Ba’zan mavhum fikrlash orqali muayyanlikdagi chuvalashiqlar yechilsa, gohida muayyanlik vositasida mavhumlikdagi chalkashliklar hal qilinadi. Bunday tafakkuriy sinoatni ayniqsa she’riyatda, xususan Alisher Navoiy g‘azaliyotida ko‘p kuzatish mumkin. Shu jumladan bobokalon shoirimizning “Xolu xatting” g‘azalida ham bunday hol yaqqol namoyon bo‘lgan.
Umuman, biz har bir mehrdan yangi, “tesha tegmagan” fikrlar izlashga o‘rganib qolganmiz. Bu nazarimda noto‘g‘ri. She’riyatning asosiy vazifasi “tesha tegmagan” fikr aytish emas, balki biron-bir fikrni “tesha tegmagan” tarzda aytishdir. Alisher Navoiyning ushbu g‘azali ham Navoiy ilgari ko‘p marotaba qalam surgan, deylik “qora ko‘zum” g‘azalida ham fikr yuritgan mavzu – sog‘inish mavzusidir. Lekin boya aytganimizdek, gap mavzuning eski yoki yangiligida emas, balki talqinning betakrorligidadir. Binobarin, mavzu ham xuddi muhabbatdek eski bir narsa, lekin har bir shoirning qalami, xuddi muhabbatni har bir ko‘ngil yangilagandek, mavzuni yangilaydi.

Xolu xatting xayolidin, ey sarvi guluzor.
Gahe ko‘zumga xol tushubtur, gahe g‘ubor.

Xalqimizda birovga uzoq tikilib qolgan odamga “nima balo, yuziga xol qo‘ymoqchimisan”, deydilar. Xalq dahosining dalili bo‘lmish bu qochirim aytish mumkinki, deyarli fotografik bir sirni ifoda etadi: uzoq tikilish natijasida inson ko‘zining qorasi go‘yo boshqa bir insonning yuziga ko‘chib o‘tishi mumkinligi aytiladi. Bir qarashda, buni mubolag‘a deb o‘ylash mumkin. Lekin mubolag‘amikan? Ma’lum bir irqqa mansub kishilarning boshqa irqqa qarashli xalq orasida uzoq yashaganidagi holatini yo kuzatgan, yo eshitgan bo‘lsangiz ehtimol. Bunday hollarda bir irq kishisi ikkinchi irqqa xos tashqi belgilarni u yoki bu darajada o‘ziga qabul qilib oladi. Bu fiziologik xususiyatning, albatta, ishq-muhabbatga aloqasi yo‘q. Bu – sudraluvchilarda emas, balki insonda ham ma’lum ma’noda buqalamunlik xususiyati. (Biz bu yerda ko‘p gapiriladigan ma’naviy-axloqiy buqalamunlikni emas, balki g‘ayri ixtiyoriy bir jismoniy buqalamunlikni nazarda tutmoqdamiz, albatta) mavjud ekanligini ko‘rsatadi.
Alisher Navoiyning ushbu g‘azalida esa mubolag‘a nafosati yuqorida biz gapirgan bo‘rttirishdan ham oshib tushgan, to‘g‘rirog‘i, bu nafislikdan ham ingichkaroq nazokat bilan izhor etilgan mushtoqlik shamoyilidir.
Bu baytda, matla’da sening xattingni, miyiqingdagi mo‘ylarni o‘ylayberishdan, ko‘zim xuddi o‘sha xatlardek xiralikka giriftor bo‘ldi, xolingni sog‘inishdan esa, ko‘zimga xol tushdi deb aytmoqda. Bu biz maqolamizning kirish qismida aytib o‘tganimiz xalq iborasidagi mubolag‘adan ham ortiqroq bo‘rttirish shundan iboratki, bunda o‘z huzuridagi yorning xolu xattidan emas, balki olisdagi, hali o‘zi vasliga musharraf bo‘lmagan go‘zalning xolu xattidan oshiqning ko‘ziga xol tushib, gohi g‘ubor qo‘nmoqda. Bu baytda tag‘in bir jihatga ham e’tiborni qaratmoq joiz – bu shundan iboratki, odamning ko‘zlariga, aksar, g‘ubor keksayganda keladi. Bundan anglaniladiki, oshiq o‘z ma’shuqasini, uning xolu xattini uzoq vaqt mobaynida, balki umr bo‘yi o‘ylaybergan, keksalikdagi ko‘z xiralashuvini, ko‘zga xol kelganligini ana shu mushtoqlikning oqibati deb bilmoqda. Shuni unutmaslik kerakki, g‘azal ohangida bu mushtoqlikdan, umr bo‘yi davom etgan bu firoqdan shoir o‘z ruhida o‘ksinish emas, balki iftixor sezayotganligi yaqqol anglashiladi. Shu nuqtada tasavvufiy bir ohangni ham uqib olish mumkin. Bu holda biz “xat”ni – Qur’oni karim harflari, xolni esa shu harflardagi nuqtalar deb tushunmog‘imiz kerak bo‘ladi. Oshiqning esa o‘sha xatdek g‘ubor, o‘sha nuqtalardek xol tushgan ko‘zlari va bu ko‘zlar mansub bo‘lgan ayriliqzada jismi tobora visolga yaqinlashib bormoqda, ya’ni uning vafot etadigan fursati. Alloh dargohiga noil bo‘ladigan damlariga oz vaqt qolayotir… Kezi kelganda shuni alohida ta’kidlab o‘tish ham kerak – Alisher Navoiy talqinidagi muhabbatda ilohiylik va insoniylik bir-birini inkor emas, balki taqozo etadigan tushunchalardir.
Alisher Navoiy har gal o‘z g‘azalini mana shunday avj pardalarda boshlaydi. Matla’ning o‘zidayoq mukammal badiiy go‘zallik, fikriy bemiqyoslikka erishadiki, go‘yo bu baytdan keyin bu mavzuda gap aytishga o‘rin qolmagandek tuyuladi. Lekin tuyuladi, xolos. Navoiy o‘z tafakkur torlarini mana shu avj pardadan keyin yana avjlantira boradiki, bu yuksaklikka shoir qalamiga ergashib ko‘tarilmoq ulkan bir ma’naviy qanot baxsh etadi kishiga.

Yuzida xol sahifada tomg‘an kabi qaro,
Xoling malohati, tuz erurkim, qaroda bor

Bu o‘rinda beixtiyor payg‘ambarimiz Rasulilloh sallalohu alayhi vassalamning Bilol Habashiy haqidagi lutflari esga tushadi. Qora tanli bu insonning islomga yuksak e’tiqodini ta’kidlab, Muhammad alayhissalom aytgan ekanlarki, kelajakda barcha go‘zallarga xollar Bilol Habashiyning vujudidan ulashilg‘aydir… Binobarin, go‘zallar ruxsoridagi xollar faqat go‘zallik timsoli emas, shuning bilan birga e’tiqodning mukammalligiga ham ishoradir. Anglashiladiki, Navoiyning go‘zallikdan maqsadi go‘zallikkina emas, balki Alloh taologa ixlos hamdir. Shuning uchun ham Navoiy bu misrada tag‘in matla’dagi singar qog‘oz va unga tomgan siyoh tashbehini taraqqiy toptiradi, o‘quvchi idrokini qutlug‘ sahifalarga yo‘naltiradi.

Yuzingda xol safhada tomg‘an kibi qaro…

Bu – inson go‘zalligini ifodalashda betimsol bir go‘zal misradir. Lekin Alisher Navoiy bu ifoda bilan qanoatlanib qolmasdan, o‘zining qalamiga xos mubolag‘a cheksizligi bilan bizni hayratlantirishda davom etadi.

Xoling malohati, tuz erurkim, qaroda bor.

“Qaro” bu qayg‘u belgisi, “qaro” bu g‘am timsoli, Navoiy “qaro” u kulfatning qaysi xili bo‘lishidan qat’iy nazar, bemaqsad bo‘lsa, ta’msiz bo‘ladi, sening shu qayg‘u bilan, alam bilan rangdosh xoling iztiroblarimga mazmun baxsh etadi, uni totlig‘ qiladi, demoqchidek. Tag‘in bir mushohada keladi xayolga – “tuz” so‘zi, agar u ingichka “u” bilan talaffuz etilsa, turkiyda to‘g‘ri, rost, degan ma’noni ham ifodalaydi. Bunday holda, boshqa bir dilbar mubolag‘ani ham idrok etish mumkin – sening xoling qarolig‘da shu qadar quyuqki, oq sahifaga tomgan siyoh qanday yaqqol bir tarzda mavjud bo‘lsa, xoling qaro sathda ham shunday malohatli, go‘zal bir tarzda ko‘zga tashlanadi. To‘g‘rirog‘i, bu yerda Navoiyning sonsiz mahorat qirralaridan biri bo‘lmish, bu maqsadga qaratilgan ko‘p ma’nolilik, ya’ni shoir aytgan gapni har xil nuqtai nazardan talqin qilish mumkin, lekin bularning barchasi asosiy g‘oyani har taraflama yoritishga xizmat qiladi, xolos. Navoiyning bu baytdan chiqadigan markaziy xulosasi, inson va uning yuzidagi xol – insonning ilohiyot bilan chambarchas ekanligiga ishora hamda shu saodatning ramzi ekanligidir.
Mavridi keldiki, qaro rangning ma’naviyatimiz tarixida tutgan boshqacha o‘rniga ham muxtasar to‘xtalsak. Ma’lumki, “Sab’ai sayyor” dostonida birinchi iqlimning darveshi shu iqlim podshosi tomonidan qurilgan qora qasrda Bahromga Axiy bil Farruh haqidagi afsonani gapirib beradi. Mazkur hikoyatdagi barcha narsalar qora tusda tasvirlanadi. Bu haqda batafsil bayonga o‘tish hozir bizning maqsadimizga kirmaydi. Lekin shuni eslatib o‘tish joizki, yo‘l qo‘ygan xatolari uchun jazo bo‘laroq, qora rang Bahrom uchun kulfat ramziga aylanadi.

Boshig‘a solib ul qaro ju,
Har tuki soyu bir qaro qayg‘u.

Axiy va Farruhlarga esa do‘stlik va muhabbatdagi sadoqatlari uchun qaro rang baxt keltiradi. Navoiy o‘z “Xamsa”sida muborak qaro rang haqida quyidagicha xulosa chiqaradi:

Qaro rang elga toji torakdur,
Kim bu rang ichra dur muborakdur.

Ushbu g‘azalda tavsiflanayotgan go‘zalning xolidagi rang ana shu yovuzlik uchun kulfat, ezgulik uchun baxt keltiradigan qaroda bor, demoqda shoir. Binobarin yorning xolidan andoza olmish QARO faqat husn emas, balki adolat ramzi hamdir. Bu haqda ko‘proq bilishni istaganlar e’tiborini “Sab’ayi sayyor”ga havola qilamiz-da, g‘azal haqida fikrlashda davom etamiz.
Navoiy tafakkuri g‘azalda misradan misraga xuddi quyundek ham charx ura, ham yuksala boradi. Endi Alisherbek hazratlari bu yuz va bu xolning yana ham aniqroq majozlarini ahtarib topishga va bu axtarib topish orqali bu yuz va bu xolning mangulikka, haqqa nisbatini aniqlashga o‘tadi, fikrimizcha.

Jonimni o‘rtagan yuzu xolingni bilmasang,
O‘t shu’lasida ayla gumon bir o‘chuk sharor.

Nega shunday? Nega ilgari yuz va xol-xat va sahifa, oppoq qog‘oz va unga tomgan siyoh-quronga ishora, mangulikka daxldorlik edi-yu, endi bunday? Ya’ni, yuz va xolingning yana ham aniqroq ta’rifini bilmoqchi bo‘lsang, bu yonib turgan o‘t va undagi so‘nib qolgan bir cho‘g‘, demakda shoir.
Aytadilarki, Alisher Navoiy hazratlari tasavvufning fano maqomiga erishgan zot ekanlar. Bu degani shoir butun borliqni Alloh qoshida muvaqqatligini, inson esa Haq sari yo‘l olgan bir o‘tkinchi ekanligini yurak-yurakdan his qilgan va o‘zining ham bu holini chuqur idrok etib, mana shu “o‘tkinchilikda” sobit, ya’ni xudoga intilishda to‘xtovsiz harakatda bo‘lganlar. E’tibor qiling, “jonimni o‘rtagan yuzu xolingni bilmasang” deydi shoir. “O‘rtamak” bu “yoqmoq” degani. Navoiy talqinicha insonning yuzu xoli Xudo tomonidan yaratilganligi bilan ilohiy, lekin yaratguvchi qoshida vaqtinchalik bir vujud. Lekin ular mana shu abadiy bir mo‘jizani, ya’ni jonni yoqadi. Ehtimol, yuz va xolning olov va undagi uchgan uchqunga o‘xshatilishida, shu yuzdan ayriliqdagi iztiroblarga ishora bordir. Bu ayriliqning o‘tkinchiligi diydor olovining boqiy emasligi bilan chambarchasdir. Iztirob va husnning umrida hikmatli bir tenglik mavjuddir. Xullas, nima bo‘lganda ham, bir haqiqat aniq-muhabbatda yuz va xol, ya’ni insoniy go‘zallikning o‘zigina bosh maqsad bo‘lib qolsa, insonning yuzi, uning jismoniy borligi fanoga, o‘tkinchilikka iqror bo‘lmasa, go‘zallik haq yo‘lida emas, go‘zallik go‘zallik yo‘lidagina mavjud bo‘lsa, bunday husndan qo‘rqqulikdir, undan do‘zax hidi keladi. Yana ilohiylik. Yana insoniylik…
Ma’lumki, yurakka, shoir ta’biri bilan aytganda, “ko‘ngul”ga salgina bir yot jism, biron-bir begona zarra tushsa ham, u yashashdan to‘xtaydi, urmay qo‘yadi. Bu hodisadan Navoiy navbatdagi baytda muhabbatning favqulodda kuchini namoyish etish uchun foydalanadi.

Bilmam, ko‘ngulda xollaring hayolidir,
Yo kipriking tikanlarin ayblabsen ustuvor.

Eslasangiz, g‘azalning birinchi baytida, ya’ni matla’da shoir oshiqning o‘z suyuklisi xolini xayol qilaverishidan ko‘ziga xol tushganini aytgan edi, biz bundan hayratlangandik. Lekin ushbu baytda ko‘ramizki, matla’da izhor etilgan azob bunisining yonida hali hech gap emas ekan.
Ma’lumki, chinakam ko‘z, tasavvufiy ma’noda bu – ko‘ngildir (Hazrati Jaloliddin Rumiyni eslang “Ko‘zni yumg‘il, ko‘zga aylansin ko‘ngul…”). Bu baytdan ma’lum bo‘ladiki, shoir matla’da aytgan ko‘zga tushgan hol bu –ko‘ngildagi hollarning kichik bir nishonasidir. Chinakam hollar – oshiq ko‘nglidagi sanoqsiz dog‘lar yor xollarini o‘ylayverishdan paydo bo‘lganmi yoxud yor kipriklari bilan “tikanlar” sanchganmi oshiq ko‘ngliga.
Nima bo‘lganda ham, bir mo‘jiza aniq – shoirning yuragi mana shunday dog‘lar, yor kipriklarining «tikanlari» ustivor qilayotgan besanoq jarohatlarga qaramay, hamon yashamoqda, hamon sevmoqda. Bu yurak sirtdan qaraganda, tiriklikning biz yuqorida aytib o‘tgan oddiy qonuniga zid ravishda hayot kechirmoqdaki, bu ham muhabbat tufayli sodir bo‘layotgan mo‘jizadir, bu ham ruhning jism ustidan g‘alabasidir, bu ham inson mehrining ilohiyligiga bir ishoradir.

Har dam ko‘ngul haloku ko‘zim tiyra bo‘lmog‘in
Bilgay birovki yori erur sho‘xu xoldor.

deydi o‘z fikrini davom ettirib shoir. Buning bilan Navoiy muhabbatning noyob bir tuyg‘u ekanligini, tansiq bu baxt har kim – har kimga ham nasib bo‘lavermasligini ta’kidlaydi. Bilasiz, dardli odam hamdardga zor bo‘ladi. Ayniqsa, muhabbat dardiga giriftor bo‘lgan odam o‘ziga hammaslak, hamdard izlaydi, unga sirlarini ochgisi, totli anduhlarini o‘ziga o‘xshagan bir oshiqni topib, baham ko‘rgisi keladi. Shoir ushbu baytida o‘z muhabbatining betimsolligi sababli ana shunday hamdardning, ehtimol, yo‘qligini ta’kid etadi, balkim, bunday oshiqning qaylardadir borligini taxmin qiladi, shuning uchun ham bu baytda nomuayyan bir istak bilan, hali topilmagan hamdardning mavjudligi mumkinligi ekanligi haqida nola qilish bilan kifoyalanadi.

Mashshotai qazo bezamish xolu xattini
Beixtiyorlikda mango bormi ixtiyor.

Insonning izmidagi voqealar bor, izmidan tashqari hodisalar bor. Qazo bu – ilohiy bir qismat, yozg‘it, mashshota degani malikalarni, aslzoda ayollarni yasantiradigan xodima. Navoiy o‘zining yuqoridagi baytlarida batafsil izhor etgan ulug‘vor hamda fojiaviy kechinmalariga mahkumligi, bu mahkumlik o‘z ixtiyoridan tashqarida yuz berayotganini, bu Xudoning xohishi ekanligini aytadi. Bu bilan, o‘zi giriftor bo‘lgan kulfatning, o‘zi musharraf bo‘lgan baxtning ilohiyligiga endi ochiqdan ochiq ishora qiladi. Inson qazo hukmiga band, inson ilohiy diydorga erishgandagina (vahdat) uzil-kesil murod-maqsadga yetadi. Navoiyning qayta va qayta ta’kidlashicha, odamzot o‘zining mana shu mahkumligiga iqror bo‘lmog‘i zarur, ana shundagina u fano maqomiga dohil bo‘ladi, ana shundagina u haq yo‘lidan borayotgan bir o‘tkinchi bo‘ladi. Yodingizdami,

Navoiy, choradan ko‘p dema so‘zkim,
G‘amingga chorasizlik chora bo‘lmish.

Demak, chinakam diydor bu – ilohiy muhabbat orqali erishiladigan diydordir. Bunday diydorga munosib odamning unga erishmog‘i muqarrardir. Shuning uchun ham maqta’ mana shu ikki diydor haqidagi iltijo bilan tugaydi:

Miskin Navoiy xoli labing ko‘rsa jon berur,
Boqsang ne bo‘ldi suvrati xolig‘a, ey nigor.

Navoiy o‘zining inson ma’shuqasiga, “nigor”iga aytmoqdaki, Navoiy xudo yaratgan go‘zaligiga maftunlik bilan yashab o‘tadi. “Jon berish” degani shoir fikricha, bu – yashab o‘tish, umrbod labing xoliga muhabbat bilan xayot kechirish, degani. Ana endi biz e’tibor berishimiz, alohida e’tibor berishimiz zarur bo‘lgan ibora keladi.

Boqsang ne bo‘ldi surati holig‘a, ey nigor.

Navoiy xolimni suratiga, yani tashqi ko‘rinishiga boq, demoqda. Anglashiladiki, bu holning siyrati, ya’ni uning asli o‘zi ilohiy va unga nigorning boqishga bu holni anglashga qurbi yetmaydi. Bu holning suratini emas, balki mohiyatini anglashi mumkin bo‘lgan “Nigor” – boshqa. U– Allohdir.
Alisher Navoiyning g‘azallarida insoniy va ilohiy muhabbat navolari aralash keladi, deylik, Shayx Farididin Attor, Ahmad Yassaviy ijodida so‘fiylik sof, yombi holida uchrasa, Navoiyning merosida Allohga va Insonga muhabbat va bu muhabbatning mo‘jizaviy taronalari chambarchas bog‘lanib ketadiki, bobomiz merosidagi bu xususiyat o‘z zimmamizdagi insonlik ma’suliyatimizning bir lahza bo‘lsin unutishga ma’naviy huquqimiz yo‘qligini qayta ta’kidlab, bizni qutlug‘ bir tarzda bezovtalantirib turadi.

«Jahon adabiyoti» jurnali, 2020 yil 5-son