Yulian Tuvim (Julian Tuwim; 13 sentyabr 1894, Lodz, Polsha — 27 dekabrya 1953, Zakopane, Polsha) — mashhur polyak shoiri va yozuvchi. Varshava universitetida huquq va falsafadan saboq olgan. “O‘tinch” nomli dastlabki she’ri 1913 yilda e’lon qilingan. 1915 yildan rus she’riyatidan tarjimalar qilish bilan shug‘ullana boshlaydi. “Skamandr” she’riy guruhini ta’sis etgan. Ko‘plab she’riy to‘plamlar muallifi. 1948–1949 yillarda Yangi teatrning badiiy rahbari, 1951 yildan boshlab esa ushbu teatr badiiy-dramatik sho‘basining mudiri bo‘lib ishlagan. Bir qancha adabiy mukofotlar sohibi.
REJISSYoR
Sizni yolg‘iz foldirib bo‘lmas
aqalli o‘ttiz daqiqaga ham!
Kim bozorga soldi bu qo‘sqi loshni?
Ko‘zlarim o‘ngidan yo‘qotingiz zud!
O‘ngroqqa, o‘ngroqqa, endi balandroq.
Nima?! Tupurmoqqa izn bermangiz!
Axir mehmonxonada emas,
studiyadasiz,
janoblar!
Men sizlarga ko‘rsatib qo‘yaman!
Duglas qayerda? U nahorlik qilyapti, shaksiz?
Duglas!! Shu yerdamisan, xudoga shukur!
Ha. Darvoqe, xonimlar kelayotir…
Xijolat… shoshqin shivirlar…
Ohista, biroq xiyol tamanno bilan
yaqinlashasan xonnmlarning biriga.
Va nogahon — chaqinvor — xanjar!
Talvasaga tushgan irkanj to‘dalar,
ayanch faryod, uchqun, qaldiroq,
Va bomba portlashi va qulaydi uy!
Ey, Billi! Merovlanma — bas!
To‘xtating. Ovoz! Parchalandi!
Hech kim
hech narsani
o‘ylamas.
Uy go‘r bo‘lsin! Lekin bu ko‘cha
so‘ngsizlikka qadar uzangan.
Sahrolarga. To ummonlar qa’riga dovur.
So‘ngra (diqqat, Fersen!)
bahodirlarnnng siniq ustixonlari
Oy nurlarin ko‘lkalarida. Va Duglas. Tanho Duglas.
To‘rt nafar oppoq xonim yuzib kirar ekan
nimqorong‘ulikka
ko‘lkalar qulaydi gilotinadek va kesib tashlaydi
oy kallasini!
Ana shuning o‘zi — bomba.
Uloqtirib yuboramiz oynp tippa-tik!
Ishshaymoqda ulgurasiz hali, nokaslar!
Diqqat, Billi, qani!
Tilingizni tish bilan saqlang!
«Stsenariy!» — stsenariy bu yerda — Men!
Men haqiqatni ko‘rib turibman oshkor.
Va dunyoni tuzataman men.
Umuman, dunyo suvratbop emas —
bu moddiylik g‘oyat buyukdir:
men dunyoni qayta quraman!
Shunday qilib, yangicha uslublar yaratamiz,
bizning nodir kashfiyotimiz qarshisida
xira tortib kolar har nechuk qaqir-ququr filmlar!
Sindiramiz sarhadlarni
va sadlarni buzib tashlaymiz,
barcha yupiterlar qalqar oyoqqa,
Milliardlab, trillionlab sham!
Oh, qanday oydin! Men sizlarni ko‘ryapman —
statistlar, buzuqilar, shaloqlar:
hayotni bulg‘adingiz — biroq u go‘zal narsa edi!
Diqqat!
Mening yangi stsenariyam,
to‘g‘rirog‘i — favqulodda ko‘hna
va barchaga tanish, shubhasiz…
Shanob korchalon
hotirjam bo‘lsin o‘z dollarlarnga,
u o‘z hamyonini oladi. Foyda qilar xarjidan ko‘proq!
Bordiyu biz favqulodda stsenariyga
ba’zi bir ilovalar kiritsak…
Demak, boshladik.
Birinchi ko‘rinish.
Jannat. Odam Ato va Momo Havo.
Daraxt ostidagi maysazorda.
Er o‘z xotini bilan.
Ilon.
Bir so‘z bilan aytganda, hamma narsa o‘z o‘rnida.
Ilon bilan muloqot. Ta’qiq mevasi.
Tanish hazin aldov. Vasvasa.
Yaqinlashish.
Ikkinchi ko‘rinish. Jannat hududidagi dala.
Jannatda afsunkor bahor kunlarining biri,
janoblar!
Hobil podasini o‘tlatayapti.
Kain yakinlashadi. Birodarlar kelisholmaydi.
Bahs mushtlashish istagi bilan o‘rin almashtirar,
kadrlar miltirar, miltirar, miltirar,
Kain yerdan tosh ko‘taradi,
va nogoh — apparat ters aylanadi.
Hobil hayqirar: «Suyumli birodarim!»
Bu o‘rinda ham biz hammasini qaytadan quramiz:
Kain hech qachon Avelga hasad qilmaydi!
Hobil Hobilni o‘ldirmaydi!!!
U Hobilning qo‘llarin siqar. Ko‘zlar yonadi.
Musaffo nigohida shodlik barq urar.
Axir bu Hobil-ku, suyumli birodar!
Uchinchi ko‘rinish.
Vijdonan yarashib Hobil va Hobil,
tangriga qurbonlik keltirar birga
va tangri qabulgohiga ma’yus musiqa ostida
eltar umid va ishonch kalomlarin.
To‘xta. Kim xalaqit berayotgan? Allo, allo!
O-o-o!.. Mister kapitalist!
Nima? Men aqlimni yeb qo‘yayotibman?
Demak, siz tuzatishlarni rad etayapsiz,
ko‘hna stsenariy ma’qulroq sizga?
O‘zgarmasdan qolsin edi demak sizningcha
Hasad va jinoyat?!
Aksincha? Allo… Eshitmayapman!.. Ah-ha!
Siz o‘z kapitalingizni qaytib olmoqchisiz!..
Xo‘sh, nima ham qilardik…
sarmoyadorlarga shafqat qilmoq kerak…
Burungi lentani aylantira boshlaymiz.
Takror aylantiramiz — xullas,
qayerda to‘xtagan edik?!
…G‘ira-shira… oy… chiqdi…
Shundaymi?!
Ko‘cha… Ko‘lka… Duglas panada…
Pauza… Xo‘sh, keyin-chi?
Ah-ha! Esladim! Yaxshi kadr!
Bomba va xanjar!
Bomba va xanjar!
Bomba va xanjar!
AB URBE CONDITA*
Ertasi kuni,
bir ming to‘qqiz yuz qirq beshinchi yilning
o‘n sakkizinchi yanvarida,
Shahar dud ichida qolgan edi.
Muqaddas olovda yonib bitayozgan qurbonlikdek,
changakka aylangan oyoqlardagn hayot
o‘limga do‘nib borardi.
Va terisi shilingan qurbonlikning
achqimtil hididan nafas olardi.
O‘shanda,
kelgusi avlodlar uchun olovli afsonaga
bunda esa vulqonning so‘ngan og‘ziga,
tub-tubigacha qurg‘agan qoniga aylanmoq uchun
ilondek bo‘ralagan dud narvoni orqali
Varshava falakka ko‘tarilmoqda edi,—
Bir ming to‘qqiz yuz kirq beshinchi yil,
o‘n sakkizinchi yanvar.
Xarobat va Oqibat muyulishida,
Vayrona va O‘lim muyulishida,
Dahshat va Vahima muyulishida,
Marshalkovskiy va Yerusalimskiy muyulishida
yoniq bo‘salar bilan manguga vidolashib,
bir-birovining olovli bag‘riga yiqilgancha
to‘ladan kelgan varshavalik kampir paydo bo‘ldi.
Ro‘molga chirmalgan.
O‘lmas grajdan.
U qandaydir qutini xarobalar ustiga qo‘ydi
va tirkab qo‘ydi uchar yulduzdek
yonib bitgan shahar boshini —
va bor ovozda mangulikni chorladi:
«Toza pishloq,
choy, choy!»
Men uni ko‘rmadim, biroq ko‘rayapman,
unsiz ko‘zyosh daryolarini
nima bo‘lganda ham kulib turgan ko‘zlarida.
U balki iztirob chekayotgan Niobey bo‘lishi mumkin edi,
Iovaning qadimiy bashoratchi xotini
yoxud farzandlariga motam tutayotgan Raxil
va bari bir unga ham ishonardilar.
Yoxud supurgida jodugardek uchardi
yo aksincha qaynab-qovrilib bitardi
qozon ichida —
va unga ham ishonardilar.
U buyuk Pyotrning soyasi bo‘lishi mumkin edi,
hissiy yamblarda kurib so‘zlarni
aytardi:
Bunda vayrona ustida shahar tiklanar
«Takabbur hamsoyaga barqasd»,—
va shunda ham haq bo‘lardi u.
Yoxud quti ustidagi haykal bo‘lardi
so‘ng qiroat qilardi dohnyona qiyofada:
“Per me se va nella citta dolente!”**
Va hech kim hayratlanmagan bo‘lardi.
Eh, oxir-oqibat — Klio bo‘lishi mumkin edi u
yo yubkadagi Liviya
o‘tirardi o‘lik poytaxt ostonasida,
qanaqadir mix-la har nechuk g‘ishtga
tirkar edi ushbu so‘zlarni:
«Garovga qo‘yilgan shahardan»…
Biroq u o‘zga so‘zlarni bptgan bo‘lardi:
«Toza pishloq,
choy, choy!»
Asoschi! Darakchi! Muza!
Bu kun o‘yinda va g‘amda Varshava,
bu sen uchun sharaf!
Endi har bir g‘isht teruvchi senga haykal tiklar!
Va butun Polsha — grajdanin beva! —
Gdansk porti hayqiradi —
sharaf!
Lodz fabrikasi bong urar —
sharaf!
Sileziya zavod va shaxtalari —
sharaf!
Vrotslav — jangovar shahar —
sharaf! sharaf!
Shcheyin — jangovar shahar —
sharaf! sharaf!
Sharaf vayrona tojli malikagakim,
ismi juda oddiy: Varshava!
____________
*Garovga qo‘yilgan shahardan (lot.).
**«Musibatlar shahriga yo‘l mening ustimdan o‘tadi» («Ilohiy komediya»dan. Dante).
A.Mahkam va D.Rajab tarjimalari
MAYSA
Tizza qadar ko‘k maysa,
Kel, bag‘rimga singa qol.
Ikkimizni ayirmay
Qo‘mitsin sarin shamol.
Toki yashay hayratu
Hasrat, g‘amingga to‘lib,
Toki so‘zlar o‘rtada
Turmasin devor bo‘lib.
Toki bizni atashsin
Yolg‘iz bitta so‘z bilan
Atashsin yo maysa deb,
Yoki Tuvim Yulian.
Xurshid Davron tarjimasi
APREL QAYINI
Novdalarning bo‘rtar kurtagi,
Salgina yashiltob, musaffo –
Erib ketar osmon laxtagi
Hayratomuz qayinzor aro.
Mavjud bo‘lsa qaydadir agar
O‘rmonsimon sohir bir osmon,
Bahor chog‘i shunday bulutlar
Suzib kelishadi biz tomon.
Va qayinga aylanib ayni –
Bu bulut qush chap berib kunga,
O‘zin soyalarga urgaymi?
Yo‘q, ishonib bo‘lmaydi bunga!
QAHVAXONADAGI FALSAFA
Bobil minoralari,
G‘iybat ovoralari,
Sipolarcha sukunat,
Madhiya, taxt, haqorat,
She’rbozliklar ham hatto –
Inson sha’nimas aslo.
Xochlar, yog‘och butlar, bas,
Gunohlarni yuvolmas,
Avlodlar to‘q, bearmon;
O‘limdan so‘ng shuhrat-shon,
Hur bo‘lsin deb Varshava,
Istilo emas ravo.
Olis yulduzlar emas,
Na zaminiy hirs-havas;
Shu yerda yashab turib,
Ro‘yoviy xayol surib,
Shunda chirib bitmoq to –
Inson sha’nimas aslo.
Kim tanho bag‘rin dog‘lab,
Visolga umid bog‘lab,
Yozsa oq o‘rindiqqa
Kimningdir nomin tikka –
Kuygan gugurtcho‘p bilan,
Shul erur insoniy sha’n.
ChIZGI
Ko‘k qalpog‘in qo‘yib dol,
Sevgi kezadi shahar.
Qaydaman men xastahol?
Aytsin kim bilsa agar.
Ko‘k qalpoq ichra bo‘ron,
Tilla kokil – yozgi tush.
Bu kokil istar isyon,
Zerikib qolgan bir qush.
Shoshar bo‘g‘riqib, qaqshab,
Hadik, hansirash… obbo!
Sevgi… Yomg‘ir… Tund oqshom…
Sevgi… Ust-bosh shalabbo.
E’lon yelimlar bo‘ron,
Izlar badar ketganni.
Kamzul ostida suron
Solar telefonogramma.
Qovoqxonalar aro
Xabarlar izg‘ib chiqar.
Tosh yo‘llar orasidan
Qon gullar sizib chiqar.
Shu atrofda sen borsan,
Nomsizginam, sezaman.
Senga nigohim bilan
Alvon gullar uzaman.
XOTIRA
Namozshomgullar bilan qaytar kuz,
Bir kuzkim, tillarang, nozik, rasida.
Kuz bilan qaytadi huv tillasoch qiz –
Bir payt uchratganim yo‘l o‘rtasida.
Olisdan chorlagan maktubing ochdim,
Bo‘sag‘ada sening iforing, ey qiz.
Zerikib, bo‘g‘ilib saboqdan qochdim,
Farishtalar quvdi meni izma-iz.
Yana esga tushar guli tillarang
O‘sha mezon oyi, bo‘znoch ifori.
Qahvaxona esga tushadi arang,
Kechki visol oni, ko‘ngillar zori.
Umid va hadikdan cho‘chinib, hayhot,
Sambittol ostida yig‘ladim to‘yib.
Faqat kuzda bo‘ldim bir oygina shod,
Mayning namozshomgul atrini tuyib.
Tonglarda uxladim gul bilan xoli,
Tushlar-ku bahoriy… Ko‘z yoshlari lek
Sambittoldek taxir edi, misoli
Tilla namozshomgul novdalaridek.
GOJADAGI KULBA
Minglab yulduzlarni ko‘mar yangi qor,
Bedor tun qo‘riydi osmon sukutin.
Gojada, deraza oldida bedor
Tonggacha sen yig‘lab chiqasan dilxun.
Sababi ma’lumdir – u insof qilmay,
Baridan voz kechdi nogoh beomon.
Sen esa umidsiz, men nega bilmay,
Uni tushlaringda ko‘rgaysan hamon.
Bir qadri bormi bu kulbangning, et sharh,
Ko‘z yoshing, ul yigit, mening ham hatto!
Huv somon yo‘lida aylanguvchi charx
Burjlar va zulmatdan to‘qiydi mato.
Garchi zalvorlidir yerimiz juda –
Qavmlar, ummonlar, tog‘larning adri.
Varshava, Gojaningtor kulbasida
Bormi bu dunyoning biron-bir qadri?
Sen bugun Gojada, kimdir Polnada
Derazadan boqar jim, bedor, beshon.
Yana kimdir diltang turar Solnada,
Ular hadsiz. Butun boshli legion.
Har shahar – Londonda, Lyublin, Lvovda,
Kopengagen, yana qaydadir bu payt
Ishqdan majruh yurak yongay olovda.
Mana, Gojada ham xuddi shu kulfat.
Koinot zulmatda necha ming, milyon
Nurli g‘ildiragin boradi sudrab.
Dunyo buyukroq har kulbadan, ayon,
Yurak va ko‘z yosh-ku arzimas bir gap.
Rabbim, sen samoviy pardani shoyon
Tortasan, zulmatda qolar ro‘yolar.
Goja yuragida, o‘zingga ayon,
Titrar barcha yulduz, barcha dunyolar.
G‘URUB
Bunday osmonni balki eslay olmagay bashar,
Bu osmondan kelgusi e’tiqodlar sochar o‘t.
Xalq isyonda, ko‘ksin mushtlar, mo‘jizadan jar solar,
So‘ng asrlab shu damni qayta yashayboshlar but.
So‘ng qaydadir qishloq ahli yo‘l olar ibodatga,
G‘ofil ruhoniy esa tinmasdan o‘qiydi va’z:
Osmon saltanatida o‘tgaydir ijobatga
Qilingan qurbonliklar, ta’zim, tavoze evaz.
Qaysidir mingyillikda, tasavvur eta olmas –
Na yangi papa va na jaydari bu olomon –
Evrilishlar boshlangan o‘sha yoz shu osmondan,
So‘ng bari yonib bo‘lgan, to‘ng‘ib qolgandir abas,
Faqatgina e’tiqod nur sochib turar hamon.
BOSh UZRA AJAL
Tomda izg‘ir diqqinafaslik
Va dillarga toshlanib olar.
Chunki ajal boshlar uzra tik,
Jim, g‘ussali shovqinlar solar.
Tund ko‘chadan o‘tamiz diltang,
Nedir o‘rtar, bezovta yurak.
Hech kim uzrlimas hech kimdan,
O‘zlari ham his etsa kerak.
Sham oldida turamiz uzoq,
Go‘yo bizlar qarindosh, yaqin.
Tanimizga kirar bir titroq…
So‘ng xotirga cho‘kamiz tag‘in.
Vidoga so‘z topmaymiz alhol,
O‘kragaymiz, sir saqlamoq bas!
Oq tushlarda bizlar mangu lol,
Balki sevgi tushga kirar boz.
Karaxt bo‘lib eslaymiz hamon
Shundoq baxtli bo‘lganimizni.
Yasholmadik ishq izmi bilan,
Qabrda g‘am uyg‘otdi bizni…
Tong qovog‘i ochilmas sira,
Bosib kelar vahmalar sasi.
Bu qanday sas… boshimiz uzra
Shovullaydi ajal sharpasi.
EPIGRAMMALAR
QURULTOY
Yovuzlar to‘plansa bilonihoya,
Pishirarlar hamisha G‘oya.
LORELEYa
Alang-jalang kuylar qariqiz,
Reyn soqchisidan yashirib ayni,
Har bir naqarotdan keyin izma-iz
Xufiyona qo‘shib qo‘yar: “Xayl Heyne!”
RESEPTLAR
1
Ziravor, xantal va 100 gramm kvas oling,
tuxum va yaxna go‘shtni maydalab soling,
rayhon sepib, to‘g‘rang bodring, ukrop, piyoz,
rosa aralashtirib, limudan siqing biroz.
Shundadir bor sir-asror –
Vinegret tap-tayyor.
2
Konyak oling, bir shisha vino soling,
besh ryumka toza portveyn otib oling,
o‘tkir rom, uch ryumka viski (beishqor),
Qalampir arog‘idan qo‘shing bir miqdor.
Aperitiv tap-tayyor.
3
Xalqni oling. Aralashtirib, qizdiring o‘bdon.
Boshliqlar nayzasiga o‘tkazing,
yopishtiring plakat, e’lon.
So‘ng bir chimdim pul seping ravon.
Qilmasdan ortiqcha xarajat,
Hosil qilasiz elektorat.
4
Urushni qaynating. Uflab-puflab, oling andak tin.
Qon quyib, jindak kuting. Yana qaynating.
Mustabidni tayyorlang, yaxshisi, uch yoki besh nafarin.
Narx-navoni puflab shishiring,
qaynatmani o‘tdan oling, ofarin!
Ortiq qiynalmay, hayhot,
hosil qilasiz defolt.
HUJUM
Qo‘tos podasi kabi “Ura!” deya xo‘mrayib,
Quturib tashlanishar maydon sari jangari.
Kim dod-voylab yiqilar, kimdir ingraydi mayib,
Nayzalar o‘qtalgandir poygachi ot singari.
Qurib qolib halqumi pulemyotlar tarillar,
Yugurib borar qo‘shin bir-biriga betma-bet.
Yuzlarga allaqanday tig‘ va shu’la urilar,
Uzilib tushar yerga bir parcha qip-qizil et.
Ur-to‘polon! Qolsa gar zambarakdan kim omon,
Nayzada ilma-teshik qildi qonga tashnalar.
Goho ichak-chavoqni toptab o‘tar beomon,
Goh jasadlar yuzini yanchib o‘tar poshnalar.
Bo‘g‘riqib yugurishdi poyga chopgan qul kabi,
Lolazorni toptadi etiklarki – beadoq.
Go‘yo g‘ijim, qovjiroq qog‘oz atirgul kabi
Egallangan peshtoqqa sanchib qo‘ydilar bayroq.
NOMA’LUM DARAXT
Sen qayda shoxlaysan tund, ma’yus, karaxt,
Qayga bekinasan, shovqinlar unut?
Bizlar uchrasharmiz balki, ey daraxt,
Bo‘lmog‘ingdan oldin sen taxta tobut.
Men mahkum tanangni topmog‘im shartdir –
Shu qora tuproqqa ildizlar otgan.
Barglaring shivirlar, bu nechuk darddir,
Kim u, seni izlab qayg‘uga botgan?
Xo‘rsinib qadrdon yurakni chaqir,
Takror et men yongan bu o‘rmon yodin.
Mangulik sukunat oldidan baqir,
Zax tuproq bag‘rida yotishdan oldin.
Kelishib olaylik biz ikki o‘rtoq –
Kimsasiz yo‘llardan qandoq o‘tamiz.
Qaylarda bo‘lurmiz bir hovuch tuproq,
Qaylarda obu gil bo‘lib yotamiz.
Moviy to‘lqinlarda mavjlanib, toshib,
Sen to‘g‘on ortiga tashlaysan langar –
Seni uyat qiynar – mangu yo‘ldoshing,
Bizlar uchrashmadik hayotda magar.
Balki yashaganmiz shundoq yonma-yon
Va lekin qolganmiz ayro, begona.
Bilgisiz bu daraxt bag‘riga, ayon,
O‘z ismin o‘ygandir qay bir devona.
Ko‘tarib seni va yurak loshini,
She’ru o‘tinch bilan ko‘nglingni buzsam,
Yorib chiqsam edi qabr toshini,
Moviy havolarda gullasam, o‘ssam.
Koshkiydi men qayta ildizlar otsam,
Shu qora tuproqqa botib ulgursam,
Har bir xoru xasga chirmashib yotsam,
O‘pqonlar ustida shovullab tursam.
Atrofni tutganda ona yer hidi,
Majruh qabr uzra, bir dunyo havas,
Bizni yelkan kabi ko‘tararmidi
Sirli bir qudratdan kuch olgan nafas.
Ruschadan Usmon Qo‘chqor tarjimasi
HAMMA KASBLAR KERAK HAYoTDA
G‘isht teruvchi uy-joylar qurar,
Libos tikish – chevarning ishi.
Boshpanasiz bo‘lganda chevar,
Bo‘larmidi ishga xohishi?!
Yaratmasa shu mohir qo‘llar,
G‘isht teruvchi qolar yalang‘och.
Qayga borar, ne chora qo‘llar?
Chevarga sen, bor mehringni soch!
Nonvoy etik kiyar bejirim,
Etikdo‘zga buyuritma qilib.
Ko‘nchi ishi – sifatli charm,
Nonvoy esa non yopar bilib.
Demak, bundan xulosa shunday:
Har bir kasb-kor kerak hayotda.
Halol mehnat ko‘rinar kunday,
Sohibi kasb doim hurmatda.
Rus tilidan Ravshan Isoqov tarjimasi