Bu dunyoda aytarli hamma mavjudlik o‘zgaradi. O‘zgarish, bu — yo yangilik yoki eskirish demak. Ammo bunda bir jihatni, albatta, e’tiborda tutmoq zarur: hamma “eski” ahamiyatsiz bo‘lmagani singari, barcha “yangi” ham foydali bo‘lavermaydi. Ayniqsa, ilm-fan va ijod olamida bu hodisaga tez-tez duch kelingan. Masalan, uzoq va yaqin o‘tmishda til, tarix, falsafa, adabiyot mavzuida yozilgan ayrim kitoblarni o‘qing: fakt va dalil deysizmi, ma’lumot va mulohaza deysizmi – hammasi to‘lib-toshib ketgan. Hatto ayrim mualliflar haqida “Bu zot oyoqli kutubxona emasmi?”, degan xayolga ham borasiz. Ko‘p narsani bilish, ma’lumot jamlash, albatta, yaxshi. Lekin anglash bo‘lmasa, bari befoyda.

Darvoqe, xorijiy o‘lkalardagi tajriba, qo‘lga kiritilgan yutuqlardan ilmda xohlagancha foydalanib, ularga tayanish mumkin. Faqat bu ishda ham yuzakilik bo‘lmasligi kerak. To‘g‘ri, tafakkur, ruh, qalb, erk, haqiqat, fano va baqo kabi umuminsoniy tushunchalar e’tiborga olinsa, dunyodagi barcha adabiyot – yaxlit bitta adabiyot, deyish joiz bo‘ladi. Biroq irq, millat, din, e’tiqod, dunyoqarash, yashash shart-sharoitlari va boshqalarda jiddiy yo juz’iy tafovutlar mavjud ekan, adabiyotda ham katta yo kichik farqlanishlar bo‘lishi muqarrar. Shuning uchun Dante, Shekspir, Gyote, Pushkin yoki Tolstoy san’atxonasi eshigini qaysi bir Sharq shoirining ijod “kaliti” bilan ochib bo‘lmagani kabi, mumtoz adabiyotimiz namunalarini tadqiq qilishda G‘arb adabiyotshunosligi tajriba va tushunchalari ham muvofiq tushavermaydi. Boz ustiga, sho‘ro zamonida o‘zbek adabiyotshunosligida ildiz otgan taqlidiy tadqiqotchilik klassik matn tahlilida g‘ayriilmiy fikr-mulohazalarning ko‘payib borishiga sabab bo‘lganini ham esdan chiqarmaslik lozim. Zero, xatodan to‘g‘ri xulosa chiqarish galdagi xato va nuqsondan saqlanishning sinalgan bir chorasidir. Bizda esa eski kamchilik va chalg‘ishlarni xotirlatadigan ahvol bot-bot ko‘zga tashlanayotir. Yanada aniqroq qilib aytganda, tahlil va talqinlarda chetdan o‘zlashtirilgan nazariy fikr va aqidalarni zo‘rma-zo‘raki tarzda muvofiqlashtirishga urinilmoqda.

Tadqiqotchi A’zam Qozixo‘janing “Muloqot maqomi”(“Sharq yulduzi”, 2010, 1-son) nomli maqolasi shu gapning bir dalilidir. Ta’kidlash joizki, uni o‘qiy boshlagan oddiy o‘quvchi ham muallifning Navoiy ijodiyoti va shaxsiyati borasida kutilmagan fikr aytishga bel bog‘laganini oson payqaydi. Navoiyshunoslik uchun yangilik harakati bugun juda kerak. Bundan tashqari, o‘rtaga tashlanayotgan fikr-mulohaza hammaga ma’qul kelishi ham shart emas. Mavzu mohiyati to‘g‘ri aniqlanib, mushohada-mulohazada ilmiylikka suyanilsa, bas. Taxmin va uydirma o‘z-o‘zidan chetga suriladi. “Muloqot maqomi”da xuddi shu haqiqat unutilgan, deyish mumkin. Avvalo, unda tilga olingan “katta zamondagi dialog” masalasiga to‘xtalsak. O‘tmishda ham, keyin ham bizning ijodkorlarimizda “katta zamon”, degan tushuncha bo‘lmagan. Shu nuqtai nazardan qaraganda, rus olimi Baxtin ixtiro qilgan bir nazariyani Navoiy she’riyatiga qo‘llash kamida g‘alati ko‘rinadi. A.Qozixo‘ja hukmiga ko‘ra esa, “Navoiy ijodi yigirmanchi asrda Baxtin tomonidan kashf etilgan katta zamondagi dialog, tillararo muloqot nazariyalariga mos keladi”. Mayli, shunday bo‘lgan va bo‘lsin ham, deylik. Ammo na Navoiy, na uning salaflari osmonda yashab, samo kezib qalam tebratmagan-ku! Ularda ham vaqt, zamon, makon tuyg‘usi bo‘lgan. Ular ham zamon va makonga doir ilmiy-nazariy, diniy-irfoniy qarashlarga suyanishgan. Dastlab ana shular to‘g‘risida fikr yuritilib, so‘ngra tasavvuf zaminida yuzaga chiqqan va badiiy ijoddan ham keng o‘rin egallagan “vaqt”, “dam”, “oni doim” nazariyasi mohiyatiga diqqat qilinganda yoki naqshbandiylikning asosiy qoidalaridan hisoblanmish “xush dar dam”, “vuqufi zamoni” iboralari mazmuni bilan qiziqilganida Navoiyni “katta zamon dialog”chisiga aylantirishning keraksizligi shundoq bilinardi-qolardi. Bu — masalaning bir tomoni. Uning ikkinchi — asosiy jihati ham bor. Xo‘sh, “katta zamon”, “katta zamondagi dialog”ning o‘zi nima? Dostoyevskiy asarlariga tayanib, Baxtin ularni qanaqa g‘oyaviy-badiiy miqyosda sharhlagan? Maqolada ana shu savolga qanoatlanarli bir javob qaytarilganda edi, Navoiy ijodiyotiga daxldor umumiy mulohaza va sallador kalimalar o‘rnini, ehtimolki, boshqa so‘zlar, ishonarli iboralar egallardi.

Baxtindan keyin atoqli olim Ye.E.Bertelsga o‘tgach, uning navoiyshunoslikdagi xizmatlarini yaxshi baholab, “Navoiy va Attor” maqolasidagi “bir nuqta”ga muallif ancha keng to‘xtaladi. Bir narsani men uncha tushunmayman: Navoiy davri va undan keyingi asrlarga mansub ilmiy yoxud badiiy biror asarda “Navoiy so‘fiy edi. So‘fiylikda mana bunday holat va fazilatlar bilan dong taratgandi”, degan bir gap yozib qoldirilmagan. Albatta, Navoiy tasavvufning ulkan muhibi bo‘lgan, tariqat tarbiyasiga umid bilan qaragan, haqiqiy so‘fiy, darvesh, faqirlarni qadrlagan. Irfoniy maslak ziyosi, orifona zavq-shavq, ilohiy ishq go‘zalligi mutafakkir shoir she’riyatining tarkib-tarkibiga singib ketgan. So‘fiylik va Navoiy ijodiyoti mavzusida takror-takror so‘zlash mumkin. Ammo so‘fiylik tarixi va tajribasini butun murakkabliklari bilan bilgan sayin Navoiyni so‘fiylar safiga qo‘shib bo‘lmasligi kunday ravshanlashadi. Ayniqsa, shoir yashab, ijod etgan davrga kelib so‘fiylarga ishonch keskin pasaygan va ularning qallobligi, jaholati, ilm-fan, madaniyat taraqqiyotiga zarar yetkazayotgan tushunchalarini fosh aylovchi ko‘plab tanqidiy asarlar yozilgan. Shunday asarlardan biri Ahmad bin Hasan Zayniddin qalamiga mansub bo‘lib, kitobining muqaddimasida u so‘fiylarning shariatni mensimay qo‘yishgani, ilmni foydasiz bir amal deb tushuntirishganini ta’kidlab, o‘z zamonidagi aksariyat so‘fiylar “hayvon va hasharotga o‘xshab qolgan”liklarini yozadi. Abulxay Koshoniy esa ko‘pdan-ko‘p so‘fiylarning qalbi ishq va irfon bilan emas, balki jaholat, gumrohlik bilan to‘lganligi, xususan, ularning xalqqa ta’sir o‘tkazish maqsadidagi karomatfurushliklari hind kofirlarinikidan ham yomonligini bayon etadi. Sulton Husayn Boyqaroga saltanat tojini kiydirish marosimi o‘tkazilarkan, alloma Muhammad Boqir Majlisiy undan barcha so‘fiylarni Isfahondan haydab chiqarishni o‘tinib so‘ragan ekan.

So‘fiylar tanqidi — alohida bir tarix. Uni maxsus o‘rganmay, mamlakat va millat o‘tmishida so‘fiylikdan yetgan foyda, ziyon va zarar nimalardan iboratligini har jihatdan aniq bilmay turib, so‘fiyparastlikka berilish mahdudlik barobarida xavfliroq harakat hamdir. Har bir tarixiy hodisa qanday bo‘lgan bo‘lsa, o‘sha holda, o‘sha mohiyatda o‘rganilib, to‘g‘ri baholanmas ekan, chala haqiqat urchiyveradi. Chala haqiqatning oqibati esa ayon. Shu ma’noda Bertelsning bilag‘onligi va donishmandligiga tan bermasdan iloj yo‘q. Sirtdan jo‘n va farqsizdek ko‘rinadigan muammoni u to‘g‘ri hal qilib bergan. A.Qozixo‘ja buni tushunib-tushunmasdan olimning “Navoiy so‘fiy emas, mutasavvif”, degan fikrini inkor etishga kirishib ketadi. Uningcha, “so‘fiy bilan mutasavvif so‘zlari ayricha ma’no”ga ega emas. Nima uchun? U yozadi: “Bu so‘zlar(ya’ni so‘fiy va mutasavvif — I.H.) istilohda ajratib ishlatilgan deyilsa, javobimiz shuki, tasavvufga oid mo‘tabar manbalarning birortasida ham tasavvuf ahli so‘fiy bilan mutasavvifni ajratmaganlar. Mohiyatan bir narsa haqida so‘zlayotgan ikki so‘z xususida qasddan ma’no qidirmaganlar. Bu so‘zlar muqobil sifatida o‘rin almashib kelavergan”.

“Tasavvufga oid mo‘tabar manbalar”ga tegishli ta’kid qancha ajablantirgan bo‘lsa, quyidagi gaplar meni o‘shancha hayron qoldirdi: “Tasavvuf va mutasavviflar to‘g‘risida ko‘plab maqolalar e’lon qilgan Ibrohim Haqqul ham so‘fiy va mutasavvif so‘zlarini bir xil ma’noda qo‘llaydi”. Qachon va qaysi joyda — buni aniq aytish va ko‘rsatish kerak edi. Holbuki, hech payt so‘fiy bilan mutasavvifni Ibrohim Haqqul ayni mazmunda ishlatmagan. Chunki oradagi farq turli kitoblarda izohlanganligidan u xabardor bo‘lgan.

A.Qozixo‘ja fikri bo‘yicha esa: “So‘fiy va mutasavvif so‘zini ajratib ko‘rsatgan birgina manba ma’lum. U Boburning “Boburnoma” asari…”. Yo‘q — aslo bunday emas.

Ma’lumki, Abdulkarim Qushayriyning “Risolai Qushayriy”, Abujo‘lob Hujviriy yozgan “Kashfu’l mahjub” tasavvufga bag‘ishlangan eski va eng qimmatli asarlardandir. Qushayriyning sharhlashicha, mutasavviflar zuhhod va ubbod(zohidlar va obidlar)dan so‘ng maydonga chiqqan toifadirlar. Ular Ollohga suyanib, o‘zlarini jaholat, g‘aflat musibatlaridan saqlashga uringanliklari uchun mutasavvif nomini olishgan. “Bu guruhning (mutasavviflarning deyilmoqchi — I.H.) buyuklari, — deydi Qushayriy, — hijriy ikki yuzinchi yildan avval ushbu nom bilan shuhrat qozonishgan”. Hujviriyning ta’rifu tavsifi yanada aniq va konkretroqdir. Uningcha, “so‘fiy vusul sohibi”. Ilohiy ishqqa g‘arq bo‘lganligi bois u Ollohdan g‘ayri barcha narsalardan yiroqdir. Mutasavvif esa — “usul sohibi”. U o‘zini qiynab, aziyat chekib nafsni tozalash orqali soflikka yetishishni zimmasiga olgan kishi. Bular orasida yana bir toifa kimsalar paydo bo‘lganki, “fuzul sohibi”, ya’ni keraksiz ishlar bilan shug‘ullanuvchi kimsalar, deb qaralgan bunday zotlarga mustasvif nomi berilgan. So‘fiylikdan ham, mutasavviflikdan ham xabarsiz bunday kishilarda mol va martabaga erishish, dunyo manfaatlariga ko‘z tikishdan o‘zga bir qayg‘u bo‘lmagan.

Alisher Navoiy tasavvufga doir mo‘tabar manbalar, jumladan, Qushayriy, Hujviriy, Suhravardiy kitoblaridan ham yaxshi xabardor edi. So‘fiyning bosh maqsad va matlabi nima, mutasavvifning “usul”i orqali qanday botiniy muammolar hal qilingan — ulug‘ shoir bularni mukammal anglagan. Ye.E.Bertels, “Navoi vosprinyal vsyu moralnuyu storonu sufizma, postavil pered soboy v vide ideala yego konechnыe tseli, no ne porval s toy sredoy, v kotoruyu yego zabrosila sudba. On bыl vostorjennыm poklonnikom sufizma, sufiyem v dushe, znatokom etogo ucheniya, no sufiyem-praktikom on ne stal”(«Sufizm i sufiyskaya literatura», M., 1965, 418-bet), deganda “haqiqiy voqelikni buzib” emas, aslida qanday bo‘lsa, xuddi shu mazmunda yoritgan. Bu fikrni tasdiqlaydigan, A.Qozixo‘ja tomonidan, afsuski, hatto tilga olinmagan yana bir dalilga diqqatni qaratsak. Modomiki, ilm-fan fikriy vobastalik, mantiqiy izchillik yo‘li ekan, seni qiziqtirgan mavzuda oldin o‘rtaga tashlangan fikr va xulosalardan ko‘z yummaslik shartiga ham rioya qilish kerak bo‘ladi. Bundan ancha yillar muqaddam falsafa fanlari doktori, navoiyshunos Malik Oripov “Sharq yulduzi” jurnalida Ye.E.Bertelsni qo‘llab, “Navoiy so‘fiymi yoki mutasavvifmi?” degan maqola chiqargandi. “G‘oyiblar xaylidan yongan chiroqlar” nomli to‘plamga (Toshkent, 1994) kiritilgan mazkur maqolani, “so‘fiy” bilan “mutasavvif” orasida farq borligi ko‘rsatilganligi uchun ham, akademik Alibek Rustamov qayta nashrga loyiq, deydi (o‘sha kitob, 217-bet).

“Navoiy so‘fiymi yoki mutasavvif?” degan so‘roqqa ishonchli javob berish uchun M.Oripov sho‘ro siyosati va mafkurasiga aloqasi yo‘q, dunyo taniydigan tasavvufshunoslarning asarlariga ham murojaat qiladi. Maqolada yozilishicha, “adabiyotshunos olim Muhammad Fuod Kuprilizoda “Turk adabiyotida ilk mutasavviflar” nomli kitobida mutasavvif shoirlarni, jumladan, Alisher Navoiyni ham so‘fiy shoirlardan ajratib qaraydi. “Islom qomusi”da “Alisher Navoiy” va “Chig‘atoy adabiyoti” maqolalarida Navoiy so‘fiy emas, mutasavvif edi, deb alohida ta’kidlanadi (ko‘rsatilgan kitob, 221-bet). Turk olimi M.F.Kuprulizodani ham g‘arb sharqshunoslari safiga qo‘shib, “siyosat parrakchasi”, deb bo‘ladimi?..

Buxorolik buyuk alloma Abubakr Muhammad bin Ishoq Kalabodiyning yozishicha, “so‘fiylar, vatanlarini tark aylaganliklari uchun “g‘urabo” (g‘ariblar), yurtma-yurt, diyorma-diyor kezganliklari bois “Sayyohin” (sayyohlar), sahrolarda yurib, zarurat chog‘ida mag‘oralarda yashaganliklari tufayli ayrim mamlakat aholisi tomonidan “Shikaftiyya” deya nomlangan” ekan. Yana bir joyda ularga “So‘iyya”(ochlar) deyilsa, boshqa bir tomonda “Fuqaro” (faqirlar) deyilgan.

Hamma narsadan yuz o‘girib Navoiy qachon vatanni tark qilgan? Qachon xirqa kiyib yurtma-yurt kezgan? Dashtu sahrolarda toliqib, qaysi so‘fiylar bilan mag‘oralarda hamnafas yashagan?..

Tasavvuf — bugun biz uchun yashalmagan hol, amaliyot bilan bevosita bog‘lanmagan ilm, ranju riyozatdan yiroq bir xotira tajribasidir. So‘fiylik va so‘fiy to‘g‘risida ilhomlanib so‘zlashimizning bir sababi hatto nafs, ruh sir-asrorini zarur darajada bilmaganligimizdandir. So‘fiy olamga qarab chopmaydi, Navoiy so‘zlari bilan aytganda, olamdan qochadi. Uning go‘zallik, shodlik va saodat axtargan dunyosi — botini. Ilmi — hol ilmi. Ibn Xaldunning ta’riflashicha, so‘fiylik dunyoni tark aylab, Ollohga yo‘nalish va xalqu xaloyiqni qiziqtirgan narsalardan butunlay yiroqlashishdir. Bir kun, bir hafta o‘zimizni shu ahvolda tasavvur qilib ko‘raylik — kuch va rag‘batimiz qani nimaga yetadi? Bas, shunday ekan, o‘zi boshdan kechirmagan, achchig‘u shirinini totmagan, ibtidoyu intihosidan mutlaqo bexabar holda ziddiyatli, qiynoqli bir jarayonni ko‘klarga ko‘tarishning nima ahamiyati bor? Hamma bir ovozdan Navoiyni so‘fiy deya e’tirof etdi, deylik — Navoiyning shaxsida, ijodida hanuz yashirin yotgan nima ochilib, favqulodda yorishib ketadi? Chalg‘ish, cheklanish, tarixiy haqiqatni buzishdan o‘zga hech nima.

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2010 yil 26-sonidan olindi.