Yomg‘irli kunning shomida qishloq o‘rtasiga bir yuk mashinasi kelib to‘xtadi.
Undan haydovchi tushdi.
Izidan askarlarimiz tushdi, qolganlarni ham tushurdilar.
Ular bu qishloq bag‘ridan poyezd yo‘li o‘tkazish ilinjida tashrif buyurishgandi.
Necha kunlardan buyon qishloqqa nemis plenlarini keltirib ishlatishi haqida xabar tarqalgandi va shundan beri odamlarning tushiga ajoyib narsalar kirardi.
Biroq yuk mashinasidan tushirilgan nemis plenlarini ko‘rganda Mikayl og‘zini to‘ldirib tufladi:
— Eh, ablahlar, odammi shularam… — dedi. — Shularam o‘zini normalniy odam hisoblab yuribdida…
Bu nemis plenlarini albatta ajoyib inson deyish mumkindir, lekin “normalniy” emas, ularning jinoyati ham shunda aslida. Birozdan so‘ng Mikaylning ko‘zi “normalniy” odamlar ichida bir ajoyibini topdi, bu ajoyib nemisning soqoli boru mo‘ylovi yo‘q edi.
Ibrohim o‘sha mo‘ylovsiz odamni ko‘rgan zahoti qahqaha otib kuldi. Ibrohimning onasi esa urushda o‘lgan erining qora, qalin mo‘ylovi esiga tushib xo‘ngray boshladi.
Aksiga olib shu mahalda yomg‘ir yog‘di, odamlar qarashsa onasi yig‘layapti, Ibrohim kulyapti. Ibrohimning onasi ham uning kulayotganini ko‘rdi, g‘azab otiga mindi, Ibrohimning yuz-qulog‘i aralash shapaloq tushirdi va yig‘lab-yig‘lab o‘rnidan turdi, so‘ngra darg‘azab bo‘lib mo‘ylovsiz nemisning ustiga bordi, bir qo‘li bilan soqolidan, birisi bilan esa yoqasidan ushlab, sudradi, peshonasini yerga qarishtirdi, mushtlay-mushtlay, tepa-tepa yig‘ladi.
Nemis deganning joni qattiq emasmi, dod-faryodam qilmadi, ko‘zyosh ham to‘kmadi. Astag‘firulloh!.. Bu ishga guvohlar yoqa ushlashdi.
Agar Mikayl bo‘lmasa, ehtimol bechoraning umri-kuni bitardi.
Mikayl borib zo‘rlik bilan Ibrohimning onasini chekkaga chiqarmoqchi bo‘ldi, rosa urundi, baribir uddalay olmadi, ona esa battar yig‘lashga tushdi. Bir mahal boshqa xotinlar ham qo‘shilishdi Ibrohimning onasiga, yig‘lay boshlashdi.
Sadr Sharif ayollarga yig‘lamaslikni buyurdi.
Avvaliga “Dushman oldida yig‘lamanglar”, deyishni istadi, biroq birdan ko‘zi mo‘ylvosiz nemisga tushdi, u sal nariroqda loyga botgancha tizzalab o‘tirar va Ibrohimning onasiga qo‘rqib boqardi. Sadr Sharif “Bu qanaqasiga dushman bo‘lsin, tizzasigacha loyga botib, jim o‘tirgan bo‘lsa…”, deb o‘yladi. So‘ngra ayollarga “Dushman oldida yig‘lamanglar”, demadi, deyolmadi…
Uning so‘zidan keyin ayollar yig‘lashdan to‘xtashdi. Yig‘lashmaydi deganida ehtimol yana yig‘lashardi. Biroq ular yig‘lamagan ayollarning orqasiga o‘tib, shu yerda sas-sado chiqarishmadi.
Ular jim qolishi bilan mo‘ylovsiz nemis o‘yladiki, bu loyda ko‘p turib bo‘lmaydi, tizzalari zirqirab ketyapti, keyin o‘girilib umid bilan sadr Sharifga yuzlandi. Sadr Sharif uni tushundi va o‘rnidan turishga ijozat berdi. Mo‘ylovsiz nemis ko‘zini ayollardan uzmay sekin-asta o‘rnidan turdi, turayotib qo‘li bilan tizzalarga tekkan loyni qoqmoqchi bo‘ldi, biroq birdan qo‘llari havoda qolib ketdi.
Chunki ayollarning ko‘zida shunday narsani ko‘rdiki, agar u tizzasiga tekkan loyni qoqsa, bu ayollar uni parcha-parcha qilib tashlashadi, hech kim uni ayollarning changalidan qutqara olmaydi. Shu tufayli fikridan qaytdi…
Pirali bobo ayollar orasida turar, voqealarni jim kuzatardi. Mo‘ylovsiz tamomila o‘rnidan turgunicha tomosha qildi, so‘ngra boshqa tarafda turgan nemis plenlariga qaradi. Bechoralar yomg‘ir ostida qolib ketgan jo‘jalarday junjikishar, ayollarning bu ishidan qo‘rqa-qo‘rqa hamrohiga qarab turishardi.
Pirali bobo yurib kelib askarlarning yonida turdi, so‘ngra:
— Ey bola, nemis-nemis deyishardi, shular ekanda-a nemis degani? — dedi.
Askarlarning kattasi:
— Ha, shular, — dedi.
— Mayli, unda bularning qurol-yarog‘i qani?
Askar o‘yladiki, Pirali bobo hazil qilyapti, birdan kulib yubordi.
Pirali bobo kulmadi, chunki u hazil qilmayotgandi, kulgan askarni ham boshqacha tushundi, orqaga aylandi va olomonga yuz tutib:
— Ey odamlar, — dedi. — Ko‘pam qarab ko‘zingizni og‘ritmang. Bu nemislar biz bilgan nemislardan emas ekan. O‘sha nemislarni shunday qirishganki, hatto urug‘likka ham qolmagan birortasi!..
Pirali bobo shunady deyishi bilan Mikayl axtarganini topdi, sevingancha:
— Ey odamlar, — dedi, — men nima degandim, ana?!
Mikayl nima deganidan hech kimning xabari yo‘q edi, g‘alati tuyulishi mumkinu hatto o‘zining ham, bu nemislarning o‘sha nemislardan emasligi ko‘rgan zahoti anglagan edi.
Shundan keyin haqiqatdan bu nemislarning o‘sha nemislardan emasligi ma’lum bo‘ldi, ayollar yana ko‘zyosh qila boshlashdi. Chunki ayollarning bu nemislarga rahmi keldi, bu nemislarni ham bu balolarga solgan o‘sha nemislar ekanini o‘ylashdi.
Sadr Sharif qarasa chigallik yuzaga kelayotir, agar shunday davom etadigan bo‘lsa mahalliy odamlar bu nemislarga qarindosh ham bo‘lib chiqishadi. U odamlarga yuzlanib:
— Ey odamlar, — dedi, — menga quloq soling! Bu nemislar o‘sha nemislardan bo‘lishmasa ham baribir nemislar hamda o‘sha nemislarning avlodidirlar. Bu nemislar o‘sha paytgacha o‘sha nemislardan edilar, o‘sha nemislarni bu nemislarning kuniga solishmagan…
Sadr Sharif juda ko‘p vaz o‘qidi, hattoki o‘zi ham adashib ketdi. Bu nemislar o‘sha nemislardanmi yo o‘sha nemislardan emasmi, hech kim tushunolmadi. Biroq bu nemislar kim bo‘lishidan qat’iy nazar oddiy odam va kamiga juda och edilar. Ularning ochligini odamlar shunda bilishdi, ya’ni bolalar och edilar, ular o‘sha janjal paytida odamlar orasidan ajrab uyga yugurishdi, birozdan so‘ng qo‘llarida bitta-bitta blinchik bilan qaytib kelishdi va uni paqqos tushirayotgan bolakaylarni ko‘rib nemis plenlari yutina boshlashdi.
Sadr Sharif odamlardan biriga:
— Ikkita ayolni olib uyga bor, — dedi. — Ikki qozon qovurdoq qaynatishsin. Askarlar uzoq yo‘l bosishgan, qorinlari ochiqqan… O‘zing ko‘rib turibsan, yaxshi ahvolda emaslar.
Odam joyidan qo‘zg‘olmadi.
Sadr Sharif:
— Eshitmadingmi, nima dedim? — deya so‘radi.
Odam esa yuzini bujmaytirib:
— Eshitishga eshitdim, o‘z askarlarimizga ham qovurdoq pishirdik… Bu nemis bolalariga nima pishirtiray? Bularga ham qovurdoqmi?
Sadr Sharif g‘azablandi:
— Musulmonmisan, nega gapga tushunmaysan? Nima desam shuni bajar! Bor, ikki qozon qovurdoq hozirlashsin.
Odam ketdi.
Ha, qovurdoq hozirlandi, idoraning hovlisiga dasturxon yoyildi.
Idoraning hovlisiga unchalik yomg‘ir o‘tmagandi, avvaliga dasturxonni yerga yozmoqchi bo‘lishdi, maysalar ustiga.
Ammo Pirali bobo sadr Sharifni chekkaga olib chiqib:
— Bizku mayli… — dedi.
Ko‘zi bilan askarlarga imladi va “Bular ham mayli…”, dedi.
Keyin esa boshi bilan nemis plenlariga ishora qildi va:
— Shular qoldi faqat, bular aslida odam emas… Lekin odam bo‘lishmasa ham, bu ko‘ppak bolalari “kulturniy”lar. Nima bo‘lganda ham bizga dushman bular, yerga dasturxon to‘shasak stol-ptoli yo‘q ekan deyishmaydimi axir… O‘zi shusiz ham musulmon nomi yomonga chiqyapti so‘nggi paytlar…
Pirali boboning so‘zi sadr Sharifni ham o‘ylantirdi, dasturxonni yerga emas stolga ustiga to‘shashdi.
To‘rda sadr Sharif o‘tirdi, asklarlarimizdan unvoni kattasi o‘tirdi, so‘ngra birin-ketin qolgan askarlarimiz o‘tirishdi. Adan esa nemis plenlariga nasib etdi. Nemis plenlari va askarlarimiz orasida mahalliy odamlardan, yanayam to‘g‘rirog‘i, kolxozning faollaridan besh-olti nafari ham joy olishdi, Pirali bobo va Mikayl ham o‘sha besh-olti nafarning orasida edi. Dasturxonni juda did bilan bezashgandi, idish-tovoq, qoshiq-sanchqi, xullas shunaqa narsalarning bari go‘zal qilib joylashtirilgandi.
Pirali bobo idish-tovoqlarning, qoshiq-sanchqilarning eng yaxshisini, eng qimmatini nemis plenlari oldiga qo‘ydirdi Chunki bizning askarlar o‘zimizning odamlar… Biroq nemis plenlari “musulmon kalxozchisi” emas, sahrodanam kelishmagan, hamma narsasi bor… Agar ko‘rib qolishsa, ko‘zlari qosasidan chiqib ketardi.
Haqiqatdan, idish-tovoqning, qoshiq-sanchqining yaxshisini ularning oldiga qo‘yishdi, biroq qovurdoqning go‘shtlisini ham ularning oldiga qo‘yishga hech kimning qo‘li bormadi.
Bu qovurdoqni na go‘shtli deb bo‘lardi, na go‘shtsiz. Iligidan suyagi ko‘p.
Hamma miriqib tanovvul qilar, bitgina Mikaylnikini qovurdoq emasdi, u xuddi xadsiz azobu og‘riq edi. Qachondir dunyoning go‘zal kunlarida, ya’ni u zamonlar urush yo‘q edi, Mikaylning rafiqasi bor edi, u qovurdoq pishirar, chuqur tovoqchaga solib erining oldiga qo‘yardi. Mikayl bir patirning o‘zini kosadagi qovurdoqning sho‘rvasiga to‘g‘rab solar, qoshiqi bilan boshqa kosadagi kartoshkani, no‘xotni ezar, lazzatlanib paqqos tushirardi.
Endi dasturxonga o‘tirilganda Mikayl qo‘lini nonga uzatdi, bitta patirni olib o‘sha vaqtlardagi lazzatni his qilmoqchi bo‘ldi. Buni ko‘rgan Pirali bobo tirsagi bilan uni turtdi, ko‘zini olaytirdi va dedi: “Ochko‘z bo‘lma, har holda do‘st bor, dushman bor…”
Mikayl olgan nonidan bir bo‘lak yuldi, qolganini stol ustiga, joyiga qaytardi. Bir tishlam patirdan yeb, bir qoshiq qovurdoq sho‘rvasidan ichdi. Shunday qilib Mikayl bir bo‘lak patirini yeb tugatdi, biroq Pirali bobodan qo‘rqqani uchun yana qo‘l uzatib patirdan olishga yuragi betlamadi, qovurdoq sho‘rvasini to‘g‘ri icha boshladi… Bir qoshiq, ikki qoshiq…
Qovurdoqning sho‘rvasi juda yog‘li edi, Mikayl bilardiki, buning oxiri voy bo‘lishi aniq.
Biroq yana bir jihati borki, Mikaylni bu zulumlar yerga uradi, chunki Pirali bobo unga fikr-zot berib o‘tirmasdi, tushlik boshlanganidan beri nemis plenlaridan ko‘z uzmasdi.
Aslida u bechoralar ham bir ajoyib ishga bosh qo‘shishgandi, jim o‘tirishar, ishtaha bilan qovurdoqni yeyishardi.
Biroq shu joyi g‘alati ediki, nemis plenlari qovurdoqni xuddi musulmon kabi tanovvul qilishardi. Barchasi qovurdoq sho‘rvasiga patir to‘g‘ragan, qoshiqlab kartoshkalarni ezishardi. Suyak kemirayotganlari ham bor edi orasida, ilik qoqayotganlari ham.
Pirali bobo hayron boqar va o‘ylardiki, ey dodi-bedod, agar bular qovurdoq yeyishi bilan musulmonlarnikida farq yo‘q bo‘lsa, nega bu ko‘ppak bolalari dunyoning yarmini qon yig‘latishdi?!
Pirali bobo qancha o‘ylanmasin, bu jumboqning tagiga yetolmadi. Bu mahal xo‘randalar kosa tagiga yetishdi. So‘ngra o‘rnidan turib, ketishga otlanishdi.
Odamlar yig‘ilib ularni kuzatar, mashina ortidan jim boqishardi. Pirali bobo ham ularning orasida va hali hamon xayol qilardi: “Yo Tangri, haqiqatdan ham o‘sha nemis deganlari shularmi?!”
Odamlar juda g‘amgin tortishgan, ayollarning ko‘ngli to‘lib turardi. Bu qishloqda urushda yaqinini yo‘qotmagan odamning o‘zi yo‘q edi, odamlarning yarasi tez-tez qonar. Urush-da, deyishar, urushda o‘lim bo‘ladi deb o‘zini ovutishardi. Kimdir nemislardan so‘z ochsa, tamom, odamlar qo‘rquvga tushardi. Ammo bu nemislarni ko‘rgandan keyin to‘satdan urushning bo‘lishi ham, odamlarning o‘lishi ham juda adolatsiz ko‘rindi… Yo Tangri, haqiqatdan o‘sha nemis deganlari shularmi?!
Barcha sassiz-samarasiz uy-uyga tarqalishdi.
Ayollar yig‘lashga ketishdi.
Yuk mashinasi esa juda olislab ketgandi. Biroq Pirali bobo hali hamon yo‘l qarab turardi.
So‘ng birdan Mikaylga o‘girildi, g‘amgin jilmayib:
— Ko‘rdingmi?! — dedi.
Mikayl tasdiqlab bosh chayqadi.
Pirali bobo to‘satdan qichqirib:
— E, o‘l, — dedi, — bular nemis plenlari emasdilar!
Mikayl qo‘rqib ko‘zlarini pirpiratdi:
— Nemis bo‘lishmasa, unda kim edi ular?
Pirali bobo gapirmadi. Xuddi o‘zing anglab yet deganday ma’noli ko‘zlarini unga qadadi. Ikkalasi ham biroz jim turishdi.
So‘ngra Mikayl hammasini anglab yetdi…

1971 yil.

Ozarboyjonchadan Rahmat Bobojon tarjimasi