Ер тутар кўнглумда гардундин жудо бўлған бало,
Жондадур девона кўнглумдин хато бўлған бало.
Истаманким, ишқ мендин ўзгани қилғай асир,
Ҳеч кишига бўлмасун, ё Раб, манга бўлған бало.
Шод юзланманг балолар бизга ким бўлмас халос,
Бу кўнгул зиндони ичра мубтало бўлған бало.
Васлида рашк ўлтурур, ҳажрида — ғам, ваҳким, манга
Васл аро бўлған балодур ҳажр аро бўлған бало.
Ўлтурурлар ҳамдаминг бўлсам, ўлармен, бўлмасам,
Бўлмаған, жоно, сенинг бирла бало, бўлған бало.
Носиҳо, ошиқлиғимни манъ қилдинг, билмадинг
Ким, насиҳат бирла дафъ ўлмас қазо бўлған бало.
Чун балосиз ком йўқ топмас бақо комин магар
Кимки, ани ўртамас оти фано бўлған бало.
Эй Навоий, токи борди ёр, билдим ҳажр эмиш
Шиддат ичра ҳар балиятдин сиво бўлған бало.
(“Ғаройиб ус-сиғар”, 29-ғазал)
ЛУҒАТ:
Ер тутмоқ – макон тутмоқ, қўним топмоқ
Гардун – фалак, чарх
Носиҳ – насиҳатгўй, ўгит берувчи
Қазо – тақдир
Ком – истак
Балият – балолар
Сиво – ўзга
Ғазалнинг насрий баёни
1. Фалакдан ерга тушган балолар менинг кўнглимда қўним топади. Кўнглимни мўлжалга ололмаган балолар эса жонимдадир.
2. Ишқ мендан ўзгани асир қилишини истамайман. Илоҳо, менга келган балога ҳеч ким йўлиқмасин!
3. Эй, бизга юзланган балолар, кўпам шодланаверманг, чунки кўнглим зиндонига мубтало бўлган бало қутулолмайди.
4. Мени висол чоғида рашк, айрилиқ пайтларида эса ғам ўлдиради. Э воҳ, ҳижронда бўлган бало висол чоғидаги балонинг айни ўзидир.
5. Сенинг ҳамдаминг бўлсам, ғанимлар мени ўлдирадилар; агар ҳамдаминг бўлмасам, фироқингда ўзим жон таслим қиламан. Эй жонон, сен билан бирга бўлиш ҳам, бирга бўлмаслик ҳам катта бало экан.
6. Эй насиҳатгўй, менга ошиқликни манъ қилдинг. Пешонага ёзилган балони панду насиҳат билан даф қилиб бўлмаслигини билмадинг.
7. Мақсадга балосиз етишиб бўлмас. Шунинг учун фано оташи деган балода ёниб ўртамаган киши боқийлик давлатини тополмайди.
8. Эй Навоий, ёр кетгандан кейин изтиробу уқубат бобида ҳижрон ҳар қандай балодан устун эканини билдим.
Ғазалнинг умумий мазмун-маъноси
Машҳур шоир Анварий Абивардий қитъаларининг бирида шундай лутф қилади:
Ҳар балое, к-аз осмон ояд,
Гарчи бар дигаре раво бошад.
Ба замин норасида мегўяд:
“Хонаи Анварий кужо бошад?”
(Таржимаси:
Осмондан то ёғаркан ҳар бало,
Ўзгаларга бўлса ҳам гарчи раво,
Ерга етмасдан бурун: “Қайда эрур
Анварий даргоҳи?” – деб бергай садо).
Навоийнинг бу ғазалидаги дастлабки икки байтда ҳам шунга яқин маъно мавжуд: осмондан тушаётган балолар ошиқнинг кўнглини, кўнглига тушолмагани жонини маскан тутмиш. Бу бало – ишқ балоси. Анварийдан фарқли ўлароқ, Навоий васф этган ошиқ бу балони ўзидан бошқа ҳеч кимга раво кўрмайди. Бунда икки мақсад яширин: биринчидан, Ишқ дарди шунчалик оғир ва ҳалокатлики, мубтало бўлган ошиқ бу дардни ҳеч кимга, ҳатто душманига ҳам раво кўрмайди. Иккинчидан, бу ҳалокатли дард ошиқнинг жону кўнглини шунчалик ўз забтига олганки, Дарднинг ўзига айланган ошиқ бошқалар ҳам шу кўйга тушишларини истамайди. Муҳаббат кучлилигидан унда рашк ва ғаюрлик жўш уриб, ишқ балосига ўзидан бошқа ҳеч ким мубтало бўлмасликни Худодан сўраб ёлворади:
Истаманким, ишқ мендин ўзгани қилғай асир,
Ҳеч кишига бўлмасун, ё Раб, манга бўлған бало.
Демак, ҳар қандай балога ҳам сабр қилган ва Худони эсдан чиқармаган банда учун ҳар бир хорлик ва қийинчилик интиҳосида, шубҳасиз, илоҳий мукофот, ажру савоблар бор.
Мавлоно Яъқуб Чархий буюргандек, “Бало – Илоҳий имтиҳондир, кимки балога сабр қилса, Парвардигор иноятидан бенасиб қолмагай… Парвардигор Фиръавнга Миср подшолигини имтиҳон тариқасида берди, алалоқибат ширкка юз бурди. Юсуфни Яъқуб дийдоридан бенасиб қилди, қудуқ ичида илоҳий ваҳий саодатига мушарраф айлади ва балоларга кўрсатган сабрининг мукофоти тариқасида Мисрда азиз этди”.
Илоҳий синовдан ҳамма ҳар хил ўтаркан, Навоий ушбу синов дарди ва машаққатини ичида пинҳон тутиб, бировга ошкор этмаслик йўлини танлайди. Қуйидаги байтни нақшбандийликнинг “Дил ба Ёру даст ба кор” шиорининг зарофат билан қилинган талқини десак, адашмаган бўламиз:
Шод юзланманг балолар бизга ким, бўлмас халос
Бу кўнгул зиндони ичра мубтало бўлған бало.
Ошиқлик – азалдан пешанада битилган қисмат экан, бу қисматни насиҳат билан ўзгартириб бўлмайди. Навоий “қазо” (Аллоҳ таолонинг ҳамма нарсаларнинг келажакда қандоқ бўлишини азалдан билиши; қисмат) сўзини қўллаш орқали бало сўзининг яна бир маъносига ишора қилади. Гап шундаки, руҳлар ўз Парвардигорига имон келтирган кунни мумтоз адабиётда “аласт куни” дея талқин қилишади. Қуръони каримга кўра, ҳали жисмлар яралмасдан аввал Аллоҳ таоло руҳларни яратиб улардан “Аласту бираббикум?” (Мен сизларнинг Парвардигорингиз эмасманми?) деб сўраганида, руҳлар “Бало” (Албатта) деб жавоб берган. Ғазалдаги бало тимсоли ана шу аласт куни – руҳлар ўз Парвардигорига имон келтирган куннинг сифати бўлса, ажабмас. Қолаверса, айнан ўшанда руҳлар бир-бирига улфат тутинган. Ўша улфат ва унсият жисм оламида ҳам давом этади. Руҳлар то ўзининг яқинини топмагунча безовта бўлиб, эгасини доимий изланиш ва изтиробга солиб туради. Одамлар орасидаги меҳр-муҳаббат ҳам, гина-кудурат ва душманлик ҳам азалдан битилган қисмат деганда, шу маънони ҳам ҳисобга олиш зарур:
Носиҳо, ошиқлиғимни манъ қилдинг, билмадинг
Ким, насиҳат бирла дафъ ўлмас қазо бўлған бало.
Балонинг турлари кўп. Аммо энг шиддатлиси, энг машаққатлиси – ёр ҳижрони. Ёр деганда кимни назарда тутиш керак – дўстними, севикли маҳбубаними ёки Яратган Эгамними – шеърхон бу борада ўз ҳолати ва кайфиятига кўра бир тўхтамга келади. Энг муҳими, ёрнинг қайси маъноси қўлланилганда ҳам моҳият ўзгармайди – ҳижрон балоларнинг энг оғири бўлиб қолаверади. Ҳижрон азобини бир марта тортган одам бунга албатта имон келтиради:
Эй Навоий, токи борди ёр, билдим ҳажр эмиш
Шиддат ичра ҳар балиятдин сиво бўлған бало.
«Жаҳон адабиёти» журнали, 2020 йил 7-сон