Bu masala sovet davrida Navoiy hayoti va ijodi o‘rganilishining ilk kunlaridan hozirgacha ko‘pchilikni qiziqtirib kelmoqda. 1959 yil 4 fevralda o‘tkazilgan navoiyshunoslar an’anaviy anjumanida ulug‘ san’atkorimiz, akademik G‘afur G‘ulom shoirning:
Yordin hech kim maningdek zoru mahjur o‘lmasun,
Jumlai olamda rasvoliqqa mashhur o‘lmasun.
matla’li g‘azaliga asoslanib, Navoiyning ataylab hech bir yerda o‘z sevgilisining nomini tilga olmaganligini, uni yoridan judo qilganlarini, yorini tortib olgan odamning davlatmandligini, lekin doimo mast holatda bo‘lishini uqtirib, u odam — Husayn Boyqaro ekanligini isbotlashga harakat qilgan[1].
Sharqshunos olim Ye. E. Bertels «Navoiy va Jomiy» monografiyasida Navoiy bilan Gul ismli qiz orasidagi sevgi, shundan xabarsiz Sulton Husaynning ham uni sevib qolishi va Navoiyni sovchilikka yuborishi haqidagi rivoyatni keltiradi. Navoiy uylanishga jur’at etolmasligini aytgach, qiz asta-sekin ta’sir etuvchi ajal dorisini ichadi va Navoiyga erlik quvvatini yo‘qotuvchi dorini ichiradi. Ye. E. Bertels yozishicha, «Bu afsona, shubhasiz, Navoiyning bo‘ydoq o‘tganligi sabablarini tushuntirish maqsadida to‘qilgandir. Ular asosida biror fakt yotadi, deb o‘ylash, albatta, mumkin emas. Bu afsona — Yaqin va O‘rta Sharqqa xos bo‘lgan ishqiy qissadir»[2].
Biroq yaqinda G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot tomonidan chop etilgan va asosan, Alisher Navoiy hayotiga bag‘ishlangan «Tarix badiiyati» nomli maqolalar to‘plamida ham Bertels keltirgan rivoyat takrorlanib, shunday xulosa chiqariladi: «…Chunki Navoiy ichgan ikkinchi piyoladagi gulob erlik xususiyatiga ta’sir ko‘rsatish quvvatiga ega ekan. Albatta, bu rivoyat. Ammo har bir ertak, afsona ham ma’lum darajada haqiqatga asoslanadi»[3]. Hurmatli tadqiqotchining ishorasini tushungan bo‘lsangiz kerak.
Biz bu o‘rinda Husayn Boyqaro qalamiga tegishli[4] «Majolis ul-ushshoq» («Oshiqlar majlisi») nomli tazkirada Alisher Navoiy hayotining yoritilishi masalasi haqida va ba’zi mantiqiy taxminlarimiz bilan o‘rtoqlashmoqchimiz.
Ma’lumki, Alisher Navoiy va Husayn Boyqaro yoshliklaridan bir-birlarini yaxshi bilishgan. Ularning do‘stligi haqida ko‘pgina manbalarda aytib o‘tilgan. Shu bois Sulton Husayn tazkirasini diqqat bilan o‘rganish, ayniqsa, tazkira shoir vafotidan keyin yaratilganligini hisobga oladigan bo‘lsak, qimmatli ma’lumotlar berishi mumkin. Tazkiraning yetmish to‘rtinchi majlisi «Suxan iqlimining xisravi Amir Nizomiddin Alisher Navoiy»ga bag‘ishlangan. Muallif Navoiyning o‘zi bilan ishq maktabida hamsaboq, davlat va hukumat ishlarida munisu hamdam ekanligini so‘zlaydi, uning ijodiga yuqori baho beradi. So‘ng uning hayoti tavsifiga o‘tadi va muhim bir gapni aytadi:
«Murg‘i dilash hamvora dar domi sayyode xunxore giriftor bud. Fammo dar oxiri kor o‘ro taalluqi uzbat ba onast, javone (juvone) neknom dast dod va uzbati otashe dar xirmani umrash uftod…» (Uning ko‘ngil qushi qonxo‘r ovchi tuzog‘iga ilingan edi. Xullas, uning bo‘ydoqligiga kelsak, u yaxshi xulqli bir juvonni uchratib qoldi va umr xirmaniga ajib cho‘g‘i tushdi).
Aytib o‘tish joizki, bu asarning bizgacha yetib kelgan nusxalarida «uzbat», ya’ni «bo‘ydoqchilik» so‘zi noto‘g‘ri o‘qilishi oqibatida «g‘arib» tarzida qabul qilingan (Uzbat va g‘arib so‘zlari bir xil yozilib, faqatgina nuqtalarning o‘rni bilan farqlanadi). Faqat 1606 yili ko‘chirilgan qo‘lyozmada[5] o‘sha so‘z «uzbat» shaklida yozilgan.
Gap shundaki, «Ba onast» ko‘rsatish olmoshi keyingi asrlarda ko‘chirilgan nusxalarda «nisbat» tarzida o‘zgartirilib yuborilgan. Natijada, «uzbat ba onast» so‘z birikmasi «g‘arib nisbat», ya’ni «g‘aribga o‘xshagan» degan ma’noni anglatuvchi so‘zga aylanib ketgan. Jumladagi ma’noni to‘g‘ri tushunish uchun undagi «javon» so‘ziga e’tibor bermoq kerak. «Javon» — juvon so‘zi yosh ma’nosida kelib, yigit-qizlarga nisbatan barobar ishlatilgan. Keyinchalik paydo bo‘lgan «g‘arib nisbat» tushunchasi «yigit» so‘ziga kontekstda to‘g‘ri kelganligi sababli «Majolis ul-ushshoq» nusxalarida «nek», ya’ni yaxshi ma’nosini anglatuvchi sifat «bek», ya’ni ismga aylantirilib o‘qilgan va yozilgan.
Fikrimizcha, birinchi nusxada yaxshi xulqda nom chiqargan juvon, ya’ni turmush qurib ulgurgan yosh ayol nazarda tutilgandir. Biz o‘z xulosamizga sal quyiroqda dalil keltiramiz. Endi voqea rivojiga nazar tashlasak.
Tazkirachi, shoir ul nozaninni uchratganidan so‘ng, o‘zligini unutib, qo‘li ishdan qoldi, deydi.
Muallif Navoiyning o‘sha holatidan juda yaxshi xabardor bo‘lganligi yaqqol seziladi:
«…Fi-l-voqe’ onchi o‘ro dar in qaziya pesh omada bud, toqati shenidani on hech kasro az tabaqoti arz nest va onchi az on voqea maro ma’lum ast, az g‘oyati tavil qobiliyati arz ne». (Haqiqatan ham, u shunchalik azoblarni boshidan o‘tkazdikim, uni eshitishga hech kimning toqati yo‘q va u voqeadan menga ma’lumlarini aytib o‘tish juda ham uzun bo‘lganligi uchun maqsadga muvofiq emas).
Tazkirachi shoirning ishq mojarosi bilan bog‘liq asosiy gapni aytish bilan chegaralanadi:
«…Alqissa, ba’d az guftugui bisyor va mazoyiqhoi padaru modari on juvon va janghoi xeshu tabor ro‘ze dar fasli bahor, on juvon mutavajjihi xonai Mir shud va oromi dili on haqir gasht…» (Alqissa, ko‘pdan-ko‘p tortishishlar, ul juvonning ota-onasining qarshiliklari va qavm-qarindoshlarining urishishlariga qaramasdan bir kuni bahor ayyomida ul juvon Mirning uyiga ravona bo‘ldi va ul haqirning (Navoiyning) diliga orom bo‘ldi).
Bu parcha «Majolis ul-ushshoq» tazkirasining bizgacha yetib kelgan nusxalaridagi «Bek ismli yigit bola» tushunchasi xato ekanligiga yorqin isbotdir. Bundan tashqari, agar yigit bola, deb tushunsak, unda yigitning ota-onasi va qarindosh-urug‘lari bilan intim masalada gaplashishni aql bovar qilmaydi.
Tabiiyki, o‘quvchida shunday savol tug‘iladi: xo‘sh, nima sababdan, ul juvonning Navoiy bilan birlashuviga uning ota-onasiyu qavm-qarindoshlari qarshi chiqqan? Axir, tazkira muallifi ta’kidlaganidek, bu voqea «Navoiy katta majlislar tartib bergan davrda», ya’ni amirlik paytida yuz bergan. Nahotki, ulug‘ amir bilan qarindosh bo‘lishdan bosh tortishgan?
Voqeaning quyidagi xotimasiga nazar solsak-da, so‘ng o‘z mulohazalarimizni bildirsak. Xullas, ota-onasi va qarindosh-urug‘larining e’tiroziga qaramasdan, Mirga bo‘lgan otashin muhabbatdan o‘zini yo‘qotgan ul juvon Mirning uyiga kirib boradi: «…Chun on raxshandai kavkabi avji burji olamoroyi va feruzandai gavhar dar durji zeboi
Ruxe chun toza gulhoi dilovez,
Gulobi o‘ chu gulhoi araqrez.
sahar az dari xonai Mir daromad va dud az joni on faqir bar omad. Az avvali ro‘z to onki, moh xirgoh zad ba sarhadi shom, azbaroi on mohi tamom majlis biyorost… Dar avqoteki, bag‘oyat parishon buda va oshifta, g‘azaliyoti bisyor jihati o‘ gufta. Oqibat al-amr, o‘ niz raxt (az dunyo) bar bast… va orzui o‘ro ba xok burd». (…Ul olam burjining toqidagi charog‘on yulduz, zebolik durjining yarqiroq gavhari:
Yuzi xuddi yangi ochilgan guldek,
Uning gulobi (yuzidagi teri) gullarning shirasidek.
Erta tongda Mir eshigidan kirib bordi va ul faqirning (Navoiyning) ohi dudi jonidan chiqib ketdi. Kun chiqqandan to oy shom sarhadida chodirini yoyguncha ul mohtobon uchun zo‘r majlis yasatdi… Juda parishon va oshifta bo‘lgan mahallari unga atab ko‘plab g‘azallar aytgan. Xullas, u (Navoiy) ham dunyodan ko‘z yumdi va unga yetishish orzusini tuproqqa olib ketdi).
Ko‘rinib turibdiki, u ayol kechgacha shoirning uyida mehmon bo‘lgan. Ular o‘rtasidagi otashin ishq mojarosi haqidagi fikrni tazkira muallifi shu yerda tugatadi va Navoiy uni eslab ko‘p g‘azallar yozganligini hamda uning orzusi bilan umr kechirganligini ta’kidlaydi.
Demak, Navoiy shu ayolga bo‘lgan yuksak muhabbati tufayli boshqaga uylanmagan va umri davomida hijron azobi uni tark etmagan.
Bu ayol kim bo‘lishi mumkin?
Ma’lumki, Navoiyning yigirma besh yoshigacha yozgan g‘azallaridan iborat 1465—66 yillarda tuzilgan devon hozirgacha saqlangan. Biroq undagi otashin ishq ufurib turgan g‘azallar Navoiyning amirlik davrida emas, balki ancha ilgari bu savdoni boshidan o‘tkazganligidan dalolat beradi. Ayniqsa, tazkiradagi «Navoiy bilan ishq maktabida hamsaboq edik», degan fikrga ko‘ra, Alisher va Husayn Boyqaro o‘spirinlik davrlarida, ya’ni Abulqosim Bobur saroyiga kirib-chiqib yurganlarida kimgadir ilk bor muhabbat qo‘yganlar, deyish mumkin. Biz shoirning ilk devonidagi ishqiy g‘azallarni «Majolis ul-ushshoq» tazkirasidagi tafsilotlar hamda Husayn Boyqaroning tarjimai holi bilan qiyoslaganimizda, mavzu maydoniga sultonning suyukli xotini Xadicha begimning nomi qalqib chiqdi.
Darhaqiqat, Boyqaroning Xuroson taxtiga chiqqandan so‘ng o‘z dushmani marhum Sulton Abu Said Mirzoning g‘ayriqonuniy (!) xotini, ya’ni g‘unchachisi Xadichabegim bilan qonuniy turmush qurishi va Xadichabegimning eng sevimli xotini sifatida, hatto sultonga tazyiq o‘tkazadigan darajaga yetishi Sulton Husaynning unga uylanishi tasodifiy bo‘lmaganligini bildiradi. Biz Xadichabegimning nasl-nasabi bilan qiziqqanimizda biror manbada uning ota-bobosi haqidagi ma’lumotga ko‘zimiz tushmadi. Biroq Zayniddin Vosifiy «Badoye’ ul-vaqoye’» asarida Amir Shohvali haqida so‘z yurita turib, uning Xadichabegimga ko‘kaldosh bo‘lganligini qayd etadi. Shuningdek, Amir Shohvalining otasi Amir Yodgor Ko‘kaldosh ulug‘ amirlardan bo‘lib kelganligini va Shayboniyxon Hirotni bosib olganida Amir Yodgorning Hirotdagi obro‘-e’tiboridan foydalanmoq maqsadida uni ulug‘ mansablardan biri bilan siylaganligini yozadi. Shunga qaraganda, Amir Yodgor Ko‘kaldosh Sulton Husayn Boyqaroning nufuzli amirlaridan bo‘lgan. Undan tashqari Ko‘kaldosh laqabi avlodning temuriylarga yaqinligini bildiradi. Agar Amir Shohvalining Husayn Boyqaro bilan tengdoshligini hisobga oladigan bo‘lsak (bunga «Badoye’ ul-vaqoye’»ning 1105—1111-betlarida ishora bor), Amir Yodgor Abulqosim Bobur davridan boshlab Xuroson sultonlariga xizmat qilib kelgan amir, deb o‘ylash mumkin. Modomiki, Amir Shohvali Xadichabegim bilan ko‘kaldosh ekan, Xadichabegimning otasi Amir Yodgor Ko‘kaldoshga ham juda yaqin kishilardan ekanligi shubhasiz. Bu esa Xadichabegimning yuqori darajali oilaga mansubligidan hamda Husayn va Alisher unib-o‘sgan muhit doirasi uni ham chetlab o‘tmaganligidan dalolatdir.
Sulton Husayndek ayollarga nisbatan nozikta’b (Badiuzzamonning onasi Sultonbegimni kajxulqligi va ikkinchi xotini Abu Saidning qizi Shahribonuni otga minmay, o‘jarlik qilganligi uchun taloq qilishi — Sh. S.) bir hukmdorning Sulton Abu Saidning g‘unchachisiga uylanishi va ko‘pincha uning maslahati bilan ish ko‘rishi e’tiborga olinsa, podshohning Xadichaga bo‘lgan ishqiga birinchi muhabbat natijasi sifatida qarashga to‘g‘ri keladi. Ayonki, birinchi muhabbat inson qalbida o‘chmas iz qoldiradi. Shu jihatdan Husayn va Alisher o‘spirinlik yillarida go‘zal chehrali Xadichani sevishgan bo‘lsalar ajab emas. Albatta, Navoiy tabiatiga ko‘ra o‘ta ehtirosli bo‘lganligi uchun ham qizni qattiqroq sevgan. Bu o‘rinda Navoiyning yigitlik davrida yozilgan bir g‘azali diqqatga sazovordir:
Ul parivashkim, bo‘lubmen zoru sargardon anga,
Ishqidin olam menga hayronu men hayron anga.
O‘qlaringdan dam-badam taskin topar ko‘nglum o‘ti,
Bordurur bir qatra su go‘yoki har paykon anga.
Bir dilovardir ko‘nglumkim, g‘am sipohi qalbida,
Ohi novak, toza dog‘idur qizil qalqon anga[6].
Abulqosim Bobur vafotidan so‘ng Navoiy Mashhadda yurganda ham u qizga atab juda ko‘plab g‘azallar bitadi. Abu Said Mirzo Hirot taxtiga o‘tirib, Xuroson nisbatan tinchlangan davrda Navoiy Hirotga qaytadi. Bu paytga kelib, balog‘atga yetgan va to‘lin oydek to‘lishgan go‘zal Xadicha Navoiyni yanada battarroq maftun etganligini tasavvur etish qiyin emas:
Orazu xolingni bir dam ko‘rmasam, ey dilrabo,
Ayladurmenkim, ko‘runmas ko‘zima oqu qaro.
Hajr aro ra’no qading naxlin tilarmen tengridin,
Shomlar sham’ istagandek xayr ahlidin gado.
Gar firoq ayyomining bilmon hisobin, ne ajab,
Kim, yuzung hajrida kunduz kecha yanglig‘dur mango…
Uning otashin g‘azallari Hirot ahli o‘rtasida mashhurlik tutib, xushovoz xonandalar tomonidan jo‘shib kuylanadigan bo‘ldi. Devoni oshiqlarning ajralmas hamdardiga aylandi… Ehtimol, shu davrda Xadicha qalbida ham Alisherga nisbatan ishq kurtak yozgan bo‘lishi mumkin. Navoiyning ilk devonida yordan kelgan maktublar haqida bir necha g‘azallar borki, bu narsa ular o‘rtasida yaqin munosabatlar mavjudligidan darak beradi. Albatta, ko‘pchilik muxlislarga ma’lumki, Navoiy yor deganda faqatgina mahbubani emas, balki yuksak timsollarni ham tushungan. Ilk devonda mazmunidan do‘st tushuniladigan ramzlar bor. Biroq biz mahbuba ma’nosida kelayotgan yor maktublari haqidagi g‘azallardan birini keltiramiz:
Yordin kelmish menga bir turfa maktub, ey ko‘ngul,
Kim, erur har satri bol har lafzi marg‘ub, ey ko‘ngul.
Lafz yo‘q, har harfi jon xirzi, dahi har nuqtasi,
Mardumak yanglig‘ biaynih ko‘zga matlub, ey ko‘ngul.
Ayladim tumor, agar tumor etar daf’i junun,
Bu meni qilmish junun ilgida mag‘lub, ey ko‘ngul,
Safhada ermas muhabbat sharhikim kelmish kiyib,
Xullai kofurgun bir turfa maktub ey, ko‘ngul.
Asru ko‘p takror etardin ul parivash nomasin,
Bo‘lmisham el ichra majnunliqqa mansub, ey ko‘ngul[7].
Xadichabegimning tengsiz jamoli saroy a’yonlari o‘rtasida ovoza bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. Balki shu tufayli sulton Abu Said uni o‘z nafsi komiga tortgan, g‘ayriqonuniy xotin, ya’ni g‘unchachi sifatida o‘z xaramiga kiritgandir. Shirin orzu-umidlarning sarobga aylanishi Navoiyda sulton Abu Saidga nisbatan g‘azabkor rashk tuyg‘ulari va ichki adovatning paydo bo‘lishiga olib keldi. Boz ustiga Xadichabegimning Navoiyga befarq emasligini payqagan sulton shoirga nisbatan sovuqroq muomalada bo‘la boshlagandir. Darg‘azab bo‘lgan Navoiy vatandan bosh olib, Samarqandga jo‘nab ketadi. U yerdan Sayid Hasan Ardasherga yozgan she’riy maktubida ketishining asosiy sabablari haqida ishora etishga, albatta, yigitlik g‘ururi yo‘l qo‘ymas edi. O‘rta asrlar sharoiti va Navoiyning ulug‘ sultonlar tabaqasiga munosabatini, xususan temuriy sultonlarga yuksak hurmat-ehtiromini hisobga olsak, uning Abu Saidga qaratilgan isyonkor satrlari faqat cheksiz adovat, nafrat natijasidagina otilib chiqishi mumkin edi. Bizningcha, ne-ne umidlar bilan entikib kutilayotgan Baxtdan zo‘ravonlik oqibatida ajrab qolishgina buni yuzaga keltirishi mantiqan to‘g‘ridir.
Mavjud tadqiqotlarda Navoiyning Samarqandga ketishi sulton Abu Said Mirzoning zolimligi, Navoiyning tog‘alarini qatl ettirishi va asosan, Navoiy bilan Husayn Boyqaroning do‘stliklari tufayli yuz bergan, deyiladi. Ba’zi tadqiqotlarda hatto, «Abu Said Mirzo Navoiyni Samarqandga badarg‘a qildi», degan fikrlar ham uchraydi, vaholanki, Bobur «Bilmon, ne jarima bila sulton Abu Said Hiriydin ixroj etdi», deganida Navoiyni Samarqandga badarg‘a qildi, ma’nosini emas, balki «Bilmayman, qaysi gunohi uchun shoir kishini saltanatdan badarg‘a etdi?», degan ma’noni ko‘zlagan edi. Negaki, shoirlar va ilm ahliga homiylik qilish barcha sultonlarga obro‘ keltirgan. Aks holda, shoirlarning o‘tkir hajvlari sultonni yetti iqlimga sharmanda qilishga qodir edi.
Shoirlar va ilm ahli siyosatda betaraf bo‘lganlar. Ular bir podshohdan qanchalik muruvvat ko‘rsalar, uning vafotidan so‘ng unga muxolif bo‘lgan keyingi podshohlardan ham shunchalik muruvvat ko‘rganlar. Shu bois Navoiyning tog‘alari yoki Badaxshon hokimining Abu Said buyrug‘i bilan qatl etilishi sulton va Navoiyning bir-birlariga sovuq munosabatda bo‘lishlariga asos bo‘la olmaydi (Navoiyning jiyani Amir Haydarning Husayn Boyqaro tomonidan qatl ettirilishi kabi). Qolaversa, Navoiy Abu Said Mirzo zamonida siyosat bilan shug‘ullanmaydigan yosh shoir edi. Husayn Boyqaro esa Abulqosim Bobur vafotidan so‘ng Navoiy bilan ko‘rishmagan, uning Abu Saidga qarshi yurishlariga Navoiyning mutlaqo aloqasi yo‘q edi. Agar sulton Navoiyga Husayn Boyqaroga ko‘kaldoshlik aloqasi borligi uchun dushmanona kayfiyatda bo‘lganda edi, unda u Abulqosim Boburning amirlarini ham o‘z xizmatiga olmas edi (Xuddi Sulton Husayn Boyqaro Abu Saidning amirlarini o‘z xizmatiga olgani kabi). Temuriy sultonlar ko‘kaldoshlar va amirlarning qaysi temuriy sultonga qilgan xizmatini emas, balki ularning umuman temuriylar sulolasi sultonlariga sodiqliklarini qadrlaganlar. Shuning uchun ham sultonlar almashgani bilan ko‘pchilik amirlar izzat-hurmatda qolaverganlar va ko‘kaldoshlar ham temuriylarga yaqin kishilar sifatida shu davlat hududida xos e’tiborga ega bo‘lganlar. Bu jihatdan Abu Saidning Navoiyga Husayn bilan ko‘kaldoshligi uchun yomon munosabatda bo‘lishi haqiqatga unchalik to‘g‘ri kelmaydi.
Sulton Abu Said vafot etgach, Xadichabegim visoliga yetishish imkoniyati tug‘iladi va Husayn Boyqaro taxtga o‘tirgach, Navoiy yaxshi umidlar bilan Hirotga qaytadi. Xadichabegim ham u bilan turmush qurishga rozi bo‘lgan bo‘lsa kerak. Maqola boshida keltirilgan parchalar shu haqda guvohlik bergandek… Uning ota-onasiyu, qavm-qarindoshlarining e’tiroziga sabab, birinchidan, Xadichabegim g‘ayriqonuniy bo‘lsa ham, har holda Sultonning xotini hisoblanib, undan bir qizi bor edi. Shu bois uning vazir bilan turmush qurishi saroy a’yonlari o‘rtasida har xil fisqu fasodning yuzaga kelishiga sabab bo‘lardi. Ikkinchidan, balki ular Sulton Husaynning ham Xadichaga ko‘ngli borligidan xabardor bo‘lishsa, ajab emas. Navoiy ham Husayn Boyqaroning Xadichabegimdan umidini uza olmayotganligidan va unga uylanish rejasi borligidan bexabar bo‘lmagan. Shuning uchun ham uyiga kirib kelgan ma’shuqasini iziga qaytarib yuboradi.
Fikrimizcha, Husayn Boyqaro Navoiyning Mashhaddan qaytib, Samarqandga ketgunicha boshidan o‘tkazgan voqealari, ishqiy kechinmalarini bilmagan. Chunki Navoiy va Xadichabegim o‘rtasida o‘tgan gaplarni biri vaziri, ikkinchisi xotini bo‘lganliklari uchun ham undan qattiq sir tutishgan. Juda kam boxabarlar esa Xadichabegimdan hayiqib bu sirni ichlariga yutganlar. Shu sababli Alisher va Xadicha munosabatlari haqida biror manbada hattoki ishora ham yo‘q.
Bizningcha, bu keyinchalik ba’zilarga ma’lum bo‘lib, tildan-tilga ko‘chgan va afsonaga aylangan. «Majolis ul-ushshoq» tazkirasidagi voqealarning haqqoniyligiga kelsak, ularning rostligiga shubha yo‘q. Bu voqeani sulton keksalik yillari eshitishi va og‘rinmay qabul qilgan bo‘lishi mumkin. Anig‘i shuki, Sulton Husayn xalqning gap-so‘zini o‘ylamay, Abu Saidning g‘unchachisiga uylanib, uni o‘zining eng yaqin mahrami va sirdoshiga aylantirishi Xadichabegimga bo‘lgan sevgisi yoshlikdan boshlanganligini va o‘sha ilk muhabbat tuyg‘ulari umrining oxirigacha so‘nmaganligini bildiradi. Navoiy ham do‘sti uchun o‘z ishqini qurbon qilganligi uning she’r, g‘azallaridan sezilib turadi. U har kuni Xadichabegimni ko‘rar ekan, ishq olovi yanada kuchayar va oqibatda boshqaga uylanish uchun o‘zida quvvat topa olmas edi:
Vahki, ko‘nglum g‘ussasi har lahza qasdi jon qilur,
Hajrim anduhi buzug‘ sabrim uyin vayron qilur.
Ko‘p madaddur hajr anduhida sovug‘ ohlar,
Kim, singursa men kibi o‘ziga qasdi jon qilur.
Necha yillik mehnatim ishq ichra bilgay oshiqe,
Kim, hadisin yor ila ag‘yordin pinhon qilur.
Jonni istarmen chiqarsam uyidin, ko‘zlarni ham,
Ko‘nglum ul damkim, xayolin lahzaye mehmon qilur.[8]
Xadichabegim esa, Bobur aytganidek, «o‘zini oqila tutar edi, vale beaql va purgo‘y» xotin, mol-davlatga berilgan, uning uchun ishq-muhabbat tuyg‘usi ikkinchi darajali bo‘lsa ham, har holda ba’zida Navoiyga iltifot qilib qo‘yar, bu esa Navoiy dardining yana qaytalashiga sabab bo‘lardi. Buni quyidagi g‘azaldan ham yaqqol sezish mumkin:
Bor edi, ul hamki, bir chog‘, bizga yor edi,
Kulli ar yor o‘lmasa, filjumla bore yor edi.
Vaslidin butkarmasa, taskin berur erdi so‘rub,
Xasta ko‘nglum dar inikim, xajridin afgor edi.
Men agar mahrum edim, mahram ham emas erdi ul
Ko‘nglum ar ozurda erdi, lek minnatdor edi.
Sham’ agar yorutmasa, kuydurmasa ham yaxshidur,
Ne ulusqa ulfat ondin ne menga ozor erdi.
Go‘yiyo shukr etmadimkim, onsiz o‘lmishman bu dam,
Ul quyoshimni yoshurgan charxi kajraftor edi.
Ushbu g‘azalni biz taniqli adabiyotshunos A. Hayitmetovning «Navoiy lirikasi» kitobidan oldik. Olim bu g‘azal asosida Navoiy real sevgi va yor sohibi bo‘lganligini chuqur mulohaza bilan izohlaydi va «Navoiyning hamma ishqiy g‘azallari traditsion-romantik mazmunda emas… Ular orasida goho shoirning shaxsiy hissiyotlari bilan bog‘langan g‘azallar ham uchraydi. Bunday g‘azallarda shoir to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z obrazini gavdalantiradi»[9], deydi. Haqiqatan ham, Husayn Boyqaro tomonidan «Majolis ul-ushshoq» tazkirasida keltirilgan Navoiy tarjimai holiga oid muhim fakt olimimiz fikrini to‘la-to‘kis tasdiqlaydi.
“Yoshlik” jurnali, 1991 yil, 5-son
_____________________
[1] Qarang: A. Hayitmetov. «Navoiy lirikasi». T., 1961, 167-bet.
[2] Bertels Ye. E. «Navoi i Djami». M., 1965, str. 201.
[3] Ravshanov P. «Tarix badiiyati», T., 1989, 94-bet.
[4] Ba’zi tadqiqotchilar «Boburnoma»ga asoslanib, uni Husayn Boyqaro nomidan yozilgan Kamoliddin Husayn Gozurgohiy asari, deb aytadilar. Bu fikr qisman to‘g‘ri. Bizningcha, tazkira Husayn Boyqaro qalamiga mansub bo‘lib, Gozurgohiy tarafidan qayta ishlangan va to‘ldirilgan.
[5] Majolis ul-ushshoq. O‘zFAShI. № 3476.
[6] Alisher Navoiy. Ilk devon. H. Sulaymon tayyorlagan faksimil nashri. T., 1968, Za-varaq.
[7] Alisher Navoiy. Ilk devon. T., 1968, 88a-varaq.
[8] Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami, 1-jild, Bado’e ulbidoya. T., 1987, 136-bet.
[9] Hayitmetov. A. Navoiy lirikasi. T., 1961, 167-bet.