Men tunni qattiq sevaman. Xuddiki Vatanni yoxud ma’shuqani sevishganiday g‘ayrishuuriy, chuqur, yengib bo‘lmas ishtiyoq bilan sevaman. Ha, men uni butun sezgilarim bilan sevaman: ko‘zlarim uni tomosha qiladi, dimog‘im bo‘ylarini sipqoradi, quloqlarim uning sukunatini tinglaydi, qorong‘ulik mening butun andomimni erkalaydi. So‘fito‘rg‘aylar quyoshli ko‘mko‘k osmonda, yorqin tonglarning iliq-miliq, erkalovchi havosida qanday kuylashsa, boyqushlar ham zim-ziyo kengliklarni qora dog‘ singari kesib o‘tarak, tun qo‘ynida xuddi shunday g‘izillab yurishadi, tunning hududsiz zulumotidan shirakayf bo‘lib zirillagan, vahim tovushlar chiqarib shodlik izhor etishadi.
Kun meni toliqtirib, g‘am-g‘ussaga cho‘mdiradi. U qo‘pol va sershovqin. Men ertalablari suyagim og‘ir uyg‘onaman, qo‘lim bormay kiyinaman, uydan ma’yus chiqarkanman, har bir odim, har bir harakat, har bir ishora, har bir fikr, xuddi zalvorli yuk singari, menga malol keladi.
Lekin, mana, quyosh botib borarkan, so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydigan bir shodlik butun borlig‘imni qamrab oladi. Men go‘yoki uyg‘onaman, jonlanaman. Zulmat o‘z pardasini yoygani sari sekin-asta men o‘zimni butunlay boshqacha navqironroq, qudratli va tiyrakroq, yanada baxtiyorroq his eta boshlayman. Osmondan ibtido olgan sim-siyoh, yoqimli bir qorong‘ulik quyuqlashishini kuzataman; u sezilmas, ammo qop-qora to‘lqin singari shaharni g‘arq qiladi; ranglarni, tarhlarni yashiradi, go‘yoki yuvib tashlaydi, barbod etadi; uylar, odamlar, haykallar ustiga o‘zining ko‘rinmas ro‘yjasini yopadi.
Shunday lahzalarda mening xuddi boyqush singari shodlikdan qichqirgim, tomlar ustida mushuk kabi daydigim keladi; tomirlarimni ishtiyoqning hukmfarmo, muzaffar bir tashnaligi kuydira boshlaydi.
Avval boshlab zulmatga cho‘mgan shahar atrofini, keyin esa tevarakdagi o‘rmonlarni kezinaman, bu o‘rmonlarda mening singillarim bo‘lmish til-zabonsiz maxluqlarning, mening og‘a-inilarim bo‘lmish brokoner (o‘g‘ri ovchi)larning izg‘ib yurishlarini tinglayman.
Nimaniki qattiq sevsang, oxir-oqibat u seni halok etadi… Ammo menga nima bo‘lyapti o‘zi? Harchand tushuntirib berolmayman. Bu haqda so‘zlab berishga kuchni qayerdan oldim aql bovar qilmaydi. Bilmayman, boshqa hech narsani bilmayman. Aynan shunday bo‘ldi — shuni bilaman, xolos. Ha, aynan shunday bo‘ldi.
Ehtimolki, bu hodisot kecha bo‘lib o‘tdi vaholanki, aniq kechamidi? Agar muqaddamroq boshqa kun, boshqa oy yoxud boshqa yilda sodir bo‘lmagan bo‘lsa, albatta kecha edi yana bir narsa deyolmayman. Har qalay, bu voqea kecha bo‘lgan bo‘lishi kerak, chunki o‘shandan buyon boshqa kun otgani, quyosh chiqqani yo‘q. Ammo-lekin tun qachondan buyon davom etyapti? Qachondan buyon? Kim ayta oladi? Buni biror kimsa, hech bo‘lmaganda, qachondir kelib bilib ololarmikin?
Kecha edi shekilli, kechki ovqatdan so‘ng har kungi odatimcha uydan chiqdim. Atrof sokin, havo g‘oyatda yoqimli, iliq. Xiyobonga kirib borarkanman, osmonda boshim ustida go‘yo binolarning tomi bilan o‘yib hosil qilingan yulduzoqar qop-qora daryoga ko‘zim tushdi; ko‘cha qayrilaturib yulduzlar to‘lqin urgan bu daryoni povillab otilib chiqishga majbur qilardi go‘yo.
Yulduzlardan tortib gazchiroqlargacha barchasi yengil havoda lipillab-yarqillab turardi. Osmon toqlarida ham, shaharda ham had-hisobsiz chiroqlar porlab turganidan tunning qa’ri yorishib ketgan edi. Bunday porloq kechalar uzundan-uzoq serquyosh kunlardan ko‘ra zavqliroqdir.
Xiyobondagi ko‘psonli qahvaxonalar shu’la to‘kib turadi, odamlar esa sayr qilishadi, xandon otib kulishadi, qadah ko‘tarishadi. Oniy lahzaga teatrga nazar soldim. Qaysi teatr edi u? Bilmayman. U yer shunchalar yorug‘ ediki, ko‘nglim g‘ash tortib tezgina uzoqlashdim: zarhal ayvonni aloyina-oshkor namoyish etib turgan o‘tkir yorug‘lik, ulkan billur qandillarning yasamaday tuyuladigan yarqiroq nurlari, sahna chiroqlarining jilvalanishi bularning barchasi notabiiy, chidab bo‘lmas darajada bo‘lib, ko‘ksimni qayg‘u-hasratga to‘ldirdi. Men Yelisey dalalari sari otildim. u yerda tungi ayshini boshlagan restoranchalar barglar orasida gulxanday lovullab ko‘rinadi. Sap-sariq shu’lalarga chulg‘angan kashtanlar rang-barang qilib bo‘yalgan, ichdan nur taratib turuvchi afsonaviy daraxtlarga o‘xshaydi. Dumaloq elektr chiroqlari dam yaltiroq va kumushrang oymomalarni, dam osmondan tushgan oysimon tuxumlarni, dam xiyol titrab turgan ulkan marvaridlarni eslatadi: ular o‘zining sirli sadafrang, ayni paytda shohona shu’lalari bilan manfur, rasvoyi raddibalo gazchiroqlarning ayanchli «tilcha»larini ham, marjonday tizilgan rang-barang shishachiroqlarni ham xira torttirib qo‘ygan.
Men G‘alaba darbozasining tagida to‘xtab, chiroqlarning ikki tomonlama muvoziy zanjiri o‘rtasidan Parijga tomon yo‘nalgan uzun va ulug‘vor shohko‘chani hamda shundoqqina boshim ustidagi samo yoritqichlarini tomosha qila boshladim. Eh, hududsiz fazoga tavakkal sochib yuborilgan va u yerda jimjimador naqshlar hosil qilgan bu samo mash’alalari bizni taxayyyul va orzu-istaklar olamining qaysi puchmoqlariga yetaklamaydi deysiz?!
Men Bulon o‘rmoniga kirdim va u yerda uzoq-uzoq qolib ketdim! Daf’atan tanamga g‘alati bir titroq yugurdi, kuchli tug‘en to‘lqin singari butun borlig‘imni qoplab oldi, cheksiz hayajon va sururdan shaytonlab qolay dedim.
Men yana uzoq sang‘idim, judayam uzoq. Keyin esa orqaga qaytdim.
G‘alaba darbozasi ostida qayta paydo bo‘lganimda qay mahal edi? Bilmayman. Butun shahar qotib uxlar, og‘ir va sim-siyoh bulutlar sekin-asta osmonni bosib kelar edi.
Daf’atan nimadir g‘alati, favqultabiiy bir hodisa ro‘y berajagini his etdim salqin kuchayib, havo quyuqlashganday, tun, ha, men uchun bag‘oyat sevimli bo‘lgan shu tun yuragimni siqib, o‘z og‘irligi bilan bosib kelayotganday bo‘ldi.
Endi shohko‘cha butunlay bo‘shab qolgan. Yolg‘iz ikki mirshab faytonlar to‘xtash joyida u yoqdan-bu yoqqa borib-kelishardi. Deganday, yana ko‘chaning piltalari zo‘rg‘a lipillab turgan gazchiroqlar bilan yoritilgan qatnov qismida sabzavot yuklangan aravalar turnaqator bo‘lib Markaziy bozor sari yo‘nalgan edi. Qorog‘ulikka deyarli singib ketgan aravakashlar mudrashadi, otlar bir-birining ortidan bir maromda yo‘rtib borishadi, hatto yog‘och ko‘prikda ham tuyoqlarning taqillashi eshitilmaydi. Ko‘cha chiroqlari shu’lasida sabzilar qizil, sholg‘om — oq, karam — yashil rangda yiltillab ko‘rinadi; bu qizil shunchaki qizil emas xuddi olov, oqini xuddi kumush, yashilini naq zumrad deysiz! Aravalar birin-sirin o‘tib borishardi. Birmuncha vaqt ularning ortidan tushib oldim, keyin esa Qirol ko‘chasiga burildim va yana xiyobonga kelib qoldim. Endi na sershovqin olomondan, na yarqillagan qahvaxonalardan nomu nishon yo‘q, yolg‘iz uyiga sari shoshilgan bir necha kechikkan yo‘lovchilargina ko‘rinib qoladi. Parijni hech qachon hozirgiday huvillagan, kimsasiz ko‘rgan emas edim. Soatimga qaradim: tungi ikki.
G‘ayritabiiy bir kuch meni nuqilaydi, yana izg‘ishga undaydi. Bastiliya maydoniga bordim. Shu yerda daf’atan bu qadar sim-siyoh tunni boshqa hech qachon ko‘rmaganligimni anglab qoldim, negaki qorong‘ining zo‘ridan hatto Iyul kolonnasini ham ilg‘ab bo‘lmas, uning oltin qubbalari ham quyuq zulmatda ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan edi. Osilib turgan mahobatli va zich bulutlar qatlami yulduzlarni yutib yuborgani yetmaganday, uni ham komiga tortish uchun yerga tushgan kabi edi.
Men izimga qaytdim. Atrofimda endi jon asari yo‘q. Shunday bo‘lsa-da, Shato d’O maydonida qandaydir alkashga urilib ketay dedim, keyin u ham ko‘zdan yo‘qoldi; birmuncha vaqt uning alpang-talpang qadam tovushlari baralla eshitilib turdi. Yana olg‘a ketdim. Monmartrdan Sena daryosiga qarab fayton ketib borardi. Kucherni chaqirdim, ammo hech qanday javob bo‘lmadi. Druo ko‘chasi kunjagida allambalo bir ayol daydib yuribdi.
— Janob, xudo xayringizni bersin…
Men uning uzatilgan qo‘llarini sezmaganga olib qadamimni tezlatdim. Mana, yana hech kim yo‘q. «Vodevil teatri» oldida eskifurush oqava zovurini titkilab yuribdi — qo‘lchirog‘i naq yer ustida tebranadi.
— Soat nechchi bo‘lganikin, qadrdon? — so‘radim undan.
U esa po‘ng‘illab berdi:
— Men qayerdan bilay?! Soatim bo‘lmasa…
Aynan shu paytda birdan gazchiroqlarning ortiq yonmay qo‘yganini sezib qoldim. Bilaman: yilning bu paytida tejash maqsadida ancha barvaqtroq hali g‘ira-shiradayoq gazchiroqlarni o‘chirib qo‘yishadi; ammo-lekin quyoshning chiqishigacha hali olamzamon vaqt bor, olamzamon!
«Markaziy bozorga boray-chi, o‘yladim men, hech bo‘lmasa o‘sha yerda biror hayot nishonasi bordir, axir?!»
Yana yo‘lga tushdim, biroq endi qaysi yo‘ldan yurish kerakligini tafriqa eta bilmasdim. Xuddi o‘rmonda ketayotganday tanish ko‘chalarni tusmollab ketaberdim.
«Lion krediti» binosi oldida menga it tashlanib qoldi. Grammon ko‘chasiga qayrildim, ammo yana tezda adashib qoldim, toki Birjani temir panjaralaridan tanib qolmagunimcha shu taxlit adashib yuraberdim. Butun Parij uyquga cho‘mgan, qandaydir chuqur va vahim bir uyquga cho‘mgan. To‘satdan uzoqdan faytonning taraqlashi eshitilib qoldi, bu halizamon yonginamdan o‘tib keggan faytonning o‘zginasi bo‘lsa ehtimol. Uni quvib yetish maqsadida bo‘m-bo‘sh va sim-siyoh zimiston ko‘chalardagi taraqlashga ergashib ketaberdim, ha, xuddi o‘lim singari zimiston ko‘chalarda.
Lekin yana adashib qoldim. Hozir qayerdaman? Shuncha barvaqtdan gazchiroqlarni o‘chirib qo‘yish qanaqa bema’nilik o‘zi? Na o‘tkinchilar, na kechikkan ishratparastlar, na uysiz daydilar biror kimsa yo‘q. Hatto mov bo‘lgan mushuklarning xumor-xumor miyovlashlari ham eshitilmaydi.
Mirshablar qayoqqa yo‘qolishdi? «Dod solaman, shunda yugurib kelishadi», dedim o‘zimga o‘zim. Ovoz berdim, biroq tirik jonning sasi chiqmadi.
Kattiqroq baqirdim. Mening juda zaif, bo‘g‘iq ovozim hatto aks-sado bermay yutilib ketdi — u go‘yo tun, ha, aynan ana shu zim-ziyo tun tomonidan yanchib, yakson etib tashlangan edi.
Men endi barala dod soldim:
— Yordam beringlar! Yordam beringla-ar! Yorda-a-am!
Mening noumid qichqirig‘im javobsiz qoldi. Har holda soat nechchi bo‘ldiykin? Men soatimni chiqardim, ammo gugurt yo‘q. Uvoqqina mexanizmning zaif chiqillashiga tasavvur etib bo‘lmas alomat bir quvonch bilan quloq tutdim: ishlayapti! Har qalay men yolg‘iz emas ekanim. Aql bovar qilmaydi!.. Yana ketaverdim, xuddi ko‘r odam singari devorlarni aso bilan paypaslab ketaverdim. Alal-oqibat kun yorisha boshlarmikan, degan umidda dam-dam osmonga qarab qo‘yaman, ammo boshim ustidagi cheki yo‘q fazo qop-qorong‘i, mutlaqo zimiston, shahardan ko‘ra zimistonroq edi.
Har qalay soat nechchi bo‘lsa ekan? Menga juda uzoq adashib yurganimday tuyulyapti, negaki oyoqlarim chalishib, harsillayman, ustiga-ustak o‘larday och qoldim. Men aniq qarorga keldim va birinchi duch kelgan eshikning mis halqasini tortdim, eshik qo‘ng‘irog‘i uy ichida baralla jaranglay boshladi. Bu jaranglash juda g‘alati go‘yoki uyda shundan boshqa tovush yo‘qdek.
Men kutib turaverdim, na biror tirik jon sas beradi, na birov eshikni ochadi. Ko‘ng‘iroqni yana bir marta urdim, kutdim yana hech gap yo‘q.
Meni qo‘rquv chulg‘ab oldi! Qo‘shni uyga sari otildim va qo‘ng‘iroqni eshikbon uxlaydigan qorong‘i dahlizga ham qattiq eshitiladigan qilib ustma-ust yigirma martacha urdim. Nima qilayki, eshikbon ham uyg‘onmadi men yana zo‘r-bazo‘r oldinga intildim: butun kuchim bilan eshik dastaklarini, qo‘ng‘iroq halqalarini siltalayman, dam aso bilan, dam mushtim, dam oyoqlarim bilan eshiklarni uraman, harchand qilmay ular to‘rsayib zich tambalanganicha qolaverdi.
Daf’atan Markaziy bozorda ekanligimni bilib qoldim. Bozor bo‘m-bo‘sh edi na biror-bir sas, na bir harakat sharpasi, na birorta arava, na bir inson zoti, na sabzavotlar g‘arami, na gul dastalari — hammasini xuddiki yer o‘z komiga tortganday! Bozor butunlay huvillagan, harakatsiz, tashlandiq va o‘lik edi.
Meni rasmanasiga vahima bosdi. Nima bo‘lyapti o‘zi? Ey xudoyim, nima bo‘lyapti o‘zi?!
Yana olg‘a yurdim. Soat nechchi bo‘ldi? Nechchi? Kim aytadi, soat nechchi? Butxonalar qo‘ng‘iroqxonasidagi soatlar ham, binolardagi soatlar ham mum tishlaganday jim. «Soatimning shisha qopqog‘ini sindiraman-da, millarini barmoqlarim bilan paypaslab vaqtni bilib olaman». Shunday xayol bilan soatimni chiqardim… yo‘q, u ham ortiq chiqillamay qo‘ygandi… soatim to‘xtab qolgandi. Na shaharda, na havoda hech narsa, ortiq hech narsa qilt etmaydi: na bir shitirlash, na yilt etgan nur, na bir shabada! Hech narsa! Ortiq hech narsa! Hatto tobora uzoqlashib borayotgan faytonning zaif taraqlashi ham eshitilmaydi, hech narsa!
Endi men qirg‘oqda turardim, daryodan muzday shabada esmoqda.
A Sena-chi? U haliyam oqyaptimikan?
Shuni bilgim keldi, timirskilanib zinani topdim, quyiladim…
Hatto suvning ko‘prik ostidagi guvillashi ham eshitilmaydi… Yana pillapoyalar… keyin qumloq… balki suvdir… Suvga qo‘limni tiqdim… U hali oqayotir… oqayotir… sovuq… sovuq… sovuq… qariyb muzday… hatto butunlay to‘xtab qolganday… oh, deyarli ado bo‘lganday.
Birdan aniq-taniq anglab yetdimki, endi hech qachon yuqoriga ko‘tarilish uchun o‘zimda kuch topolmayman… shu yerda shundaycha o‘lib ketaman… o‘lib ketaman ochlikdan, holsizlikdan, sovuqdan.

Ruschadan Nodira Afoqova tarjimasi