Мустақиллик йилларида она тилимиз равнақи йўлида кенг қамровли ишлар амалга оширилди. Ўзбек тилида чоп этиладиган илмий-оммабоп асарлар, жаҳон адабиётидан тўғридан-тўғри қилинаётган таржималар кўпайди. Она тилимизнинг бойлигини намоён этишда янгидан нашр қилинаётган луғатлар, дарслик ва қўлланмаларнинг ҳам аҳамияти катта бўлмоқда.

Аммо баъзида сўзларни ўз ўрнида ишлатмаслик гапнинг мазмун-моҳиятини ўзгартириб, тушунмовчиликлар келиб чиқаётгани кишини ўйлантиради. Зеро, буюк бобомиз Алишер Навоий араб ёзувида бир нуқта “кўзни кўр қилиши” ҳақида бежиз ёзмаган. Яъни “кўз” сўзи ёзилаётганида янглишиб қўйиладиган бир нуқта туфайли “кўр” деб ўқилиши мумкин. Ёки кўпчиликка маълум бўлган латифани эсга олайлик: афанди қўшнисини “Сиз аҳмоқ, одам эмассиз” дейди. Қўшниси унинг бу гапидан жаҳли чиқиб қозига шикоят қилиб борганда, афанди: “Сиз аҳмоқ одам эмассиз”, деб гўёки “хатоси”ни тўғрилайди ва сўзларни ўз ўрнида ишлатиб вазиятдан чиқиб кетади.

Энди бугунги кунда ноўрин ишлатилаётган жумлаларни бир таҳлил қилиб кўрайлик. Масалан, “Тарбиявий ишлар бўйича мактаб директорининг ўринбосари”, деган иборани аслида “Мактаб директорининг тарбиявий ишлар бўйича ўринбосари”, деб ишлатиш жоиз. Чунки мактаб директори битта, унинг ўринбосарлари эса бир ­нечта бўлиши мумкин.

Яқинда бир газетада интервю бераётган қаҳрамонларнинг: “Марҳум ўқитувчимиз билан мазза қилиб суҳбатлашган эдик” ёки “шеър муаллифи бўлмиш марҳум шоиримиз қўнғироқ қилиб табриклаган эдилар”, деган гаплари ўқувчида беихтиёр марҳумлар билан ҳам гаплашса бўлади, деган тушунча пайдо қилади. Шу сабабли бундай пайтда “марҳум” ўрнига “раҳматли” иборасини қўллаш мақсадга мувофиқ, деб ўйлайман.

Шаҳримиздаги автоуловлар бекатида “Пуллик автомобилларнинг тўхташ жойи” деган ёзувни бир неча марта кўрганмиз. Агар бу гапнинг мағзини чақадиган бўлсангиз, текин автомобиллар ҳам борми, деган савол туғилиши табиий.

Балки, “Автомобилларнинг пуллик тўхташ жойи” дейилса, тўғрироқ бўлармиди! Шаҳар кўчаларидаги “Лицензиясиз йўловчиларни ташиш қонунга хилоф” деган ёзувлар битилган “маршрут такси”лари хақида жуда кўп эътирозлар билдирилиб мақолалар ёзилди. Аммо ҳамон натижа йўқ. Агар ушбу иборага диққат қиладиган бўлсангиз, эндиликда йўловчилар ҳам кўчага чиқиш учун лицензия олиши керак экан-да, деган хаёлга борасиз.

Концерт афишаларига ҳеч эътибор берганмисиз? Концерт бўладиган манзилни “Туркистон” саройининг ёзги биносида” деб ёзишади. “Ёзги бино” эмас, балки “ёзги саҳна” деб ёзиш тўғрироқ.

Тилимизда рус тилидан тўғридан-тўғри таржима қилинган иборалар кўплаб учрайди. Масалан, АҚШда Нью-Йорк, Нью-Орлеан деган шаҳарлар бор. Бироқ нима учундир Нью-Йорк таржима қилинмайдию, Нью-Орлеанни матбуотда Янги Орлеан деб ёзамиз. Яна “легендарний” деган сўзни “афсонавий” сифатида ишлатмоқдамиз. “Афсонавий футболчимиз”, “афсонавий шахматчи” ва ҳоказо… “Афсонавий” ибораси ўзбек тилига зўрма-зўраки киритилаётгандек туюлади. Сабаб “афсона” ўз номи билан афсона, яъни бўлмаган нарса. Демак, “легендарний” сўзининг бошқа муқобилини топиш мақсадга мувофиқ.

“Бир йиллик боғбонлар тайёрлайдиган мактаб”, “Уч ойлик ҳайдовчилар курси”, деган эълонларни ўқиб, ахир бир йиллик боғбонлар, уч ойлик ҳайдовчилар ҳам бўлар эканми, деб ўйлайсиз. Аслида ушбу иборалар боғбонларни тайёрлайдиган бир йиллик мактаб, ҳайдовчиларни тайёрлайдиган уч ойлик курслар тарзида ишлатилиши мақсадга мувофиқ.

Яна бир таассуфли ҳолат — рус имлосидаги сўзларнинг лотин алифбосига ўтказилганига нима дейсиз? Кўчаларда русча «PODARKI», касалхоналарда эса «Rasporuadok dnua» каби ёзувлар кўзга ташланмоқда.

Русчадаги “парник гази”ни “иссиқхона гази” деб таржима қилдик. Аслида иссиқхона “теплица” деган сўзнинг таржимасидир. Шу сабабли хам “парник” иссиқхона бўлолмайди. Мутахассислар яхши билишади, иссиқхонага иситиш мосламалари ўрнатилади. “Парник” эса ўз иссиқлигидан ҳарорат олади. Мана шу ҳарорат ташқарига чиқиб кета олмай буғхона ойналарига “ўтириб қолади”. Ана шу холатга “парник гази” дейилади.

“Салқин ичимлик” ибораси билан боғлиқ муаммо ҳамон ечилмаган. Агар яхна ичимлик салқин дейиладиган бўлса, у ҳолда иссиқ чойни “жазирама чой” дейиш керак бўлади.

Айрим музқаймоқ сотиладиган жойларда “Юз фоиз тоза сутдан тайёрланган музқаймоқ” деган ­лавҳаларга кўзингиз тушган бўлса керак. Демак, ифлос сутдан ҳам музқаймоқ тайёрласа бўлар эканми, дея бош қотираётсам, унинг русча муқобилига кўзим тушиб қолди: “Натуральний молоко”… Демак, “Натуральний молоко”нинг таржимаси “Табиий сут”дир.

Яна бир фикр. Шаҳримиздаги ошхонаю чойхоналарга кираверишда “Ҳар куни Лазердан ош” деган ёзувларга эътибор беринг. Ошни пишириш жараёнида ўтин, кўмир ёки зангори оловдан эмас, лазердан фойдаланиларкан-да, деб ўйлаб қоласиз. Аслида ушбу ибора лазер гуручидан ош, дея талқин қилиниши зарур.

Юқорида ўзбек тили бой тил дедик. Демак, луғат бойлигимиздан ўринли фойдаланиб, сўзларни жой-жойида ишлатишга эътибор бериш саводхонлик белгисидир. Гарчи, айрим мулоҳазаларимиз кимгадир майда-чуйда бўлиб кўринса-да, бу хатолар тўғриланмаса, улар эртага ечими оғир, катта муаммога айланиши ҳеч гап эмас.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2013 йил 39-сонидан олинди.