ёхуд гўзаллик инкишофи

Дунёнинг гўзаллиги муҳаббат билан… Тангри Таоло ҳам жамики бор­лиқни муҳаббат билан яратди. Уларнинг ичида инсоний севги қуёш янглиғ ҳар бир юракда порлаб, оламга мунавварлик ато этади. Бу ишқнинг гўзаллиги, қадр-қимматини биз ҳароратли сўз воситасида, адабиёт орқали англаймиз. “Муҳаббатдан  муҳаббат бўлур пайдо, муҳаббатсиз кишидан қоч Ҳувайдо” деган эди ҳазрати Ҳувайдо.

Шарқда мусулмон қадриятларига биноан муҳаббатли икки кўнгил  фақат никоҳ орқали бир бутунликка эришади. Икки севишган кўнгилнинг аҳдини бутун борлиқ, коинот, фаришталар олқишлайди, дейдилар. Инсоний муҳаббатнинг улуғлиги яна вафо билан синалади, садоқат билан мустаҳкамланади.“Тоҳир ва Зуҳра”, “Лайли  ва Мажнун”, “Фарҳод ва Ширин”, “Юсуф ва Зулайҳо”, “Вомиқ ва Узро”, “Ошиқ Ғариб ва Шоҳсанам” каби муҳаббат достонлари ҳам ана шу қадриятлар улуғворлиги билан бетакрордир. Бу ишқ қиссалари асрлар давомида нафақат шарқ халқлари, балки бутун дунё аҳлини ҳайратлантириб келди, уларга “муҳаббат илми”дан сабоқ берди.

Ўрта Осиёдаги биринчи замонавий романнавис Абдулла Қодирий ҳам “Ўткан кунлар” романида Отабек ва Кумуш муҳаббати тимсолида ана шу анъаналарни насрда, ўз даврига мос талқинда давом эттирди, бу асарда қаҳрамонлар муҳаббати қанчалар гўзал бўлса, уларнинг қисмати шунчалар аянчлидир.  Баъзан, балки бу асарлардаги севишган қалблар муродига етсалар, улар бу қадар таъсирчан чиқмасмиди, деган ўйга ҳам боради киши.

Шарқона қадриятларнинг яна бир муҳим жиҳати шундаки, бунда муҳаббат, садоқат, вафо қанча улуғланса, бевафолик, турмуш ўртоғи, севикли ёрига хиёнат шунчалар қораланади. Зино – яьни никоҳсиз қовушув асл энг оғир гуноҳ ҳисобланади.

Биз барчамиз болаликдан мана шундай покиза ва улуғвор қадриятлар асосида камол топдик. Шу боис ҳам кўнглимиз ҳар қанча юксак туғёнли муҳаббат бўлса-да, лекин у никоҳланган жуфтига садоқатсизлик эвазига бунёд  бўлса  қабул қилмайди. Никоҳ бузилганда арш ларзага келади, дейди уламоларимиз.

Ўзбекистон халқ шоираси Зулфияхонимнинг буюк садоқати,  ибо ва ҳаё  доирасидан чиқмаган мунис соғинчлари, Ҳамид Олимжонга бўлган вафоси, бардоши  покиза муҳаббат рамзига айлангани ана шундан бўлса керак: 

Ҳижронинг  қалбимда, созинг қўлимда,
Ҳаётни куйлайман чекинар  алам.
Тунлар ёнимдасан, кундуз қошимда,
Мен ҳаёт эканман, ҳаётсан сен ҳам.

Бу заифа қалб ила айрилиқ ва ҳижрон, кўз ёшлар, ҳаёт синовларини  енгиб, тоғдек бардошга айланган қалбнинг иқрори. Бу муҳаббатга содиқ  шарқ аёлининг ўз юраги ва ҳиссиётлари номидан  ўзига ўқиган ҳукмидир.

Шу боис ҳам академик шоиримиз  Ғафур Ғулом шоира Зулфия ҳақида  “Муаззам Шарқ намоёндир сенинг покиза жонингда…” деган эди. Машҳур авар шоири Расул Ҳамзатов: “Шоиралик шоирликка нисбатан кам учрайдиган ҳодиса. Ана шундай ярқироқ юлдузлар қаторидан ўзбек шоираси Зулфия муносиб ўрин эгаллайди”, дея эътироф этади. Буюк қирғиз ёзувчиси Чингиз Айтматов: “Ўзбек шоираси Зулфиянинг қутлуғ қадами туфайли Шарқ адабиётига санъаткор аёл кириб келди… Мен шоира поэзиясидаги дилбарлик, донолик бу улкан маданиятнинг қўлга киритган улкан ютуғи эканлигини ҳам таъкидламоқчиман. Чунки Зулфия фақат ўз шеър­ларида гавдаланган тўла-тўкис аёл тимсолигина эмас, балки у мукаммал шахс  ҳамдир”, дея шоирани шарафлаган эди. Чунки Зулфияхонимнинг виқорли шахсияти, садоқатга йўғрилган  тақдири  шарқ анъаналари ва қадриятларига мос эди. Шу боис ҳам у халқимиз томонидан вафо тимсоли сифатида улуғланди. Шу ўринда беихтиёр Ўзбекистон халқ шоири Абудулла Ориповнинг “Аёл” шеъри ёдга тушади.

Шундай буюк қадриятлар таъсирида мен 30 йилдан ортиқ вақт давомида буюк қирғиз ёзувчиси Чингиз Айтматовнинг “Жамила” қиссасидаги Жамилани эрига хиёнати учун “кечира олмай” келдим. Унинг муҳаббатини тушунгим келмасди. Гарчи руҳиятим бу гўзал муҳаббатдан ёниб таъсирланган, бу севгидан юрагим ларзага келса-да, қалбимда бир овоз тинмай бу “муҳаббат эмас, хиёнат” деб шивирларди. Ҳар гал машҳур француз адиби Луи Арагоннинг “Жамила” бу ер юзидаги муҳаббат ҳақидаги энг гўзал достондир” деган сўзларини ўқиганимда ички қайсарлик билан “Ҳа, энди бу французлар эркин муҳаббатни ёқлайди-да, улар никоҳ нима эканлигини, ўз жуфтига садоқат ва вафо не эканлигини билармиди?” дея ўйлар ва кўнглим ғашланарди. Луи Арагоннинг “Жамила”ни Шекспирнинг “Ромео ва Жульетта”си билан қиёслагани ҳам менга бироз эриш туюларди. Таниқли адабиётшунос олимларнинг “Жамила” ҳақидаги мақтовларини негадир қабул қилолмасдим. Улар гўёки Луи Арагон фикрини рад этса, адабиётни тушунмайдиганлар сафига кириб қолишдан қўрққанларидан мажбуран “муроса” йўлини тутгандек туюларди, кўплари шундай ҳам эди. Аслида олимлар, ўқувчилар ичида мен каби фикрлайдиганлар, адибни “Жамила”нинг “жасорати” учун, шарқ қадриятлари, никоҳни таҳқирлаган инсон сифатида айбловчилар кам эмасди.

Адабиётшунос олим Иброҳим Саидов шундай дейди: “Бу улуғ ёзувчи XX асрда ўз асарлари билан дунёни мафтун қилди. Бу адабий “улуғвор юриш” “Жамила” қиссаси билан бошланди. Ч.Айтматов Москвадаги Олий Адабиёт курсида ўқиб юрган пайтларида институтнинг проза курси раҳбари, машҳур адабиётшунос ва таржимон Избах Гонштейн буюк француз ёзувчиси Луи Арагонга ёш адиб Ч.Айтматовнинг “Жамила” қиссасини юборади. Маълум вақт ўтгач И.Гонштейнга жавоб хати келади. У мактубни талабаларга ўқиб беради (Қиссани Луи Арагонга Мухтор Авезов тавсия этган деган фикрлар ҳам бор). Мактубда Луи Арагон Францияда бу қиссани ўқиб таъсирлангани ва француз тилига таржима қилиб 100 минг нусхада чоп эттиргани, яна 100 минг нусхада чиқармоқчи эканлиги айтилган экан. Хат “Мен бундай гўзал севги қиссасини ўқимаганман” деган сўзлар билан якунланади”.

Гарчи ғарб олами бу қиссани юксак даражада эътироф қилиб турган бўлса-да, адиб “Жамила” қиссаси учун ҳам ўз вақтида жиддий танбеҳлар эшитади: “Жамила” қиссаси чиққанда ўзимизнинг туппа-тузук ёзувчимиз бирдан унга ёпишиб қолди, – дея хотирлайди адиб. – Қиссани фирқа мажлисида, жамоатчилик кўз ўнгида ер билан яксон қилди. У ўзининг қиссага қўйган айбларида бадиий ижодда маъно ва мазмун коммунистик партия сиёсатига уйғун бўлиши, ижодкор социалистик реализмдан асло чекинмаслиги, идеологиянинг бошқа қатъий талаблари ҳақида узоқ сафсата сотиб, охири оиланинг бузилиши коммунистик ахлоқ принципларига катта зарба эканини таъкидлади. Оила бирлиги ва аҳиллиги партия ва жамиятнинг асосини ушлаб турган муҳим таянч эканини қайд этиб, ниҳоят, менинг қиссам ана шу ғояларга мос келмаган сюжет асосида ёзилганини “фош” этди”.

Қирғиз олимлари А.Муратов ва К.Акматовлар 1959 йилнинг 16 январида  Қирғизистон Ёзувчилар уюшмасидаги “тошбўрон”да 23 киши қиссани қаттиқ танқид қилганлигини, фақат икки ёш олим – К.Бобулов ва К.Асаналиев “Жамила” ҳақида илиқ фикр билдирганлигини айтади.

Таниқли адабиётшунос олим Йўлдош Солижонов эса Чингиз Айтматовнинг “Жамила”, Ўткир Ҳошимовнинг “Икки эшик ораси” асарлари қаҳрамонларининг бу борадаги “журъат”ларини таҳлил қилар экан шундай дейди: “Аслида бу вафосизлик жиддий муҳокамага арзийди.(таъкид бизники) Аммо адиблар бу масалада ўзларини холис тутадилар. Ч.Айтматов Жамиланинг қилмишини баҳолашни воқеага бевосита гувоҳ бўлган ҳикоячи Сеит, овул аҳли ва ўқувчилар ҳукмига ҳавола қилади. Келинойисини қораламаган биргина Сеит эди, холос. Ўзи ҳам севги кошонасига илк қадамини қўяётган бу ўсмир йигит улар тўғри иш қилди, деган хулосага келади. Бироқ қишлоқ аҳли ёппасига Жамилани қоралайди: “Аҳмоқ-да! Ақли бўлса туз ичган жойига туфлаб, санқиб юрган бир мусофирга эргашиб кетармиди?” “Тавба, Содиқдан ортиқ  эрни топиб бўпти. Ўзига ўзи қилди, жувонмарг!”

Бир қарашда Чингиз Айтматовнинг “Жамила” қиссасининг бош қаҳ­рамони урушда қон кечиб юрган эрига “хиёнат” қилгандай. Асар ҳақида шошиброқ хулоса чиқарган ҳар қандай шарқ кишиси у аёлми, эркакми, Жамилани бевафоликда, енгилтакликда айблаши аниқ. Абдулла Ориповнинг “Аёл” шеърида ўн тўққиз ёшида бева қолган, урушда қурбон бўлган севган ёрига  бир умр садоқатда ўтишга жазм қилган аёл вафоси, бардоши мужассам эди. Шунинг учун кўнгил Жамилани айблаган ҳолда шоир шеъридаги вафодор аёлни улуғлайди. Аслида-чи?!

Хўш, Чингиз Айтматов ўзигача бўлган муҳаббат борасидаги шарқона адабиёт анъаналарини қандай қилиб буза олди? Француз адиби Луи Арагон бу асарга айнан шу жиҳати учунгина юксак баҳо берганмиди?  Айтматовга ким бу йўлда ирода ва куч бағишлади? У ҳақиқатда ҳам бундай  исёнкор муҳаббат қиссасини куйлашда Шарқда биринчи эдими?

Атоқли  адиб Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар” ва “Меҳробдан чаён” асарлари нафақат шарқдаги илк замонавий романлар сифатида, балки юксак бадият ва маҳорат, бетакрор ширали тили, шарқона муҳаббат ҳарорати ила йўғрилгани билан ҳам элларга манзуру машҳур бўлди. ­Аёнки, шарқда, хусусан минтақамиздаги халқлар ичида уни қайта-қайта ўқимаган ижодкор топилмайди. Шу маънода Чингиз Айтматовнинг болаликдан бу асарлар билан яқиндан танишганига асло шубҳа йўқдир.

Абдулла Қодирий гарчи илк романи “Ўткан кунлар” қаҳрамонлари тақдирини шарқона анъаналарга мувофиқ аянчли айрилиқ ва қисмат билан якунлаган бўлса-да, “Меҳробдан чаён” романида муҳаббат мавзусига  тамомила янгича ёндошади. (Отабекнинг ўлими моҳиятидаги уйғотувчи куч, бу алоҳида мавзу) Отабекнинг Кумушидан Анварнинг Раъноси ўз журъати, севгиси, тақдири учун курашчанлиги билан  тамомила ажралиб туради. Раъно замона битаётган ҳукмларни қисмат деб билмайди. Бу асарда илк бора нафақат ўзбек, балки  шарқ қизининг ўз бахти учун дадил кураши, қатъияти моҳирона ифода этилган. Бу эса ўз навбатида Чингиз Айтматовга кучли таъсир кўрсатган бўлиши мумкин. Айтматовнинг илк қиссасини айнан шу руҳда ёзгани ҳам буни исботлаб турибди.

Раъно ва Жамила, Анвар ва Дониёр табиатидаги ўзига хос ўхшаш жиҳатлар, муҳаббат лавҳалари акс этган тасвирлардаги уйғунлик  алоҳида тадқиқот мавзуси, биз кўпроқ аёл қаҳрамонлар табиатидаги ўхшашликларга тўхталмоқчимиз.

“Асар ёзишдан олдин ўзимни сочиб юбораман. Ҳаммасини унутаман ва янгидан  йиғина бошлайман. Ахир тирилиш учун ҳам аввал ўлмоқ лозим эмасми?” деган эди бир пайтлар Нобелъ мукофоти совриндори, португалиялик машҳур ёзувчи Жозе Сарамаго. “Жамила” қиссасини қайтадан мутолаа қилаётиб, ўзимни-ўзим таний олмай қолдим. Худди Жозе Сарамаго айтган ҳолатни ўқувчи сифатида бошдан ўткардим. Асарни синчиклаб ўқир эканман, қалбан, руҳан аввалги тушунчаларим сочилиб кетди, барчасини унутдим ва адибнинг ҳар бир сўз, ҳар бир жумла қатига сингдирган маъно, рамзлари моҳиятини англай бошладим. Негадир мен асарни эмас, Чингиз Айтматов юрагини қалбан ҳис қилаётгандим. Сўзлар юзидаги пардалар кўтарилиб, ҳар  сўзда ёзувчининг  қалби офтоб шуъласидек чарақлаб кўрина бошлади. Негаки адиб уни айблаганларидек, минг йиллик қадриятларимизга хилоф иш қилмаганди. У қадриятларни, никоҳни ерга урмаганди. Унинг қаҳрамони хиёнат кўчасига кирмаганди. Ҳақиқатдан ҳам “Жамила” дунёдаги муҳаббат ҳақидаги энг гўзал қисса эди. Луи Арагон Европа, дунёнинг мана-ман деган ёзувчилари ижодида кузатилмаган, шаҳвоний нафс, ҳирсий майллардан баланд, қуёш қадар юксакликдаги шарқ руҳониятига зид бўлмаган покиза муҳаббатни учратганди.

Бу муҳаббат “Тоҳир ва Зуҳра”, “Алпомиш ва Барчиной”, “Фарҳод ва Ширин”, “Лайли ва Мажнун” муҳаббатидай покиза, гўзал ва улуғвор эди. Шунда мен адиб нима сабабдан гарчи қирғизларда у қадар кўп учрамаса-да, асар қаҳрамони бўлган қизга – “Жамила”, яъни гўзаллик деб исм қўйганини  англадим. Жамила исми моҳиятидаги “Гўзаллик”да Анвар ва Раъно исмлари замиридаги “Ёруғлик” ва “Муаттарлик – нафосат” кўриниш бергандек туюлади. Келинг, энди асар моҳиятидаги мени ҳайратга солган, ўттиз йиллик қарашларимни ўзгартирган жиҳатларга ­эътибор қаратайлик.

Аввало бу оила қандай тузилди? Ўқиймиз!

“…У ёшлигидан йилқичилар орасида ўсиб, катта бўлган, тоғ этагига жойлашган Бақайир овулидаги йилқичининг қизи эди, Содиқ акам ҳам чавандоз бўлган экан, у бир куни яйловдаги чорвадорлар тўйи муносабати билан ўтказилган пойгада Жамилага етолмай қолган экан. Шундан кейин изза бўлиб, уни олиб қочиб кетганлигини билардим”.

Асарда ёзувчи Жамиланинг қандай қилиб аламзада Содиқ чангалига тушганини билдириш билан бирга, ўқувчи эътиборини Жамила табиатидаги ўзига хос ўктамликка қаради:

“Жамиланинг хатти-ҳаракатларида аллақандай жўшқинлик, эркакларга хос фазилат бор эди. Ҳар бир ишга астойдил киришар, бошқа келинлардек бошим, белим оғрияпти деб сира зорланмасди. Бироқ ўзи ҳам бировга ҳақини кетказмайдиган, айтишган билан айтишиб, сўкишган билан сўкишадиган ўжар аёллардан эди”.

Шу боис ҳам онаси унга доимо унинг тагли-жойли ерга тушганини эслатар, болам бу ҳам бўлса сенинг бахтинг, буни сира ҳам ёдингдан чиқарма, дерди. Хотин киши  Тангрининг берганига шукр қилиб, рўзғорида бирини икки қилиб юрса, шунинг ўзи катта давлат эканлигини уқтирарди. Шу ўринда яна бир жиҳатни таъкидлагимиз келади, адибнинг Жамила тасвиридаги бўёқлари негадир хаёлингизга машҳур турк ёзувчиси Рашод Нури Гунтекиннинг “Чолиқуши” романи қаҳрамони Фариданинг табиатини ҳам эслатади. Эътибор беринг: Жамила жуда шўх, ёш болага ўхшарди. Гоҳида ўзидан-ўзи кампирларга суйкалиб эркаланса, гоҳида  қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборарди. Кўпинча кўчадан кириб келаётганида худди ёш қизчалардек ариқдан лорсиллаб сакраб ўтар, доимо қандайдир қўшиқни ўзича хиргойи қилиб юрарди. “Кампирлар Жамиланинг бу қилиқларини ўзларича гап қилиб: “Ҳали бола-да, бора-бора қуюлиб қолади” деб қўйишарди”.

Шарқ  гўзаллари каби, Жамила ҳам сарвқомат, бежирим аёл эди. Икки ўрим қора сочини бошига чамбарак қилиб ўриб, устидан танғиб олган оппоқ дурраси унинг буғдойранг кулча юзига жуда ярашиб тушарди.У кулганда унинг порлаб турган шаҳло кўзларида навқирон ёшлик барқ урар, шунда у беихтиёр қаддини ростлаб, овулнинг шўх лапарларини куйлай бошларди. Овулдаги йигитлар, айниқса фронтдан қайтиб келган собиқ аскарлар гарчи Жамилани кўз остига олишиб, гоҳо у билан тегишиб юришсалар-да, чегарадан чиқишга ботинишолмасди. Негаки, Жамила  ҳаддидан ошганларнинг таъзирини бериб қўярди.

Муаллиф Жамилани шундай таърифлайдики, ўқувчи у билан бирга кулади, ўйнайди, ҳазил-ҳузул қилади, лекин кўнглининг бир чети ҳамиша хижил тураверади. Бу Жамилага ачиниш, унга чинакам бахт соғиниш ҳисси бўлса не ажаб? Ана шу жараёнда унинг шодонлик ичра яширилган маҳзун ҳаётига назар солган ўқувчи қалбида адоқсиз саволлар уйғонади?

Бу оиланинг маънавий-руҳий асослари бормиди? Бу оила икки-тараф қиз ва йигитнинг розилиги асосидаги никоҳ билан мустаҳкамланганмиди? Бу оиланинг бунёд бўлишида Жамиланинг кўнгли, розилигига қаралдими? Жамиланинг ихтиёри, орзу-умидлари билан биров ҳисоблашдими? Жамила бу турмушдан бахтли эдими?

Жамилага Содиқ томонидан совчи юборилмайди, унинг ва ота-онасининг розилиги ҳам сўралмайди…Тақдирга тан бергандай кўрингани билан, Жамиланинг юрагида қандайдир  номсиз исён бор эди. Назаримизда у ўз орзулари, эрки, саодатига қарши равишда қирғий чангалига тушган қушчадек ночор,  сўнишга маҳкум қуёш, сўлишга маҳкум гулдек эди гўё. Муаллиф  бу ҳолатни Сеит тилидан шундай таърифлайди:

“Мен аравага охирги марта пичан босар эканман, Жамиланинг ботиб бораётган қуёшга узоқ тикилиб турганини пайқадим. Қуёш дарёнинг нариги ёғида, қозоқ даштларининг аллақаерида ўт ёқилган тандирнинг оғзидек алангаланиб, ҳолдан тойиб, осмонда сузиб юрган паға-паға булут парчаларини қизғиш рангга бўяб, бинафшаранг даштликка сўнгги шуълаларини сочиб, аста-секин уфқ орқасига ўтиб борарди. Жамила қўли билан қуёшни тўсиб, ўша томонда ажиб бир манзара бордек, кўзларини узмай, кулимсираб қараб турарди. Энди унинг чеҳраси очилиб, кўнгли анча кўтарилган эди”. 

Унинг “ўша томонда ажиб манзара бордек” қуёшга талпинишида эртанги кунга  умид ва интизорлик,  қандайдир мўъжиза рўй беришига ишонч  мужассам эди. Сеит тилидан бу ҳолатни муаллиф шундай тасвирлайди:

“Жамила ботиб бораётган қуёшдан кўзини узмай, индамай қолди, ке­йин гўё менга эмас, ўзига гапираётгандек, яна шундай деди: – Бундай кишилар кўнглингдагини билармиди… Буни ҳеч ким билмайди. Худо билсин, бундай эркаклар дунёда йўқдир ҳам!”

Муаллиф бу ерда ботиб бораётган қуёш тимсоли орқали умидлар ижобатисиз ўтган яна бир кун Жамила кўнглига қанчалар маҳзунлик солганини тасвирлайди. У ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолатда муҳаббат тўла эгасиз кўнглини тушунгувчи инсон соғинчи билан яшаётгандек эди.

Эсланг, асарда хат билан боғлиқ бир ҳолат бор.

“Содиқ акам ҳар доим хатни “Соғинчли салом хат” деган сўздан бошларди. Кейин: “Етиб маълум бўлсинки, у томонда, яъни гуллаб-яшнаётган Таласнинг салқин ҳавосида соғ-саломат, ўйнаб-кулиб юрган жондан азиз, меҳрибон отажоним Йўлчибойга”, деб саломни отамдан бошларди, кейин катта ойимни, сўнгра ишчан ойимни, ана ундан кейин қавм– қариндошларимизнинг соғлиғини сўраб, энг охирида: “шунингдек хотиним Жамила ҳам эсон-омон юрибдими?” деб бир оғиз қистириб ўтарди”.

Хўш, Жамиланинг қоронғи кўнглини бу каби хатлар ёрита олармиди?

“Жамила ҳар сафар хатни қўлига олиши билан ўз-ўзидан қизишиб кетар, уни ҳарислик билан тез-тез ўқий бошларди. Лекин хатнинг охирига яқинлашган сайин юзидаги қувонч алангалари сўниб, ранги ўчиб, қошлари яна чимирилиб қоларди. Баъзида хатни охиригача ўқиб чиқишга ҳам ­сабри чидамай, ҳафсаласи пир бўларди-ю, ғинг демасдан, гўё қарз олган нарсасини қайтариб бераётгандек бўшашиб, хатни ойимнинг қўлига тутқазарди…”

Келинининг тумшайиб қолганини пайқаган қайнонаси ҳам Жамиладаги бу ҳолатни  соғинч ҳисси деб тушунади: – Хабар келганига қувониш ўрнига хафа бўлганинг нимаси, болам. Ёки фақат сенинг куёвинг аскарликка кетганми? Барчага баробар мусибат, сабр қил… Кўз очиб кўрган ёрини ким соғинмайди дейсан, Соғинсанг ҳам сир бой берма, ичингда сақла. Жамила бўлса миқ этмасди. Лом-мим демаса ҳам, паришон чеҳраси гўё: “Эҳ, кошки эди тушунсангиз!” деяётгандек бўларди”.

Нега у хатни ўқишга ошиқмасди? Нега унинг кўзлари сўник эди? Негаки, унинг орзулари зўрлик исканжаси туфайли топталган эди. У қалб истакларидан воз кечишга маҳкум қилинган эди. Уни наҳотки, бир умр мана шундай бахтсиз, муҳаббатсиз, орзу-умидларимга зид равишда яшасам, деган изтироб қийнарди. Шундай бўлса-да унинг сиёҳ кўнгли умид нурларига талпинарди. Ҳар оқшом қуёшнинг ботиши қанчалар умидсиз бўлса, ҳар тонгда қуёшнинг уфқда юз кўрсатиши шунчалар умидли эди. У Қизил елканли кемани кутган Ассолдек фақат интизорлик ичра яшарди.

Ҳаммаси Жамиланинг далага чиқишидан бошланади. Раис унинг қайнонасини кўндиради: “– Агар келинимга йўлда-пўлда тентак аравакашлар тегажоғлик қилади, деб қўрқсангиз, мана, қайин иниси бор-ку.  Бу иним янгасига бировни яқин йўлатиш у ёқда турсин, қарагани ҳам қўймас. Сеит ҳам чакана эмас, азамат йигит-ку”. Аввалига қайнона бироз иккиланади, сўнгра келинининг ёнига доимий ҳамроҳ сифатида Сеитни, мўмин қобил, урушдан ярадор бўлиб қайтган Дониёрни ҳам қўшилишини эшитиб кўнгли бироз хотиржам бўлади.

Камгап ва тортинчоқ Дониёр шаддод келиннинг тамомила акси эди. У ҳатто бирга ишлаётган Жамила ва Сеит билан  ҳам бирон марта очилиб гаплашмайди. Аввалига Жамилага Дониёрнинг бори ҳам, йўғи ҳам билинмайди. Уни “– Ҳой йигит, исминг нима, Дониёрмиди, кўринишдан эркакка ўхшайсан-ку, қани йўл бошла!” дея камситади, жиғига тегадиган гаплар қилади.

Муаллиф аста-секин ўқувчини бир қарашда сокин дарёдай турган, аслида қалбининг туб-тубларида жиловсиз тўлқинлар ўйнаётган Дониёрнинг сурати ва сийратини шундай тасвирлайди: “Серсавлат, бўй-басти келишган Дониёрнинг жағи бир-бирига ёпишиб кетган, қовоғи сира очилмас, кўзлари бир хилда ғамгин боқарди. Фақат доим учиб турадиган қошлари унинг юзига ҳусн бериб турарди. Гоҳо-гоҳо у қандайдир бир сирли товуш эшитгандек ҳушёр тортар, қошлари учиб, гўё бир нарсадан хурсанд бўлгандек кўзлари ярақлаб кетарди. Лекин биз бунинг сабабини билмасдик. Бугина эмас, унинг бошқа қизиқ одатлари ҳам бор эди. Қош қорайганда отларни аравадан чиқариб, овқат қачон тайёр бўларкин, деб ўчоқ атрофида дам олиб ўтирардик. Дониёр бўлса ёнимиздаги  Қоровултепага чиқиб, қоронғи тушгунга қадар ўша ерда ўтирарди”.

Ҳа, Дониёрнинг ўз ички дунёси бор эди. Аёнки, у дунё бу дунёдан гўзалроқ, мафтункорроқ ва орзу-умидларга тўла эди. У ерда кимгадир аталган буюк муҳаббат бор эди. У кимга аталганини ҳатто Дониёрнинг ўзи ҳам билмасди. Шунинг учун имкон топилди дегунча ўша дунёсига кириб ҳаловат топарди. Буни ёш бола бўлса-да, ҳатто Сеит ҳам сезарди: “У мен англаб етмаган, маъносига тушунмаган аллақандай сирли товушларни бутун вужуди билан берилиб тинглаётгандек туюларди. Баъзан қошлари чимирилиб, кўзлари чақнаб, кучи танасига сиғмаётгандек тўлғанар, гўё ўрнидан ирғиб туриб, қулочини ёзганча бутун борлиқни кўксига босиб, қучоқламоқчи болаётгандек туюларди. Бир қарасанг, қаттиқ чарчаган одамдай яна бўшашиб, ғамгин бўлиб қоларди”. Бу ғамгинликнинг сабаби кутиш, кутиш ва яна кутиш эди…

Чингиз Айтматов Дониёр ва Жамила ўртасидаги муносабатлар ривожини шундай ҳаётий тасвирлар билан қиёслайдики, бу бир-бирига мутлақо қарама-қарши икки қутбнинг қанчалар табиий равишда яқинлашаётганидан ҳайратга тушамиз.

Жамила ва Сеит ҳар гал йўлда  олдинда бораётган Дониёрни қувиб ўтиб уни чанг-тўзон ичида қолдиришади. Гарчи бу ҳазил бўлса-да, Дониёр миқ этмайди.Унинг ёнидан тасира-тусур қилиб ўтиб кетаётган Жамила ва Сеит араваси ортидан мулойим кулимсирайди. Аравада тик турганича отларга устма-уст қамчи босиб бораётган Жамилага ажабланиб, индамай, мамнун бўлгандек қараб қолади. Ёзувчи унинг мана шу биргина қарашида ўта кўнгилчан, олижаноб, шу билан бирга ёнаётган юраги аллақандай сирли ҳасратга тўла инсон сийратини акслантиради.

Жамила ва Дониёр ўртасидаги муносабатларнинг ибтидосини аввало Сеит сезади. Тўғрироғи, у бу муҳаббат учқунини Жамила эмас, аввало у Дониёрнинг кўзларида кўриб қолади. Дониёр арава четига қўйилган қопларни елкасига олаётган Жамилага беихтиёр тикилиб қолади. Аввалига Сеит буни кўнглига оғир олмайди. Кейинчалик эса унинг Жамилага бундай зимдан назар ташлаб юриши унга ёқмайди, у ўзини иззат-нафси топталган одамдек ҳис қилади.

Ёзувчи Жамиланинг  юрагини ифода этишда ўзи хос тасвирдан фойдаланади. Эътибор берган бўлсангиз, Жамила қоп ташиётган пайтда унинг қоп-қора, қўнғир соч ўримлари ерга тегай-тегай деб кетар, орқасига бурилганида эса ажиб бир ҳолат жилваланарди “унинг қисиқ кўзларининг қорачиғи киприклари орасидан ялт этиб кўринарди”. Ана ўша “ялт” этишда қуёшнинг қоп-қора булутлар пардасини ёриб ўтишига ишора бордек туюлади.

Сеит билан Жамила йўлда бир қишлоққа киришиб  бировнинг боғидан олма ўғирлаб чиқишади, йўл-йўлакай қаҳ-қаҳлаб кулишиб кетишади. Жамила бора-боргунча Дониёрга “илиб ол!” деб олма отиб боради. Муаллиф бу жойда ҳам шарқона таъсирли тимсоллардан ўринли фойдаланади. Маълумки, азалдан шарқда олма отиш кўнгил изҳорининг ўзига хос рамзи саналган.

Асарда хирмондаги “катта қоп” билан боғлиқ воқеа қаҳрамонлар ҳаётида туб бурилиш ясайди. Бу саҳнада гўё Дониёрнинг қалбидаги йигитлик ғурури, орияти билан бирга унинг замирида нурланиб турган муҳаббати намоён бўлади. Жамила Дониёрни зилдай қопни ташлашга ҳарчанд даъват қилмасин, бунинг шунчаки бир ҳазил эканлигини уқтиришга уринмасин у “Нари тур!”, деб қопни ташламайди. Гарчи ярадор оёқда минг азобда хирмон сари тик қўйилган  осма ёғоч йўлакдан илгарилаб бораётган Дониёр ортидан кулиб, пичинг гаплар қилса-да, унинг кулгиси сунъийлашиб бораверади.   Жамиланинг “Орқангга қайт!” дея қилган мурожаати жавобсиз қолади.

Каттакон қора қопни кўтарган Дониёр букилиб, ер бағирлаб юқорига чиқиб боради. Жамила қўрққанидан мурдадек оқариб кетган, лаблари дир-дир титраб, кўзларини катта очганча Дониёрга термилиб туради. Пастдан Жамиланинг “Бўлди, бас, қопни ташла!” деган сўзлари Дониёрнинг ориятини баттар алангалатарди у аёлнинг овозини эшитиши билан яна оёқларини ростлаб, олдинга қараб интилади.

Бир пайт Дониёр гандираклаб, унинг ярадор оёғи унга итоат қилмай қўяди. Агар у елкасидаги қопни ташлаб юбормаса, ўзининг ҳам қулаб кетиши аниқ эди. Шунда Жамила жон ҳолатда Сеитга “Югур! Орқасидан суяшиб юбор!” дея қичқиради, ўзи бўлса беихтиёр Дониёрни ушлаб қолмоқчидай қўлларини олдинга чўзади. Сеит ёғоч йўлдан бир амаллаб чиқиб Дониёрга етиб олади. “Бетидан тер қуйилиб, манглай томирлари бўртиб чиқиб, кўзига қон тўлиб кетган” Дониёр уни ҳам “Нари тур!” деб жеркиб ташлайди, бор кучини тўплаб, яна олдинга интилади. Хуллас, Дониёр қавариб, қадоқ бўлиб кетган қўлларини шалвиратиб, оқсоқланиб бир аҳволда пастга тушади, одамлар унга лом-мим дейишмасдан йўл беришади.

Эртасига эрталаб  ғалла қоплаётганда Жамила бу касофат қопни олади-да, уни чок-чокидан шир-шир йиртиб юборади. Ва яна одатдаги юмуш билан йўлга отланишади. Ўртадаги сукутни ҳам  Жамиланинг ўзи бузади, ҳа у жим туролмайди, овозини баралла қўйиб, куйлаб юборади. Бу билан  гўё Дониёрнинг кўнглини очиб, хафачилигини ёзмоқчи бўлади. Иккинчи томондан унинг замирида ўзига хос узр, кечирим сўраш илтижоси ҳам бор эди. Лекин бу илтижо ўтинч кўринишида эмас, Жамила табиатига хос ўктамлик ва қувноқлик ила зоҳир бўлади.

Жамила аввалига бир силкиниб қўяди-да, қалбидан қайнаб чиқаётган янгроқ овоз билан куйлаб юборади. Унинг ашуласи кишига ором бағишларди. Бир пайт у ашуласини бўлиб Дониёрга қичқирди: “Ҳой, бўшанг йигит, овозингни бир чиқарсанг-чи! Йигитмисан ўзинг?” дейди, бунга жавобан Дониёр аравасини тўхтатиб: “Куйлай бер, Жамила, қулоғим сенда” дейди. Лекин Жамила бу билан қаноатланмайди. Дониёрга кетма-кет кўнгил уйғотувчи кесатиқ саволлар ташлайди: “Нима, бошқаларнинг қўшиқ эшитгиси келмайди, деб ўйлайсанми?” “Айтмасанг, айтма, таранг қилишини қара-ю!” “Ҳой, Дониёр, умрингда бировни севганмисан?”  Унинг кулги аралаш устма-уст айтган бу сўзларига Дониёр жавоб қайтармайди. Жамила ҳам чурқ этмай қолади. Дара ичига ҳам бир нафас жимлик чўкади. Фақат ғилдиракларнинг дукур-дукур овози, отларнинг пишқиргани эшитилади. Йўлни кесиб ўтиб, шарқираб оқаётган сойга етишганда бирдан Дониёр аравани секинлатади, бир зум от тақаларининг кечувдаги кумушдек ярақлаган тошларга тегиб шақиллашига диққат билан қулоқ солади. Сўнгра “чуҳ” деб отларга бир қамчи уради-да, титроқ овоз билан юракдан, завқ билан куйлаб юборади:

Eҳ, Олатоғ, Олатоғ,
Ота-бобом ўсган ер!
Eй, Олатоғ, Олатоғ,
Оқ булут қалқиб кўчган ер!

Аввалига уялиб, тортиниб  айтган бўлса, бора-бора унинг овози баралла янграй бошлайди. Ашула дарада қўнғироқдек янграб, узоқ-узоқлардаги қояларда акс садо беради. Дониёрнинг қўнғироқдек овозигина эмас, балки куйнинг оҳанраболиги, жўшқин ҳис-туйғуларга бойлиги ҳам кишини мафтун этарди. Сеит бунинг нималигини ақлига сиғдира олмай лол бўлиб қолади. Дониёрнинг шу бир оғиз куйлашида ҳам қандайдир бир жозиба, нафосат борлиги аниқ сезилиб турарди. Муаллиф унинг ҳолатини шундай ифодалайди: “Бу ашулачининг овозими ё бўлмаса юракдан қайнаб чиқаётган бошқа бир нарсами? Киши қалбининг энг нозик торларини чертиб, унда эзгу ниятлар уйғотаётган бу нима ўзи? Ростини айтсам, бу саволга ҳозир ҳам жавоб бера олмайман”.

Бу ашулада деярли сўз йўқ эди, лекин бу куй сўзсиз ҳам самимий, соф ниятли қалб эгасининг бутун қувончи, умид-орзулари ва тилакларини ифодалаб берарди. Сеит Дониёрни тушуна  олмайди. Лекин бир нарса аниқ эдики, Дониёр бу  кунни, шу дамни кўпдан бери орзиқиб кутгандек, қалбидаги бутун сир-асрорини тўкиб соларди.

Муаллиф ушбу воқеа билан нафақат Жамила ва Сеитни, балки ўқувчини ҳам Дониёр қалбидаги сирли оламга олиб киради: “У – қалбида юксак инсоний муҳаббат туғён урган бир инсон эди! Менимча, унинг севгиси бирор кишига ишқи тушиб, ўша одамга ато қилинган севги эмас, балки инсонни яратиб, уни камолга етказган кенг оламга, ёруғ дунёга бўлган чексиз, жўшқин севги эди! Ҳа, у бу севгини ўз қалбида ардоқлаб сақлаган, ана шу севги билан яшаган эди. Агар у шундай юксак қалб эгаси бўлмай, диди паст, юраги муз бир киши бўлганда эди, табиат уни қанчалик истеъдодли қилиб яратган бўлмасин, бари бир у бунчалик куйлай олмас эди”.

Дониёр шундай куйлайдики, унинг куйи тунги дашт устида яна жўш уриб, мудроқ далани уйғотаётгандек бўларди. Ҳа, бу икки қалбнинг уйғониш сари қўйган илк қадами эди. Бу уйғонишнинг номи эса, муҳаббат эди.

Ҳа, бу улкан муҳаббат ҳақидаги қўшиқ эди. Унда Ватанга, ота-онага, дўсту ёрга, фарзандга, ҳаётга, дунёга қўйингки барча-барча нарсага бўлган инсон севгиси, руҳий-маънавий эҳтиёжи, соғинчи уйғун эди.

Дониёр қўшиғининг сирли таровати шунда эдики, юқоридаги тасвирларнинг барини у тинглагувчи қалбида ёрқин гавдалантирарди. Сеит бунинг сабабини ўзича Дониёрнинг чет ерларда кўп йиллар сарсон-саргардон бўлиб, ўз эл-юртини кўриш иштиёқи билан яшаганида, шу қувончли дамни интизорлик билан кутганида деб биларди. Чунки инсон ўз юртига шу қадар катта меҳр ва интизорлик, соғинч билан талпинганда унинг қалбида шундай муҳаббат ва меҳр қуёши жилваланади, деб биларди.

Сеит Дониёрнинг бу куйларини тинглар экан, унинг бошпана излаб ўтказган машаққатли етимлик йилларини, қонли жанг майдонларида босиб ўтган йўлларини  кўз олдига келтирар эди. Эҳтимол, унинг она Ватан ҳақидаги жўшқин куйлари ўшанда туғилгандир. У Дониёрнинг ашулаларини тинглаб ўтириб, инсон боласи нима учун ўз она тупроғини бунчалар севишини, нима учун, тиз чўкиб, бу тупроқни  худди ўз онасидек қучоқлаб ўпишини дилдан ҳис қилади. Бу ҳолат биринчи марта унинг юрагида янги бир ҳис уйғотганди. У тинмай қани энди она тупроғимнинг муқаддаслигини, унинг кўркини Дониёрчалик сеза билсам, сева билсам, унинг мадҳиясини Дониёрчалик тараннум қилолсам, деган  кучли ҳавас билан ёнарди. Ана шу лаҳзаларда у ниманидир орзиқиб кутарди, лекин бунинг нималигини ўзи ҳам билмасди. Бунга бир томондан хурсанд бўлса, иккинчи томондан хуноб бўларди. Бу жараён Сеит кўнглида  илғамсиз бир тарзда  рассомлик санъатининг илк куртакларини пайдо қилиб, келажакда ҳаётни турфа бўёқлар, суратлар орқали тасвирлашга катта ҳавас уйғотганини, гўзаликни сезишга илҳомлантирганини ўзи ҳам сезмасди.

Бу воқеалар туфайли асар ўзининг янги юқори чўққисига кўтарилади. Энди қаҳрамонлар ички дунёсида янги олам очилади. Ана шу воқеадан кейин Жамила ҳам бутунлай ўзгариб кетади. Олдинги шўх, ҳазилкаш, гапга чечан келиндан гўё асар ҳам қолмагандек эди. Унинг ўйноқи ўткир кўзлари энди гўё булутли кундаги қуёш сингари негадир ғамгин боқарди.Ғамгинлиги бу қуёш унинг йўлини тўсиб турган булутларни ҳайдай оладими, деган ҳадикдан бўлса, на ажаб? Йўлда кетишаётганда ҳам Жамила чуқур ўйга толар, лабларида билинар-билинмас табассум ўйнарди. Лекин шунга қарамай у фақат ўзигагина маълум бўлган аллақандай латиф бир нарсадан ҳузур қилаётгандек, ундан суюнаётгандек туюларди. У гўё икки ўт ичра ёнарди, у иккинчи  ўтнинг нима эканлигини яхши англар, уни олдинда нималар кутаётганини сезгандай ички хавотирга тушарди.

“Баъзан эса, аксинча, хаёлини бир нарса бузгандек, қопни аравадан елкасига силкиб олиб, шу турганича қотиб қоларди. У шу туришида гўё қутуриб оқаётган сувга дуч келиб, уни кечиб ўтишини ҳам, ўтмаслигини ҳам билмай лол бўлиб турган одамга ўхшарди”. Муаллиф бу ерда ўз услубига содиқ қолган ҳолда ҳолатни ўзига хос образ асосида тасвирлайди. Гарчи Жамиланинг ақлу идроки тизгинсиз бу сувдан ўтмасликни  буюраётган бўлса-да, қалби уни мана шу асов мавж сари бошларди. Жамила ўзини уни аввалгидек назарига илмаётгандек қилиб кўрсатишга қанчалик уринмасин, охири бир куни сабри чидамай хирмонда Дониёрга гап отади.“Устингдан кўйлагингни ечсанг бўларди. Ювиб берардим”. У кўйлакни сойга олиб бориб ювади-да, қуритиш учун ёзиб қўйиб, буришган жойларини текислайди. Ана шу кезда ўзи билмаган ҳолда кўйлакни анча вақтгача меҳр билан силайди. Воқеа Жамиланинг йигитлар билан бўлган ҳазил-ҳузули билан боғлиқ жараёнда янада кескин тус ола бошлайди.

Дониёр йигитларга еб қўйгудек ўқрайиб қарар, важоҳатидан гўё ҳозир югуриб бориб Жамилани уларнинг қўлидан ажратиб оладигандек эди. Юзига тик боқишга ботинолмай, фариштадек пок деб билган Жамилани йигитларнинг қучоқлаб ўпиши, тортқилашиб ўйнаганлари Дониёрнинг кўнглига жуда қаттиқ ботади. Шундай бўлса-да, унинг бутун фикри зикри, эс-ҳуши Жамиланинг ҳусни жамолида эди. Дониёр йигитлардан қанчалик қизғанмасин, хандон отиб кулаётган Жамиладан кўзини олмай, унинг бу қилиғига ҳам койиниб, ҳам мароқланиб, хўмрайган қовоқлари остидан мулойим боқиб, тишини-тишига қўйиб ўтирди. Йигитлар Жамилага ҳар томондан ёпишиб, бетларини ўптирганларида Дониёр қути ўчиб, туриб кетмоқчи бўлар, лекин оёқлари итоат қилмаётгандек қимир этолмасди.  Жамила унинг қараб турганини пайқаб  хиралик қилаверган йигитларни силтаб ташлайди.

Икки қалбда неча йиллар давомида пинҳон ётган интизорлик, энди барча тўсиқ ва анидишаларни писанд қилмай ўзлигини намоён эта бошлайди. Қандайдир сеҳрли бир куч Жамилани Дониёр сари етакларди. Негаки у кечаги йигит эмасди. Энди у шу қадар юрак билан куйлардики нима бўлаётганини ўзи ҳам англамасди.  Юраги талпиниб, куйдан ором олган Жамила ҳар доим унга яқинлаб беихтиёр қўл чўзганини сезмай қоларди. Дониёр буни пайқамас эди…

Жамила ва Дониёр юрагидаги севги шу қадар пок, янги умид-орзуларга тўла эдики, иккалалари ҳам ҳарчанд уринмасин бу севгини вужудидан чиқариб ташлай олмасдилар, унинг роҳату заҳматларига чидашга, унга сўзсиз итоат этишга мажбур эдилар. Бу бахтиёр лаҳзалардан таъсирланган кичкина Сеитнинг кўнглида ҳам ҳатто бир лаҳза “Жамила Дониёрни севса яхши бўларди”, деган  фикр ўтарди. Лекин, келинимиз, акамнинг хотини-ку, деган ўй унинг ориятини уйғотар, қийнарди.

Сеит тобора гўзаллашиб, латофати ортиб, нигоҳларидан нур ёғилиб турган Жамиланинг чеҳрасига боқиб унинг қалбида нақадар пок, беғу­бор, ўй-хаёллар жилва қилаётганини, севгининг  инсонни орзу-умидлар, истиқбол сари етакловчи катта куч эканлигини англаб етмаса-да, мурғак қалби билан бу икки вужуддаги уйғонишни сезарди, гоҳ ҳайрат, гоҳ севинч ҳисси ила уларни кузатарди.

“Бироздан сўнг Жамила қўлларини аста-секин Дониёрнинг елкасига ташлади-да, унга суяниб, бошини елкасига қўйди. Шунда Дониёрнинг товуши бир зум титради-ю, кейин яна ҳам кучайиб, қўнғироқдек янгради. У севги ҳақида куйларди. Тонг отиб, гуллаган водий юзидан қора парда кўтарилганда, мен ўша кенг дала ўртасида севишган икки ёшни кўрдим. Улар менга ҳеч назар солмасалар ҳам, кўз остидан қараб, сеҳрлангандек эргашиб борардим. Севишганлар мен билан иши бўлмай, фақат менигина эмас, балки бутун борлиқни ҳам унутиб юборгандек, жонга ором берувчи куй оқимида чайқалиб, бир-бирига термилишиб секин боришарди. Назаримда, Дониёр билан Жамила бутунлай бошқача бўлиб қолгандек эди. Булар мен илгари кўрмаган-билмаган қандайдир янги, бахти кулиб боққан кишилар эди. Ҳа, уларнинг бири, кўзи қоронғида ўтдек ёниб, эски кўйлагининг ёқасини очиб юбориб, дала-даштга янгроқ куй таратиб бораётган Дониёр эди. Ҳа, иккинчиси, Дониёрга эркаланиб жимгина ўтирган менинг янгам Жамила эди!”

Бу шунчалар гўзал ва беғубор ҳолат эдики, Дониёрнинг куйларидан таъсирланган Сеитнинг миясига, “Мен уларнинг суратини чизаман!” деган фикр келади, бундан ўзи ҳам гўё нодир бир нарса топиб олгандай севиниб кетади. Гарчи аввалига  ўз фикридан чўчиб, “Бу иш менинг қўлимдан келармикин, эплай олармикинман?” деб ўйласа-да орзу-истак қўрқувдан кучли келиб, “Ҳа, мен уларнинг суратини албатта чизаман, мен уларни худди ҳозиргидек бахтиёр қилиб тасвирлайман!” деган қатъий қарорга келади. Шунингдек, у Она Ерни Дониёрдай кўра билиш, сева билишни орзу қилади. Сеит ана шундай гўзал ўйлар гирдобида турганда бирдан Дониёрнинг ашуласи узилиб қолади. Барчаси бир лаҳзада содир бўлади, беихтиёр Жамила аввалига Дониёрни маҳкам қучоқлаб, бағрига босади, сўнгра нимадандир чўчигандек тисарилиб, аравадан сакраб тушади.  Жамиланинг тескари қараганича йўлнинг қоқ ўртасида серрайиб туриб қолиши, Сеитга йиғи аралаш, “Нега қарайсан? Менда ниманг бор? Қарама менга, аравангни ҳайда, жўна!” деган сўзлари, кейин Дониёрга юзланиб, “Хўш, сен-чи, сен нега анграйиб турибсан, аравангга мин! Бошимга битган бало бўлдиларинг-да!” дея иложсиз ўкиниши унинг юраги ихтиёр ва ихтиёрсизлик чегараси ўртасида қанчалар қийналаётгани, ёнаётганини кўрсатарди.

Ниҳоят, асарнинг энг авж пардалари бўлган воқеаларга яқинлашдик. Шу ўринда энди бир лаҳза Абдулла Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романидаги бурилиш нуқталарига тўхталамиз. Бу икки нуқтада икки қаҳрамон Раъно ва Жамиланинг севган йигитларини лол қолдирувчи журъати намоён бўлади. Абдулла Қодирий бежиз бу бобни “Жасур қиз” деб номламаганини англаймиз.

Орзу-умидлари, муҳаббати, кўнгил истакларига зид равишда Қўқон хони амри ила унга фотиҳа қилинган Раъно бу зулм олдида бир зум ожиз қолади. Хон саройида Мирзабоши бўлиб ишлаётган Анвар эса тамомила чорасиз  эди. Афсуски, бундай воқеалар инсоният тарихи, шарқ халқлари ҳаётида жуда кўп учрарди. Буларнинг аксариятида ошиқлар қисмат қаршисида таслим бўлганлар. Абдулла Қодирий Кумушдан фарқли ўлароқ Раънодаги ўктамлик ила бу қалтис ишга киришиб “девор”ни бузишга жазм этади.

Раъно ишончли кимсалар орқали Анварга хат жўнатади, мактуб юки анча оғир эди: “…Оғир дақиқаларда арзимас гапни кўнгилга олиш сизнинг каби олижаноблар иши бўлур, деб ким ўйласин. Бахтсиз бир қизнинг нажоти учун тебранмадингиз, деб сизни айблаб бўлмас; бироқ. Бахтсиз Раъно таҳлика остида қолғанда, уни бу кун-эрта бир фожиа кутганда вафолиқ, деб билган бир кишисидан бу янглиғ жафо кўриши нақлларда ўқулғанми, афсоналарда тўқулғанми? Шу қадар гуноҳим бор эмиш, деб хафа бўлмангиз, Анвар ака. Башарти бу гуноҳларнинг ювилиб кетишини тиласангиз, сизга бир хизмат бор, ҳам сизнинг учун энг осон хизмат: эртага чаҳоршанба кечқурун, тиласангиз очиқча, тиламасангиз-яширинча бўлса ҳам бизникига келингиз, мен билан охирғи мартаба видолашингиз. Чунки сиз нашъу намо қилған жойда Раънони ҳалокат кутадир”.

Абдулла Қодирий ёзганидек, Раънонинг бу хати Анвар учун бир ташвиш эди. Унинг ёнига боришдан ҳеч бир мантиқ топмас, аксинча, бунда юрак ўтининг аланга олишини, жароҳатларнинг янгиланишини кўрар эди. Бу ҳаракатда бирорта яхшилик аломатини сезмас, аксинча бунинг қанчалар ҳалокатли эканлигини англар, Раъно билан учрашганда ҳам унинг йиғлаб кўнгилни бузишидан бошқа нарса кўрмас эди. Лекин бормаслик неча йиллик муҳаббат, йигитлик шаънига ҳам тўғри келмас эди.Шу боис Анвар қанчалар қалтис бўлмасин Раъно билан учрашувга боришга қатъий қарор қилади.

Учрашув чоғида Анварнинг Раънога қараб, “Ўзинг ҳамма гапка тушуна туриб, яна бунчалик аччиғ ёзғанинг нимадир, Раъно?” деган саволига қиз титроқ овозда, “Чунки шунчалик аччиғ ёзмасам, сиз келмас эдингиз…” дея жавоб беради. Кейин улар ўртасида шундай суҳбат бўлиб ўтади: “Сиз мирзабошилиқни яхши кўрасиз-а?” Анвар бу муносабатсиз саволдан бироз ҳайрон бўлиб сўрайди: – Тушунмадим… Нима демакчисан? -Сиз мирзабошиликни яхши кўрасизми, деяпман? – Яқинда мирзолиқни ташламоқчиман Раъно? – Мирзолиқни ташлағандан сўнг нима иш қиласиз? – Қўқондан кетаман, саёҳат қиламан. – Мени… мени ҳам ўзингиз билан олиб кетмайсизми?”

Анвар мирзо учун бу кутилмаган  сўз эди, шу боис у тушунмай Раънонинг юзига анча боқиб туриб сўрайди:

“– Сен… сенга мумкинми, Раъно?

– Мумкин, – деб қалтиранди Раъно. – Мирзабошилиқни ҳозирдан ­эътиборан ташласангиз мумкин.

Бу сўз Анварни ҳам қалтиратиб юборди

– Нима деяпсан, Раъно?

Раъно бир неча вақт жавоб бералмай турди. Ўзини тўхтатиб олиш ҳаяжонини тиндириш оғир эди.

– Ҳалиги… ҳалиги сўзингиз чин бўлса, мен ҳам сиз билан кетишни хоҳлайман…”

Анвар тушига ҳам кирмаган бу таклифдан энтикиб ичида “жасур қиз” деган ўй ўтади. Ҳақиқатда ҳам бу жасурона исён хотин-қизлар томонидан Худоёрхоннинг ҳайвоний истагига қарши биринчи кўтарилиш эди. Анвар истиқболда қанчалик мушкулот ва хатарлар кутиши мумкинлигини ўйласа ҳам бу жасоратни қалб амри билан қабул қилади. Ёки, таниқли адиб Хайриддин Султон таъбири билан айтганда, “Тўрт девор ичида, зиқна отанинг доимий сиқувлари остида вояга етган, ниҳоят падари тарафидан хонга мол каби сотилган бу Шарқ қизининг асар сўнггида қўрқмас исёнчига айланиши, “муҳри Худо” – фотиҳани бузиб, ота-онаси, уй-жойини ташлаб ўлимни бўйнига олган ҳолда мирзо Анварга бирга қочишни так­лиф этиши… бу бизнинг андиша ҳақидаги бояги мулоҳазаларимизга сиғишадими? Юзаки қараганда  “йўқ”  деб жавоб бериш мумкин. Бироқ Раънонинг юрагидаги бошқа бир андиша, “Мен хоннинг ифлос тўшагига ётмайман!” деган зўр инсоний қадр туйғуси, муҳаббат ва маърифат эътиборга олинса, “Ҳа!” деб жавоб қайтариш лозимдир”. Келинг, энди худди шундай мураккаб аҳволда қолган Жамила ва Дониёр воқеасига қайтайлик.

Жамилага эри Содиқ билан Саратов госпиталларидан бирида учрашиб қолган ҳамқишлоғининг хат олиб келгани ҳам негадир қувонч бағишламайди.

“Жамила хатни шоша-пиша олди-да, қувонганиданми, ё уялганиданми аввалига қизариб, сўнгра ранги қув ўчиб, индамай Дониёрга кўз қирини ташлади. У бояги хирмондагидек оёқларини кериб, аравасининг ёнида ёлғиз тураркан, Жамилага маъюс боқарди”.

Бу маъюслик муҳаббатнинг иложсизлик қаршисидаги ожизлигини, қисмат олдида таслим бўлишга кўнганлигини англатарди. Чунки Жамила урушда қон кечиб келаётган бировнинг хотини эди. Ана шу томони Дониёрнинг юрагини ўртарди. Лекин у бу иложсизлик чегарасидан қандай ўтишни билмасди. Ана шунда “жасур аёл”  Жамила бу қалтис чегарани ўз журъати ва жасорати билан бузиб ўтади. Чунки, “Хоннинг ифлос тўшагида ётмайман”, деган Раъно каби унинг ҳам бахтли яшашга ҳаққи бор эди. Адабиётшунос Х.Лутфиддинованинг фикрича, “Бу жасорат –ўзбек қиз-жувонлари руҳида минг йилларча яшаб келган қуллик, мутелик, бечоралик, нотавонлик, қўрқоқлик, маҳкумалик занжирларини парчалаб юбориш жасоратидир. Унда ўз эркини, инсонлигини, ўз тақдирини ҳимоя қилиш, озод этишда ҳатто эркаклардек мардлик матонати бор, у маънавий қашшоқ, заифа эмас, ҳур фикрли, ўз эркини, ўз бахтини ҳимоя қилишда эркаклардан ҳам ҳушёрроқ эканини намойиш этади”. Чингиз Айтматов Жамиланинг бу борадаги журъатини шундай таърифлайди:

“– Дониёр, мана мен ўзим келдим! – деди у секин шивирлаб. Атроф жимжит, осмонни гумбурлатиб яшин чақнади. – Хафа бўлдингми? Қаттиқ хафа бўлдингми? Яна жимлик чўкди, қирғоқдан тупроқнинг сувга “шўлп” этиб тушгани эшитилди. – Лекин менинг айбим нима? Сенда ҳам гуноҳ йўқ. Тоғлар устида яшин гумбурлади. Жамила чўчиб ялт этиб қараганида, яшин унинг юзини ёритиб юборди. Жамила атрофга бир қаради-да, ўзини Дониёр кўксига ташлади, унинг елкаси Дониёрнинг бақувват қўллари остида дир-дир учарди…”

Чингиз Айтматовнинг бадиий маҳорати ва услубига хос жиҳатлардан бири бу унинг қаҳрамони қалбида кечаётган ички туғёнлар, ғалаёнларни табиат ҳодисасалари билан уйғун ҳолатда тасвирлайди. Ҳа, қирғоқ ўпирилди, минг йиллик тоғлар устида яшин гумбурлади. Бунинг юксак намунасининг айнан юқоридаги ҳолатда кўришимиз мумкин.

“Энди Жамилани ҳеч қандай куч тўсолмасди. У Дониёрга секин шивирлади: – Чиндан ҳам гумонсирадингми, наҳотки мен сени унга алмаштирсам! У мени ҳеч қачон севган эмас, севмайди ҳам! Майли, ким нима деса деяверсин, лекин мен сеникиман! Ёлғизим, азизим, мен сени ҳеч кимга бермайман”.

Жамиланинг жасорати умидсизлик ичра ўзини тамомила йўқотаёзган Дониёрга куч бағишлайди:

“Мен ҳам сени кўпдан бери севиб юрардим. Умримда кўрмаган бўлсам ҳам, окопларда ётиб сени ўйлардим. Севган ёрим Ватанимда эканлигини билардим. Бу сен экансан, Жамилам!”

Ёзувчи бундай кейинги ҳолатни шундай тасвирлайди. “Ёмғир шаррос қуйиб берди. Қора уй тепасига ёпилган наматлар худди қанот қоққан қушдек шамолда учиб кетди. Гоҳ қиялаб, гоҳ тик қуйган жала ерни орзиқиб кутгандек устма-уст ўпарди. Кетма-кет момақалдироқ гумбурлаб, бутун осмон қаърини тилиб ўтгандек бўларди. Узоқ-узоқлардаги тоғлар баҳор лолаларидек қизариб кўринарди”. Ёзувчи Дониёр қалбида қайта жон олган умидни ана шундай гўзал тасвирлайди. Ана шу умид уларни янги ҳаёт сари йўлларди.

Сеит Жамила! Жамила! – дея ўпкасини босолмай йиғларди. Негаки у энг яқин, энг азиз одамлари билан хайрлашган эди. Сеит ҳам Жамилани болаларча беғубор қалби билан севиб қолганлигини англаб етади. Шу куни у фақат Жамила ва Дониёр билан эмас, болалик даври билан ҳам хайрлашар эди…

Эртасига овулда ҳар хил миш-миш гаплар тарқалади. Ҳамма хотинлар Жамилани қоралашади: “Аҳмоқ-да! Ақли бўлса туз ичган жойига туфлаб, санқиб юрган бир мусофирга эргашиб кетармиди… Унинг нимасига қизиқ-ди экан, эски шинели билан, тешик этигидан бўлак ҳеч балоси йўқ эди-ку! – Қўтан-қўтан қўйи бормиди! Уйи йўқ, жойи йўқ, насл-насаби бетайин бир дайди-да! Майли, уволи ўзига, ҳали аттанг дейди… Содиқдан ортиқ эрни топиб бўпти. – Қайнонасини айтмайсанми, қайнонаси-чи? Бундай ювош қайнонани қаердан топади! Ўзига-ўзи қилди, жувонмарг…”

Овулда Дониёр билан бирга қочиб кетган Жамилани қораламай, унинг қилмишини тўғри деб топган ёлғиз Сеит эди.У Жамила билан юксак қалб соҳиби Дониёрнинг ўз бахтини энди топганига ишонарди. Акасига эмас, фақат онасига жони ачирди. Бу воқеадан кейин онанинг қадди букилиб кучдан қолади. Ҳаёт оқими эскилик илдизига шафқатсиз болта уриб, янги бахт сари интилишини бир умр хотинлик вазифаси эрга садоқат дея тушуниб келаётган она  тушунмасди.

“– Э-е, шўрлик келиним, кўра-била туриб ўзингни ўтга ташладинг-а. Уйимизнинг тўри сеники, еганинг олдингда, емаганинг кетингда эди… Ўзингни-ўзинг жувонмарг қилдинг… Бизни доғда қолдириб кетдинг… Нега кетдинг… Уйимизда нима камчилик кўрдинг… Шўрлик Жамила…” Сеит онасининг бу гапларига, беихтиёр:  “Йўқ, ойи, у шўрлик эмас!” деб қичқириб юборгим  келди-ю, лекин ўзимни босдим. Ойимни маҳкам қучоқлаб, Дониёрнинг кимлигини, уни жонимдан азиз кўришимни айтиб, йиғлаб юборишимга оз қолди. Лекин бу сўзларни айтишга тилим борармиди”.

Ҳарбийдан келган Содиқ муҳаббатдан, севган ёридан ажраб қолганидан эмас, номусдан қаттиқ куйиниб, жиғибийрон бўларди. Йигитлик ори, ҳа у шу орияти туфайли бир оғиз инон-ихтиёри, розилигини сўрамай, орзулари билан ҳисоблашмай Жамилани ўғирлаб келганди. Шунинг учун ичган пайтлари шундай дерди: “Кетган бўлса садқайи сар! Сарсон-саргардон бўлиб юриб, охири бир кун очидан ўлади-кетади. Хотинман деганинг тўлиб ётибди, чертиб-чертиб олиш мумкин. Олтин бошли хотиндан, бақа бошли эр яхши!”

Бир куни Сеит уйда сурат чизиб ўтирганда бехосдан эшик очилиб, уйга ранги кўкариб, ғазабидан кўзларига қон тўлган  Содиқ акаси кириб келади.  У зарда билан, “Буни сен чиздингми?” дея бир варақ қоғозни унга кўрсатади. Бу ўша хирмонда ўтириб қаламда чизган Дониёр билан Жамиланинг сурати бўлади. Акаси унинг, “Ҳа, мен чизган эдим”, деган сўзларини эшитар экан “Э, аблаҳ, сотқин!” дея суратни майда-майда қилиб йиртиб, оёғи остига олиб топтаб, кейин эшикни қаттиқ ёпиб чиқиб кетади.

Сеит Онасининг, “Сен буни билармидинг?” деган саволига, “Ҳа, билардим”, дея жавоб беради. Шу тобда унинг дилидан отилиб келаётган туғённи ўз онасининг таъна ва ҳайрат назари билан қарашлари ҳам тўхтатолмайди. У онасига қараб, “Мен уларнинг суратини яна чизаман!” дейди. Она ғинг демай бошини маъюсгина чайқаб, ерга боқади. Сеит ерда сочилиб ётган суратга қараб, ичини ўтдек ўртаётган хўрликка ҳеч чидай олмайди: “Майли, мен оиламиз, уруғимиз учун “сотқин” бўлайин, бироқ, мен одамгарчиликка, ҳақиқатга, ҳаёт ҳақиқатига хиёнат қилганим йўқ. Аксинча, адолат тарафдори бўлдим….” Афсуски, Сеитнинг бу ҳолатини  одамлар тугул  ҳатто ўз онаси ҳам тушунмасди, тушунолмасди.

Бу бахтнинг бахтсизлик, кўнгилнинг тутқунлик, севгининг саодатли яшаш ҳуқуқидан бебаҳра этган кўҳна одат ва қарашлар устидан қозонган ғалабаси эди. Шунинг учун ҳам ёш Сеит кўзида ёш, кўнглида қуёш билан Жамила ва Дониёрга бахт тилайди:

“…Сафарларинг бехатар бўлсин! Жамила, менинг Жамилам, сен бошингни баланд кўтариб, кенг даладан мағрур қадам ташлаб кетдинг… Ҳозир ҳам ўшандаймисан, ҳозир ҳам йўл юришдан толиқмайсанми? Ё ўз кучингга ишонмай, чарчаган, иккиланиб қолган кунларинг ҳам бўладими? Бўш келма, бардам бўл, Дониёрдан мадад ол! Дониёр сенга севги, вафо, она Ер, ҳаёт тўғрисидаги жўшқин куйларини куйлаб берсин! Ўшанда кўз ўнгингда кенг дала гуллаб, август тунидаги кучли бўрон гувилласин! Олис йўлдан қўрқма, Жамила, сенинг йўлинг бахт йўлидир, сен ўз бахтингни топдинг!”, “Туғилиб ўсган ерим – куч-қувватим! Мен ундан янги-янги бўёқлар топаман. Чизган суратимнинг ҳар бир бўёғидан, ҳар бир лавҳасидан Дониёрнинг куйи эшитилиб турсин! “Чизган суратимнинг ҳар бир бўёғида, ҳар бир чизиғида Жамиланинг қалби уриб турсин!”

Сўзимиз аввалида таъкидлаганимиздек, Чингиз Айтматов мазкур қиссасига бежиз “Жамила” деб ном бермаган. Жамила – бу гўзаллик демак, бу асар чинакам гўзаллик тимсоли. Аслида Жамил, Жамила исмлари шарқ мамлакатларида кўп учрайди. Кўпинча уламоларимиз  мусибат етган хонадон аҳлларини дуо қилганда, “Сабри жамил ато этсин”, деган тасалли сўзларни айтишади. Кўриниб турибдики, бу жамил, жамила сўзлари нафақат ташқи чирой, балки инсоннинг ички қалб гўзаллигини, сабр ва бардош ортидан келадиган ёруғлик ва ҳаловатни ҳам англатади. Ана шундан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, бу аввало зулмат ва жаҳолатни енгиб муҳаббат қуёшидан ёришган қалблар гўзаллиги тараннум этилган асардир.

“Жамила”нинг дунёдаги энг гўзал муҳаббат қиссаси дея таърифланганини ўқувчилар яхши билади. Муаллиф Дониёр ҳақида шундай ёзади: “У қалбида юксак инсоний муҳаббат туғён урган бир инсон эди! Менимча, унинг севгиси бирор кишига ишқи тушиб, ўша одамга ато қилинган севги эмас, балки инсонни яратиб, уни камолга етказган кенг оламга, ёруғ дунёга бўлган чексиз, жўшқин севги эди!” Ана шу фикрлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Дониёр нафақат муҳаббат тимсоли, Жамила ҳам Дониёрнинг қалбидаги гўзаллик рамзидир.

Инсонда катта қалб бўлса, бу қалбга ватан, борлиқ, жамики эзгулик­лар сиғади, барча нарсага муҳаббат билан қарайди у…  Балки айнан шу жиҳат французларнинг эътиборини тортгандир? Ана шу маънода мазкур асар шарқона ошиқлар муҳаббатининг “Тоҳир ва Зуҳра”, “Лайли ва Мажнун”, “Фарҳод ва Ширин” достонларидан улгу олган замонавий талқини эди. Мажнун нафақат Лайлини сурати учун, балки аввало сийрати, гўзал моҳият учун севди. Ошиқ маъшуқасининг ҳатто итигача севади. Бу гўзаллик, бу яратиқ мавжуд борлиқни ажратмай севди, катта қалб билан севди. Балки мана шу қалбга хос муҳаббат камолоти уларни ҳайратга солгандир? Негаки, унда ҳирс, жисм майли эмас, поклик,  софлик, руҳий уйғунлик, покиза саодат, нурли камолот бор. Бу муаллиф орзусидаги муҳаббат эди. Чунки у шундай севги қиссалари таъсирида улғайган. Энди унинг ягона муроди буни бутун жаҳон аҳли юрагига яқинлаштириш эди, бу шарқона муҳаббатнинг ирода ила гўзаллик даражасига кўтарилган замонавий талқини эди.

“Жамила”даги Сеит  муаллифнинг ўзидир. Аввало, бу гўзалликка муаллифнинг ўзи ошиқдир. Жамила ва Дониёрнинг муҳаббати шунчалар юксакки, улар инсоний, маиший ўлчамларга сиғмайди. Сеит ўзининг назаридаги пок муҳаббат суратини чизади, уни бутун дунёга кўрсатмоқчи бўлади. Бу бахтнинг, бахтиёрликнинг тасвири эди.

Болани билиб туриб айтмагани учун ёзғирадилар, аслида бу таъналар муаллифнинг ўзига қаратилган эди. Худди болани айблаган каби муаллиф  ўзини айблашларини билар эди. Бу шунчалар гўзал муҳаббат эдики, бир бутун олам унинг кўзига гўзал кўринади, улар бу муҳаббат гуноҳ эканлигини англайдиган ҳолатда эмасдилар.

Ҳаёт нима? Инсон бу дунёга нима учун келади? Инсон севишга, севилишга ҳақлими? Мажбурий ҳаёт тарзи ичра Жамиланинг сўзлари чақмоқдек ёруғ туюлса-да, қалби зулмат ичра тутқун эди. Бу мажбурий ҳаёт тарзи ичра у бир қатим нурга интизор эди. У Дониёр сиймосида чинакам ҳаёт, қалб гўзаллиги, ўзи соғинган, ўзи талпинган оламни кўрди. Аввал Дониёрни камситди, унинг устидан кулди. Кейин эса, Жамила қалбидаги гўзаллик, қоп-қора булутлар бағрини ёриб чиққан қуёш по­йида таслим бўлди, у Дониёрга қараб талпинди.

Жамила ўз истак ва орзуларига зид равишда ўғирлаб келинган эди. Унинг ўзи истагандек яшашга, ўзи хоҳлаган инсонни севишга ҳаққи бор эди. Фақат Жамиланинг аввалги жинсдошларидан фарқи, у “Қисматим шу экан-да” дея тақдирга тан бермади. Ҳаёт учун курашди, орзу-умидлари, муҳаббат билан курашди. Жамила ва Содиқ, бу жуфтлик моҳиятида муқаддас никоҳ йўқ эди. Муаллиф бирор жойда никоҳга ишора ҳам қилмайди. Аксинча, бу тутқун ҳаёт моҳиятида зулм ва жаҳолат, зўрлик бор эди. Содиқ жаҳолат тимсоли бўлса, Жамила жаҳолат пардасини ёриб ўтган гўзаллик тимсоли эди.

Чингиз Айтматов Жамилани мана шу зўрлик билан ташланган тақдир исканжасидан муҳаббат кўшки, оламига олиб киради. Унга севиш, севилиш бахтини, инсондай яшаш саодатини бахш этади. Таъбир жоиз бўлса, Жамила ва Дониёрнинг никоҳини муаллифнинг ўзи “ўқийди”.

Ёдингизда бўлса, асарда шундай парча бор. Сеит Дониёр билан Жамиланинг аравада ёнма-ён ўтирганларини сира кўз ўнгидан кеткизолмайди. У гўё ҳаётнинг энг гўзал бир лавҳасини қўлида ушлаб тургандек бўлади. Бу лавҳа унинг бутун фикру ёдини банд қилади. Охири хирмондаги ҳисобчининг бир варақ қалин қоғозини ўғирлаб олиб, ғарам орқасига яшириниб, ғалла совурадиган курак устига қўйиб, минг бир ҳаяжон билан шу ҳолатни тасвирлашга киришади. Муаллиф бу ҳолатни шундай ёзади: “Отам мени биринчи марта от устига мингизгандаги каби “Бисмилло!” дедим-да, қаламни қоғозга теккиздим”.

Эътибор беринг, бола яъни Сеит “Бисмиллоҳ” деб расм чизишни бошлади. Сеит Оллоҳ номи билан гўёки икки севишган қалбга никоҳ ўқигандай, янги, бахтли ҳаёт учун оқ йўл тилагандай… Гарчи мустабид тузум даврида бу сўзни бадиий асарларда ёзиш, айтишга изн берилмаган бўлса-да, Чингиз Айтматов қатъият билан бу муқаддас сўзни айтади. Ёзувчи бу ерда улуғ қадриятга ишора қилади. Оллоҳ номи билан қаҳрамонларига яшаш ва севиш, бахтли бўлиш ҳуқуқини беради, уларни шундай ҳаётга йўллайди. Такрор айтамизки, Сеит яъни рассом муаллифнинг ўзидир. “Жамила” қиссаси Чингиз Айтматов орзусидаги, у яратган гўзаллик, у ёзувчи яратган бахт суратидир.

“Жамила” инсон, айниқса, қиз болалар орзу-умидларига қарши ўлароқ шаклланган мавжуд анъаналар, жаҳолат асосида яшашга ҳукм этилган қалблар ичра муҳаббат ва яшаш ҳуқуқини улуғлаган асардир. Ҳа, ҳар қандай қалб ўз эрки  ва умиди асосида севиш, севилиш, ана шу маънода икки қалб ризоси ва талпиниши асосида никоҳланиш, оила қуришга ҳақлидир. Кўп олимлар Жамила табиатидаги бу исённи шарқона менталитетга зид дея таъриф берадилар.

Муқаддас ислом дини таълимоти бўйича сўзимиз аввалида ҳам таъкидлаганимиздек, никоҳ – эр ва хотиннинг ихтиёрий равишда гувоҳлар иштирокида бир-бирларига берган розиликлари, аҳд-паймонлари, оила тузиш битимидир. Уламоларимиз бу ҳақда шундай дейишади: “Никоҳдан олдин совчилик қилиш ҳам суннат ҳисобланади, дейдилар. Совчиликдан мақсад, қизнинг хоҳишини, шунингдек, ота-онасининг фик­рини, никоҳга розилигини ё норозилигини билишдир. Совчилик одатда эр тарафидан бўлади. Совчилик эрнинг аёлни бирга яшашга таклиф этишидир. Никоҳдан олдин қиз ва оила аъзоларининг розилиги лозим. Пайғамбаримиз солаллоҳу алайҳи васаллам аёлларнинг ўзлари талаб қилмаганида ё ижозат бермаганида уларни никоҳлашдан қайтарганлар. Имом Бухорий ва Муслим Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан шундай ривоят қилишади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам марҳамат қиладилар: “…Қизнинг розилиги олинмасдан никоҳ қилинмайди”. Икки томоннинг розиликлари маълум бўлгандан кейин никоҳ  хутбасини ўқиш  суннат  амаллардан ҳисобланади”.

Демакки, бу шарқона менталитетга эмас, жаҳолатга қарши исёндир. Шунинг учун ҳам биз Жамилани севиб қоламиз, унинг бахт учун кураши йўлини маъқуллаймиз, унга мафтунлигимизнинг ягона боиси бу, Жамилани олқишлаб қалбимизда шивирлаётган овоздир. Бу – кўнгилларнинг ҳуқуқидир.

“Мана, қуёш тоғ орқасидан кўтарилиб келар, ариқ бўйидаги ёлғиз кунгабоқар эса унга томон бўй чўзарди. Уни қарғалар ўраб олган, бироқ кунгабоқар бўш келмай кўкка интилар, сариқ гулли бошларини мағрур кўтариб, қуёш нурини шимирарди”. Бу бизни асир этган жасорат ва муҳаббатнинг тасвири, бу тақдир измига бош эгмаган инсоний эрк, инсоний қалб ва муҳаббатнинг тантанасидир. Қарангки, буюк Луи Арагоннинг унга берган юксак баҳоси битилган тарихий мактуби салкам олтмиш йил қирғиз тилига ўгирилмади. Фақат 2014  йилда, адабиётшунос Абибилла Пазилов уни  қирғиз тилига таржима қилиб, “Жаны Ордо” газетасида чоп  эттирди.

Ёдингизда бўлса, Абдулла Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романида чорасиз қолган Анвар ва Раъно ўртасида шундай суҳбат бўлиб ўтади:

“…Улар бизни бир-биримиздан ажрата оладиларми? Йўқ, Мажозий ажралиш – ажралиш эмасдир, чунки биз бир-биримизга мажозий боғланмаганмиз, ҳақиқий боғланишни эса қатъ этиш (узмоқ) ифлослар уҳдасидан келмас. Бас, шу ҳолда биз иккав нега хафа бўлайлиқ, Раъно? Ишқ давоси авом ўйлағанча васл эмас – ҳажрдир. Зеро, васл ишқ ўтини сўндирғучи, ҳажр эса камолатка эришдиргучидир… Сен шу иккидан қайси бирисини танлайсан, Раъно?

Раъно кўзини тиззасига тикиб, қўли билан шолча ипини чирмаб ўлтурар эди. Ҳалиги савол Анвар тарафидан яна такрорланди.

– Мен кейингисини… Бироқ, хоннинг ифлос тўшагида ётмайман. Анвар бир неча вақт сукутда ўлтурди. Раънонинг жавоби унга оғир таъсир қилған эди…

– Буни мен ҳам хоҳламас эдим… Бироқ, ифлослар мениям чора йўлларимни ҳаммасини кесдилар, Раъно. Яна ўйлашмоқ учун фурсат бор, айниқса, сен бирар тадбирни мувофиқ кўрсанг мен бош эгаман…”

Айни шу ҳолатда шарқона муҳаббат қиссаларида ҳукм суриб келган, “Васл ишқ ўтини сўндирғучи, ҳажр эса камолатка эришдиргучи”, деган талқин Раъно танлови ва сўзи ифодасида “Васл – камолотга эриштирувчи” тарзида ошиқлар учун янгича талқинда янги тақдир йўлларини очади.

Бундан кейинги воқеалар барчамизга аён. Таҳлиллардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, ўз севгиси, бахти йўлида тақдирини ўзгартиришга жазм этган жасоратли Жамила бу борада илк қадамни қўйган Нафосат тимсоли – Раънонинг маслакдош  синглисидир.

Ўзбекистон Миллий энциклопедиясида атоқли қозоқ адиби, академик Мухтор Авезов ҳақидаги қуйидаги маълумотни ўқиймиз: “Авезов 20-йилларда Тошкентда яшади ва Ўрта Осиё давлат университети (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети.) аспирантурасида ўқиди. Машҳур ўзбек ёзувчиси Абдулла Қодирий романларидан кучли илҳомланди”. Ёки Ч.Айтматовнинг ўзи: “Жамила” босмадан чиқиши биланоқ “Литературная газета”да эълон қилинган мухтасар мақола ҳали-ҳали ёдимда турибди. Авезов унда бағоят самимий мулоҳазаларини баён этганди. Бу улуғ носирнинг оқ фотиҳаси эди. Ўша пайтлари устозим олдида қарздор эканимни теран ҳис қилдим”, деган эди. Академик И.Султонов “Меҳробдан чаён”нинг тўртинчи нашрига ёзилган сўзбошида: “Фақат биз ўзбекларгина эмас, иттифоқимизнинг бир қанча халқлари ҳам бу жиҳатдан Абдулла Қодирийдан сабоқ олдилар. Буюк қозоқ ёзувчиси, жаҳон адабиётининг улкан вакилларидан бири Мухтор Авезовнинг таърифича, Абдулла Қодирий “Совет Шарқининг энг кўзга кўринган ёзувчиси бўлиб қолди”.

Филология фанлари доктори Эргаш Рустамов улуғ қозоқ адиби билан учрашувини шундай эслайди: “Бир вақт мен Москвада, Максим Горький номидаги “Дунё адабиёти институти”да  қозоқ ёзувчиси Мухтор Авезов билан тасодифан учрашиб қолдим (тахминан, вафотидан бирор йил бурун эди, шекилли). Уни “Москва” меҳмонхонасига кузатиб, суҳбатлашиб бордим. Суҳбатимиз, табиий, адабиёт устида эди; гап Абдулла Қодирийга бориб тақалди… Мухтор оға: “Абдулла Қодирий (Жулқунбой) юксак романлар яратди. Унинг романлари 1920 йилларда, гўё текис саҳрода тўсатдан, “Помир” тоғлари вужудга келгандай пайдо бўлди… Унинг тили равон, ширали, мусиқий, менимча ҳамма Ўрта Осиё халқларига ҳам таржимонсиз тушунарли, – деди Авезов ва илова қилиб қўйди, – масалан, биз қозоқлар Жулқунбой асарларини таржимасиз ҳам бемалол ўқиб тушунаверамиз.”^[1]

М.Авезовни ўзига устоз деб билган  Ч.Айтматов устози улуғлаган ва ихлос қўйган  А.Қодирий асарларини ўқимаган бўлиши мумкин эмас. Яна, М.Авезов таъкидлаганидек, Ч.Айтматов Қодирий романларини “таржимасиз ҳам бемалол” ўқиган, деган фикрдамиз.

Икки асар хотимаси билан боғлиқ жиҳатларда ҳам шунчалик ўхшашлик ва яқинлик борки, ўқувчи бундан ҳайратга тушади. Абдулла Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” романи сўнггидаги  парчада   муаллиф бу ҳикояни марҳум отасидан эшитгани Мирзо Анвар Қўқондан қочиб келиб, Тошканднинг машҳур Эскижўва маҳалласида тургани, рўза кунларидан бирида маҳалладошларни Худоёрхоннинг мирзоси ифторга таклиф этгани, дастурхонлар йиғилиб фотиҳа ўқулғондан сўнг, домла томонидан Мирзо Анварга бир қизни никоҳлаганлари, улар ҳақига дуо қилиб тарқалишганлари, кейинчалик Мирзо Анварнинг ўз оғзидан Худоёрхон билан кечган можарони эшитгани ва таажжубланиб минбаъд Мирзо Анварга ихлоси ортганлиги баён қилинади.

Маълумки, ҳар бир ёзувчи китобхонлардан жуда кўп мактублар олади. Уларда мухлислар ўз таассурот ва мулоҳазаларини билдирадилар. Ана шу маънода “Жамила” қиссаси чоп этилгандан кейин Чингиз Айтматовга келган хатлардан бири кишини  ҳайратга солади. Унда шундай ёзилади: “Жамила бизнинг овулда соғ-омон яшаб юрганини сизга билдириб қўймоқчиман, уч фарзанднинг онаси бўлди, ейиш-ичишдан камчилиги йўқ…” Назаримизда чинакам асарларнинг халқчиллиги шундаки, воқеа ва ҳодисалар биз яшаб турган макондаги ҳаётнинг ўзидан олинади. Ёки, А.Муратов ва К.Акматовларнинг юқорида номи тилга олинган рисоласида Мурзапар Усеннинг “Сейит” повестида^[2] Москвадан санавация билан Қозоғистонга келган Сейит, Дониёр ва Жамиланинг учрашуви ҳақида ҳикоя қилинади. Машҳур авар шоири Расул Ҳамзатов айтганидай, ҳар бир ижодкор  ўз асари  масаллиғини халқдан олиб, халққа беради. Маҳоратли ёзувчининг бу борадаги тарихий хизмати шундаки, у олганидан кўра кўпроқ беради.

Бу асарларнинг яна бир тарихий аҳамияти шундаки, ундаги тақдир синовлари ва зарбалари қаршисида эсанкирамайдиган, курашчан қаҳрамонлар образи ҳаётда қанчадан-қанча инсонларга юксак ирода ва яшаш завқини беради.

Ҳатто зеб-зийнатни юлқиб зиёда,
Ҳайкал ҳам қўйингиз бамисли хаёл.
Шундайлар бўлмаса агар дунёда,
Бу қадар муҳтарам бўлмасди аёл.

Ана шу  маънода Абдулла Ориповнинг “Аёл” шеъри, Чингиз Айтматовнинг “Жамила”си бир-бирига моҳиятан зид эмас, деган қарорга келиш мумкин. Иккиси ҳам буюк муҳаббат ва садоқат тўғрисида. Абдулла Орипов шеърида хотира саодатига содиқлик, Чингиз Айтматов асарида эса ишқталаб, бахтталаб қалбга, унинг енгилмас орзулари, гўзал туйғуларига собитлик, садоқат бор.

“Жамила” асарини француз тилига таржима қилган машҳур ёзувчи Луи Арагон ажабланиб шундай деган эди: “…Қандай қилиб Марказий Осиёнинг бир чеккасида, ХХ асрнинг иккинчи ярмида, ёшгина йигит шундай ҳикояни, қасам ичиб айтаманки, дунёдаги муҳаббат тўғрисида яратилган қиссаларнинг энг яхшисини ёзиши мумкин… “Жамила” ҳикоясини  ўқиганимдан кейин кўп воқеаларга гувоҳ бўлган, кўп асарлар ўқиб чиқилган, хамма нарсани синаб кўрган шундай мағрур Парижда менинг қалбимда на “Вертер”, на “Антонио ва Клеопатра” ва ҳаттоки “Ромео ва Джульетта” учун ҳам жой қолмаганди”.

Бу нафақат эътироф, балки ўктамона, покиза шарқона муҳаббатга нисбатан юксак эҳтиром рамзи ҳам эди. Бу чинакам гўзаллик эътирофи эди.

Машҳур “Тоҳир ва Зуҳра” киносида шундай ўта таъсирли лавҳа бор. Гарчи бу соғинчли ташрифни қанчалар кутган бўлмасин, Тоҳир яқинлашаётганини сезган Шарқ маликаси Зуҳро ҳаяжон ва ибо ичра шошиб, чархни айлантириш орқали ўзи турган боғ ва Тоҳир қомати кўринган қирғоқни ажратиб турган сув устига қўйилган кўприкни  кўтариб қўяди. Севгилиси дийдорига талпинган Тоҳир шунда қалбидаги ҳис-туйғуларини қўшиқ қилиб куйлайди:

Эй қуёш кўрсат юзинг, тундан бағр қонланмасин,
Тун қароси ёр зулфидек паришонланмасин…
Саҳнайи оламни равшан қил ёруғ нуринг билан,
Пардаи зулматни йиртиб пора қил, жонланмасин…
Тоҳиро, ҳар бир узун туннинг охиру тонгги бор,
Кўз ёшингни тўкма қўй, кўксингда маржонланмасин.

Шунда Зуҳро ошиғининг дил изҳори таъсирида кўнгил майли ила ўртада кўтарилиб қўйилган кўприк чархини беихтиёр айлантириб тушира бошлайди…

Чингиз Айтматовнинг Жамиласи ҳам Абдулла Қодирийнинг Раъноси каби гўзал муҳаббат азмида ана шу “кўприк”ни туширишга ўзида журъат топа олди. Зеро, бу муҳаббатга, бахтга талпиниш, жаҳолат устидан музаффарлик қозониб, гўзаллик қаршисида таслим бўлган мунаввар  қалблар ҳақидаги достон эди.

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2020 йил, 12-сон

____________________

^[1] “Гулистон” журнали, 1974й., 4-сон.

^[2] “Ала-Тоо” ж 2016, 10-сон.