноққа чидолмай у ўзини теракка осади. Мазкур хоиннинг ўз жонига қасд қилиш учун айнан ундан фойдаланганлигидан дарахт ҳам қаттиқ уялган деб ривоят қилинади. Ибронийчада теракнинг номи “аспа” ёки “аспаҳ” деб аталиши, кейинчалик бу лексема талаффузи “ҳиспано” сўзига ўзгариб “La Vergüenza Española”га айланиб кетган, деб қаралади.
Психологлар инсонлар нафақат оила аъзолари ёки яқинлари учун, балки жинси, терисининг ранги ёки дини бир одамларнинг қилғиликлари учун ҳам ёқимсиз ҳис-туйғу – испанча уялишни ҳис қилиши мумкин, деб келтирадилар. Бугунги глобаллашган, айниқса ахборот тарқалиши тезлашган замонда “испанча уялиш”ни тез-тез кузатмоқдамиз. Демак, бу бир киши учун, ёки бир тўда, бир гуруҳ, ҳаттоки бутун бир жамият учун ҳам ҳис қилиниши мумкин.
Vergüenza (уят) сўзи қатнашган анчагина мақоллар ҳам мавжуд. Қуйида испанча, қавсда маъноси ва ўзбек тилидаги мазмуни яқинроқ вариантлари кетма-кетликда келтирилди:
Antes muerte que vergüenza (шарманда бўлгандан ўлган яхши) – Уят ўлимдан қаттиқ.
Cara a cara vergüenza se cata (юзма-юз уят татиб кўрилади) – Юз-юзга тушар, Уят – ичга.
Dejate la vergüenza atrás, y medrarás – (уятни орқага ташла, шунда омадга эришасан) – Безнинг иши – беш.
El amor destierra la vergüenza (севги уятдан устун) – Севгининг кўзи кўр, қулоғи кар.
La vergüenza una vez perdida, se perdió para toda la vida (бир марта йўқотилган номус бир умрга татийди) – Номус ўлимдан қаттиқ; Бойлик кетса кетсин, ор-номус кетмасин; Жонингни фидо қилсанг қил, номусингни фидо қилма.
Умуман олганда, “Vergüenza” контекстга қараб ўзбек тилига уят, номус, ор-номус, шаън каби сôзлар орқали таржима қилиниши мумкин. Она тилимизда ҳам “уят” туйғуси акс этган талай мақол-маталлар мавжуд:
Ножўя ишдан ёш бола ҳам уялар.
Обрў иситар – уят куйдирар.
Уят ўлимдан қаттиқ.
Ўғрининг ишига тўғри уялар.
Бетамизда уят йўқ, Аҳмоқда – ният.
Қуйида эса “испанча уялиш” акс этган ўзбек адабиётидан мисоллар келтирилди:
– Бошингни эг, шарманда, ё тош билан эгиб қўяйликми? Бутун қишлоқни номусга ўлдирдинг… Зилдек сўзлар қулоқларининг ёнидан тошлардан қаттиқроқ визиллаб ўтарди. Лекин юз-кўзини қонга бўяган тошлар ҳам, юрагини кемирган сўзлар ҳам бўйнини эгдиролмади (Ў. Усмон. Сазойи)
– Кимсан! Номусга ўлдирдинг-ку! Зар дўппи кийсанг қиз бола бўпқоласан! (Ў. Ҳошимов. Икки эшик ораси)
Дилрабо Бахронова