— Eshqobil aka, ijodkorning shakllanishida xalq merosining ahamiyati qay darajada, umuman iste’dodning voyaga yetishida tashqi omillarning ta’sirini qanday deb hisoblaysiz? Sizning ijod yo‘lingizda nimaning o‘rni muhim?

— Shu o‘rinda diqqatingizni hamma ishlatadigan, lekin hamma ham e’tibor qilavermaydigan, kichkina bir obrazga qaratmoqchiman. Ona yerimizning tabiiy yo‘ldoshini qadim-qadimdan “Oy” deb atashgan. Lekin qaysi bir zamonlarda oyni kimdir birinchi bo‘lib “oymomo” deb aytgan. Hamma gap shunda! Qanday yaxshi obraz bu! Shu obraz sabab odamlar oyni tirik bir timsolda ko‘radigan bo‘lganlar va asrlar mobaynida unga sirlarini aytib kelganlar. Hatto tili chiqayotgan go‘daklar ko‘p so‘zlardan oldin “oymomo”ni aytib o‘rganadilar. Bu obrazning necha ming yillik yo‘lni yurib kelayotganini tasavvur qilib ko‘ring. Qarangki, shunda ham u qarib qolmagan. Xalqimizning og‘zaki ijodiyotida bunday ramzlar va timsollar oz deysizmi? Ular juda ko‘p. O‘sib kelayotgan bolaning tafakkuri shunday obrazlarni o‘ziga singdirsa, albatta u olamga ijodiy ko‘z bilan qaraydi. Dostonlarimizga bir qarang. Jahonda barmoq bilan sanarli xalqlarnigina “Alpomish”day dostoni bo‘lishi mumkin. Yoxud baxshilarimiz yonib kuylagan “Go‘ro‘g‘li” dostonini oling. Bu dostonning shakli, syujeti, ramz va timsollari, badiiy qudrati hozirgi zamon jahon adabiyotining eng ilg‘or asarlariga manba bo‘la oladi. Men do‘stim Nazar Eshonqulga, siz Go‘ro‘g‘li haqida yangi talqinda roman yozsangiz bo‘lardi, deb ko‘pdan buyon aytib yurar edim. Nihoyat u bu ishga qo‘l urdi.

Nobel mukofoti laureati Migel Anxel Asturiasning bir gapi bor: “Nazarimda eng yaxshi romanlar yozilgan emas, aytilgan”. Bu o‘rinda adib, Amerika kechmishida afsonalar va rivoyatlarni qo‘shiq va doston shaklida aytib yurgan bizdagi baxshilarga o‘xshash odamlarni nazarda tutgan. Modomiki, mutolaa asosan o‘qish emas, uqish ekan, unda men mutolaa qilganim — ilk badiiy asarlarni o‘qigan emas, balki tinglaganman. Qishning sovuq va uzun kechalarida sandal atrofida o‘tirib tinglagan ertaklarimiz va afsonalarimiz hanuz yuragimda sado beradi. Mavlono Rumiy ifodasi bilan aytganda, men bu asarlarni “yodlagan emasman, balki yeganman”. Taassurotim haqida gapirsam, o‘sha ertak va afsonalarni ertak va afsona deb emas, aksincha hayotning o‘zi deb tasavvur qilganman. Men bu asarlarning qahramonlari bilan birga yashaganman.

Hozirgacha odamzot omochdan kosmik kemagacha bo‘lgan masofani bosib o‘tdi. Baribir, bugungi kosmik kemalarning kashf etilishida uchar gilamlaru Dedal va Ikarning ham o‘z o‘rni bor. Shuning uchun ham ertak va afsonalarga o‘tmish xayollari deb qaramaslik kerak. Modomiki, ular faqat o‘tmishning o‘zi bo‘lib qolganida yoki shunchaki cho‘pchak bo‘lganida bugungi bolalarga ertak aytib berib o‘tirishga, hatto onalarning alla aytib o‘tirishlariga hojat qolmasdi. Bular odam qalbi bilan bog‘liq hodisalar.

Men bolaligimdan momolaru bobolarning gurungini yaxshi ko‘rganman. Ehtimol, doimo bobomga ergashib yurganim uchun shunday bo‘lgandir. Hozir ham qishloqlarga borganimda, ko‘proq keksalar bilan gurunglashaman.

Yaqinda, yurtga borganimda ham Qizlarsho momo, Jamol momo, O‘ngol momo, Shayman bobolar bilan ko‘p gurunglashdim. Ularning eng yoshi saksondan oshgan. Ular menga yoshlik yillarida ko‘rgan-bilganlarini, eshitganlarinini aytib beradi. Ularning tilida so‘z boshqacha harakat qiladi.

Masalan, O‘ngol momo hikoyasini bunday boshlaydi: “Kunsuluv eridan qoraxat olganida, “Sen yerning ostida chirisang, men yerning ustida chiriyman!” deb qasam ko‘tardi”.

Yoki Jamol momo g‘amgin bir qo‘shiqni aytib beradi:

Chiqib edim shamolga,

Kirib edim amalga,

Qaytarib soldi qamalga.

Holim ko‘p, holdoshim yo‘q,

Dardim ko‘p, darddoshim yo‘q.

Satrlardagi siqiqlik ma’no va obrazni, matn “kayfiyati”ni tashiydi, paydo bo‘lgan taranglik esa poetik ohangdorlikni oshirib yuboradi. Vaholanki, buni aytayotgan momoning oddiygina savodi ham yo‘q.

Bir kuni onamga o‘zim yozgan bir hikoyatni o‘qib bera boshladim: “Abdimurod yolg‘iz yigit edi…” Onam meni birinchi jumladayoq to‘xtatdi. Chunki uning hikoyatga asos bo‘lgan voqeadan xabari bor edi. Keyin onam mening birinchi jumlamni shunday tahrir qildi: “Yolg‘iz yigit edi” deb yozma, “Uning o‘zidan boshqa qorasi yo‘q edi” deb yoz”. Ko‘ryapsizmi, bu jumlada qancha badiiy rang bor, obraz bor va tirik tilning taftli nafasi bor.

— Hozir keksalar haqida gapirdingiz. Suhbatlaringizda bolalar haqida ham tez-tez to‘xtalasiz. Nazarimda, siz timsollar va ramzlarni ko‘proq bolalar va keksalardan izlaysiz. Nega shunday?

— Ularning ikkisida ham hikmat ko‘raman. Birida yashalishi kerak bo‘lgan hikmat, ikkinchisida yashab o‘tilgan hikmat (“yashab o‘tilgan” degani umri tugagan degani emas). Xullas, ikki holda ham adabiyot bor.

Bola bilan samimiy suhbat kattalarning ham tabiatini tozalashga yordam beradi. Kichkina o‘g‘lim besh yoshida rasm chizishga qiziqib qoldi. U qanday surat chizmasin, albatta unda quyosh bo‘lardi va har bir rasmdagi quyosh kulib turardi. Biron-bir suratda quyoshning xo‘mraygani yoki jiddiy turgan holati yo‘q edi. Men undan so‘radim: “Nima uchun hamma chizgan rasmlaringda quyosh kulib turadi?” U “Quyosh o‘zi har doim kulib turadi-da”, deb kulib javob berdi. Men uning kulgisida chizgan rasmlaridagi quyoshning kulgisini ko‘rganday bo‘ldim. Ehtimol, rostdan shundaydir. Biz kattalar quyoshning kulib turganini balki ko‘rmasmiz, ko‘rmayotgandirmiz. Bola uchun esa quyosh kulayapti. Bu uning haqiqati. Yo‘qsa, rasmlar bunday chizilmas edi.

— Ayrim qalamkashlar butun ijodi davomida faqat bir yo‘nalishda ijod qilib o‘tadilar. Ba’zi iste’dod egalari esa ma’lum bir vaqtga, vaqti-voyaga yetganlarida boshqa janrlarga ham murojaat qilishadi. Keyingi holatni sizda ham kuzatish mumkin. Aytingchi, siz uchun qaysi biri yaqinroq: nazmmi yoki nasr?

— Qo‘lingizdan kelsa, hamma narsadan poeziya izlang. Hayot shunisi bilan qiziq. Yashashni bir ne’mat desak she’riyat uning tuzidir. Yosh bolalarni qarang, ularning hammasi poeziya bilan yashaydi. Hayratlanadi. Agar hayotning poeziyasi bo‘lmasa, beshikdagi bola ham zerikib qolardi. Odam qalbini hayrat va muhabbat ulg‘aytiradi. Shuning uchun har qanday nasriy asarning ham zamirida nazm yotadi. Nazmsiz nasr bir o‘lik narsa. Hamma yaxshi nasriy asarlarga qarang, ularning har biri bitta asl she’r tasvirlashi mumkin bo‘lgan tuyg‘uni ifodalaydi. Shuning uchun Shukur aka Tagorning “Roman to‘rt satr she’r bo‘lishi kerak” degan gapini ko‘p takrorlardi. Shoir bilan yozuvchining farqi bitta: biri sahifani to‘ldirib, ikkinchisi esa ikki yondan hoshiya tashlab yozadi.

— Eshqobil aka, sizni qadim turkiy tilning katta muxlisi, tadqiqotchisi sifatida ham bilamiz. So‘z, so‘zlarning o‘zagi va turli tillardagi shakllariga bag‘ishlangan o‘ziga xos tadqiqotlaringiz, ayniqsa, «O‘zAS»dagi chiqishlaringiz ko‘pchilikda qiziqish uyg‘otgan. Haqiqiy she’rning dunyoga kelishida yana qaysi omillarning o‘rni beqiyos?

— Qadim tilimizning tadqiqotchisi deb yuqori baho berayapsiz. Men o‘zimni bu tilning bir o‘g‘li sifatida ko‘raman. Undan qarzdorligimni ich-ichimdan his etaman. Bu shunchaki gap emas. Avvalgi chiqishlarimdan birida ham aytgandim: “Ona tili” degandan ko‘ra, “Ona Til” deyish ma’qulroq, go‘yo Ona-Vatan, Ona-Yurt deganday. Bu bizni yanada burchliroq bo‘lishga undaydi. Bu tilda kuylangan, bitilgan shoh asarlar, insoniyatga muallimlik qilgan ulug‘ g‘oyalar bu tilni allaqachon jonli, tirik bir obidaga aylantirib qo‘ygan. Chamasi bundan yigirma yillar oldin “So‘zni ko‘rayapman” degan maqola yozgandim. Bu maqola ham shu gazetada bosilgan. Ochig‘i, men so‘zni his qilishdan, uning mohiyatini ilg‘ashdan o‘rnini hech nima bosolmaydigan bir zavq tuyaman. So‘zlarning paydo bo‘lishi, ildizlari haqidagi urinishlarim esa bir shoirning o‘z tilini chin ma’noda anglashi uchun bo‘lgan harakatlardir. Men bu jarayonda olimlik da’vo qilolmayman. So‘z tahliliga boshqacha rakursda, she’r yozayotganday yondashishni istayman. Ishoning, o‘zbek tilidagi biron-bir so‘zning menga noma’lum bo‘lgan biron-bir jihatini topib olsam, o‘zimning o‘zimga noma’lum bo‘lgan sirimni kashf etganday bir holga tushaman. “Chayla” bilan “yaylov”ning bitta so‘z ekanligini bilganimda, yo‘qotgan o‘yinchog‘ini topgan bolakayday bir necha kun yayrab yurganman. Bir qancha so‘zlar ustida ishlagan daftarimning birinchi betiga: “Mehr va muhabbat bilan, azizim, mehribonim, suyuklim Ona Tilimga bag‘ishlayman” deb yozib qo‘yibman. Aytmoqchimanki, yaxshimi, yomonmi, xatolimi xatosizmi bu ishlarim o‘z tilimga mehrimning mevalaridir. Men turkiy tillarga oid lug‘atlarni eng qiziq qissalardan ham qiziqibroq o‘qiyman. Chunki, har bir so‘z menga bir sirni shivirlayotganday bo‘ladi. Koshg‘ariy “Devon”i, aytish mumkin bo‘lsa, yostig‘im tagida turadigan asardir.

Asl she’rning dunyoga kelishi haqiqiy, ildizidan yaprog‘igacha muayyan tilga tegishli so‘zlarning ishtiroki bilan ham belgilanmog‘i kerak. Negaki, shoirning o‘z tilida kuylashi shu til rivojiga, kelajagiga beqiyos xizmat qiladi. Bu o‘rinda bobomiz Alisher Navoiyning ijod yo‘li katta saboqdir. Albatta, chin ilhomning, katta poetik holatning, kayfiyatning o‘z o‘rni bor.

— She’riyatda, umuman adabiyotda mezon deb hisoblaydigan, o‘zingiz amal qilishga intiladigan tabarruk tamoyil nimadan iborat? Shunday mezon bormikan asli?

— Tuproqning eng katta hikmati shundaki, unda har qanday urug‘ unadi, o‘sadi, kamol topadi. Adabiyot ham shunga o‘xshaydi. Unda ham eng go‘zal fikrlar va tuyg‘ularning unib-o‘sishini ko‘rasiz. O‘tgan asrdagi materialistlarning eng katta xatosi ular insondan hayvonni izladilar. Bu bor gap. Haqiqiy adabiyot esa maxluqdan malakni izlaydi. Hatto ichi zulmat odamning tiynatidan ham nur topadi yoxud unga nur olib kiradi. Rumiy, Navoiy, Gyote, Tolstoy… Bu zotlarning hammasi shu maqsadda adabiyot yaratganlar. Insonni insonday ko‘rishni istaganlar. Men bundan boshqa mezonni bilmayman.

— Bugungi kun dunyo adabiyotida globallashuv jarayonining ta’sirini qanday baholaysiz? Ijtimoiy voqeliklar, zamon va makondagi jarayonlarga ijodkor qalbi beradigan aks-sado qanday bo‘lmog‘i kerak va bu holatlar adabiyot uchun qanchalik xizmat qiladi? Bunday evrilishlarda hayot haqiqatining ma’nosi o‘zgaradimi?

— Adabiyotning eng ulug‘ hodisa ekanligi ham shundaki, u inson qalbi bilan ishlaydi. Hazrat Navoiyni mutolaa qila turib, bir narsaga amin bo‘ldim, adabiyot azalda qalb himoyasi uchun, inson qalbini muhofaza qilish uchun yaralgan. She’r odamlarni o‘z qalbiga qarashga o‘rgatadi. Yapon shoiri Dzyun Takamining shunday bir she’ri bor:

Hamma tog‘ni istar

Toqqa!

Hamma yuksak cho‘qqiga chiqmoqni istar.

Va lekin hech kim vodiyga tushib

Boqqisi kelmaydi o‘z yuragiga.

Demak, shoir inson qalbi bilan ishlar ekan, avvalo u o‘z qalbini muntazam tozalab borishi kerak. Tuyg‘ularni parvarish qilish ham oson ish emas.

Umumlashuv va globallashuv davri qalbni qotirib tashlaydi, bunday paytda albatta adabiyot oldinga chiqishi kerak. Keyingi yillarda shu jarayon mahsuli bo‘lgan allaqanday “ujas” kitoblaru allaqanday “oldi-qochdi” “asar”larning bir varag‘ini ham o‘qishga toqat qilolmayman. Bular adabiyot emas, balki adabi yotlardir! Ular ma’naviyat daraxtiga tushgan qurtlardir. Bu juda katta, alohida mavzu.

Nazarimda, ijodkorga beshikdagi chaqaloqning atrofiga qarashidan tortib eng katta voqeliklargacha ta’sir ko‘rsatishi kerak. Ko‘p hollarda shunday bo‘ladi ham. U hamma narsani qalbidan o‘tkazadi. “Agar yer shariga ketar bo‘lsa darz, Shoir yuragidan o‘tar chizig‘i” degan Blok. Shuning uchun ham ijodkor har bir narsani his etishi shart, uning ovozi vijdon ovozi bo‘lishi kerak.

Anglashimcha, biz odamlar izlagan haqiqat o‘ylaganimizday murakkab va anglab bo‘lmaydigan narsa emas ekan. Unga yetishish uchun ham Anqoning urug‘i dardida Ko‘hi Qofni izlab yurish shart emasday. U juda oddiy. Har holda, odamdan ko‘ra oddiy. Sezishimcha, haqiqatning formulasi qo‘shish va ayirishdan ham sodda. Bu quyidagicha: hech qachon yomon niyat qilma, to‘g‘ri niyatning o‘zi haqiqatdir. Nazarimda xudo ham hayotning o‘zida shunday formulani harakatga keltirib qo‘yganday, ya’ni, niyati buzilganning hayoti buziladi.

— Milliy adabiyotimizning bugungi kuni, kelajagi haqida fikringiz qanday?

— Shunday qadriyatlarimiz borki, ular bilan yuzma-yuz kelganingda, yuraging zirqirab ketadi. Millatimizning shunday yorqin xususiyatlari borki, ularni bugungi globalizatsiya to‘fonlaridan asrab qolish va millat bolalari ruhiga singdirish adabiyotimizning bugungi vazifasidir.

Bizda milliy tarbiyaning zamini juda pishiq. Bu xalqning katta dostonlaridan tortib, eng kichik matal va topishmoqlarigacha qalb tarbiyasi, fikr tarbiyasi, kerak bo‘lsa, tan tarbiyasigacha o‘zida aks ettirgan. Shularni qayta ijodiy ishlashimiz kerak. Bunday asos va manbani hamma xalqlarda ham bu darajada mukammal, deb bo‘lmaydi. Birgina hazrat Navoiyni xalqqa yaqinlashtirish degan iboraning mazmunini anglab, ijod qilishning o‘ziyoq naqadar katta vazifadir.

Dunyo adabiyotidagi umumlashuv, globallashuv ko‘p qaltis jarayon. Shuning uchun yosh ijodkorlarimiz ehtiyot bo‘lishlari kerak. Navoiylar, Qodiriylar yaratgan boqqa bilib-bilmay har xil chirmovuqlaru zaharli zamburug‘larni olib kirmasinlar.

Prezidentimiz ta’kidlaganlariday: “Adabiyotga e’tibor — ma’naviyatga, kelajakka e’tibor”. Demak, kelajagimiz va ma’naviyatimiz taqdiri adabiyotimiz bilan chambarchas bog‘liqdir.

— Biroz mavzudan tashqari bo‘lsa-da, bir savol bersam: butun tiriklikda siz uchun eng aziz narsa nima?

— Ba’zan oqshomlar o‘y surib qolganimda, ko‘nglimning tub-tubida qandaydir aziz tuyg‘ular yashayotganini, bu tuyg‘ular butun hayotim va kechmishlarim bilan juda bog‘liq ekanligini his etaman. Ular bobomdan qolganmi, momomdan merosmi, nima bo‘lganda ham mening botinimda yashayaptilar. Bu tuyg‘ular shu tuproq, shu osmon, shu el bilan bog‘lanib ketganini sezaman. Ular menga juda aziz… judayam aziz! Tangriga shukurlar bo‘lsinki, ular mening qalbimda bor!

Toshpo‘lat Xoliqov suhbatlashdi

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 2012 yil, 21-son