Vaqt ham turlicha bo‘larkan, biri – qisqa muddatli, “kichik” vaqt bo‘lsa, yana biri “tarixiy”, “katta” vaqt. Zamonaviylik deb ataluvchi bizning “kichik” vaqtimizda ko‘plab shaxslar poymol etildi yoki qadr topmadi. Katta tarixiy vaqtda Nikolay  (Mikola) Platonovich Bajan og‘ir tarixiy vaziyatlarda, garchi u qadar aniq bo‘lmasa-da, oshkor etilgan ukrain madaniy uyg‘onishining har doim yorqin misollaridan biri bo‘lib qolajak.

Uning do‘stlari va hamkasblari – XX asrdagi yetuk ukrain yozuvchilari kabi Nikolay Bajanning katta tarjimachilik ishi shaxsiy ijodiy ta’sirlar doirasidan chiqib, milliy madaniyat faoliyatining to‘laqonliligiga erishish talabi va zaruriyati bilan shartlangan chuqur an’ana aslida Mixail Dragomanov, Ivan Franko, Lesya Ukrainskaya, Pavel Grabovskiydan boshlangan… Uni XX asrning 20-yillari ukrain madaniy uyg‘onish arbob­lari qo‘llab-quvvatladilar va bu xayrli harakatni g‘ayrat bilan davom ettirdilar. “Ukrainlashtirish”ning fojiasi nihoyasiga qadar faoliyat ko‘rsatgan barcha yo‘nalishlarda – g‘arb, sharq, shimol, janubda tarjimalar va madaniy almashinuvlarning keng dasturlarini amalga oshirish allaqachon boshlab yuborilgan edi. Ukrain adiblari sho‘ro hokimiyati milliy madaniyatlarni qo‘llab-quvvatlashni, jumladan, “xalqlar do‘stligi” shiorini ilgari surgan o‘sha vaqtdagi vaziyatdan ko‘proq foydalangan, “ekzotik”, ya’ni ilgari yaxshi tanish bo‘lmagan madaniyatlar bilan, mustamlakachilikdan xalos bo‘lish jarayoniga kirgan sobiq mustamlaka xalqlar hayoti bilan tanishishga zo‘r bera boshladi. Sho‘ro Ukrainasi ilk bolshevistik hokimiyat ma’nosida alohida o‘rin tutgan edi, Osiyo, Yaqin va Uzoq Sharqning mustamlaka xalqlar orasida o‘z ittifoqdoshlarini qidirardi: yaqingacha mustamlaka bo‘lgan sotsialistik Ukrainaning ham xayol qilingan muvaffaqiyatlari namunasi ular uchun, ayniqsa, jozibador va ishonchli bo‘lishi kerak edi. Sho‘rolar O‘rta Osiyo xalqlari haqida gap ketganda “ukrainlashtirish” va undan ham ko‘proq ma’noda “chuqur ildiz otdirish” siyosatini o‘tkazar ekan, bolsheviklar hokimiyati amal qilgan dasturlardan biri shu edi. Shuning sharofati bilan Ukraina adabiyoti o‘zi uchun Sharq va Janubga “darcha” ochib olgan edi. Ukrainada, ayniqsa, sharqshunoslik tadqiqotlari keng ko‘lam kasb etdi. Agafanel Krimskiyning yirik ilmiy ishlari buning uchun zamin yaratdi. 1916 yilda Ukrainaning o‘sha vaqtdagi poytaxti Xarkovda sharqshunoslarning Butun­uk­raina ilmiy assotsiatsiyasi – BIA (Kiyev va Odessada sho‘balari bor edi) amal qila boshladi. 1927 yilda “Sharq olami” jurnali chiqa boshladi, uning birinchi sonida shunday gaplar bor edi: “Sho‘ro va xorij Sharqini bilmoq, Ittifoq xalqlarini butun Sharq xalqlari bilan tanishtirmoq – hayot olg‘a surgan ishlardir”. Rasman BIAga partiya arbobi A.G.Shlixter rahbarlik qildi, aslida esa A.E.Krimskiy, A.P.Kovalevskiy, P.G.Tichina uning asoschilari va faol a’zolari edi. Assotsiatsiya SSSRning (shu jumladan, Gruziya, Armaniston, Ozarbayjon) va xorijiy Sharqning ko‘plab ilmiy muassasalari bilan aloqa qilar edi. BIAning matbuot nashrlari – “Sharq olami” (keyin “Qizil Sharq”) va “BIA byulleteni”da bu respublikalar haqidagi ashyolar va Sharq adabiyotlaridan tarjimalar ham olam yuzini ko‘rdi (oldingi o‘rinlardan birini turk adabiyoti egallar edi: zero “Sharq” geosiyosiy tushunchasi o‘zida Turkiyani ham, O‘rta Yer dengizining Osiyo qirg‘oqlarini ham mujassam etar edi)…

Shunday qilib, “yuqoridan” qilingan siyosiy va targ‘ibotchilik nasihatlariga qaramay, BIA va uning matbuot nashrlari Sharq xalqlari merosini ilmiy va madaniy jihatdan o‘rganish uchun talay ishlar qilishga muvaffaq bo‘lgan edi.

Ukraina ilmiy va madaniy muassasalari, milliy ziyoli mutaxassislari yalpi “tozalash”ga mahkum etilgan 30-yillardagi qirg‘indan keyin madaniyatlararo aloqalar sifatiga sezilarli putur yetdi. Ammo “xalqlar do‘stligi” yaqinlashuvi va ularning mafkurasini shior qilib olgan sho‘ro hokimiyati bo‘g‘ib qo‘yish ma’nosida zo‘r berib qardoshlik safsatasini sotish va SSSR xalqlari madaniyatining mash’alalariga bag‘ishlangan keng miqyosli yubiley tadbirlarini tashkil etish bilan javob qaytardi. Yana o‘sha gap: bu tadbirlarning siyosiy yo‘nalishiga qaramay, ular turli millat odamlarining o‘zaro hamjihatligini oshirishga imkon berdi, jamiyatning ma’naviy hayotini boyitdi, adiblarga tarjima rejalarini ro‘yobga chiqarish imkonini tug‘dirdi. Matbuotda arman xalqining “Dovud Sosunli” xalq dostonining 1000 yilligini, Shota Rustavelining “Yo‘lbars terisini yopingan pahlavon”ining 700 yilligi, qalmiq xalq dostoni “Jangar”ning 500 yilligi, Ilya Chavchavadze va Akakiy Seretelining 100 yilliklari, Kosta Xetagurovning 90 yilligi va h.k. yubileylar o‘tkazildi. Shota Rustavelining “Yo‘lbars terisini yopingan pahlavon” dostonining Bajan amalga oshirgan mashhur tarjimasi ayni o‘sha vaqtlarda ikki marta (1937 va 1940) chop etildi; P.Tichina tahriri ostida “Dovud Sosunli” (1939) va “Jangar” (1940)ning jamoaviy tarjimasi kitob bo‘lib chiqdi. Urush va urushdan keyingi yillarda Ukrainada adabiy tarjimalar miqyosi ancha oshadi; SSSRning, o‘z yozuviga ega bo‘lmagan xalqlar, xususan, qadimgi madaniyatli xalqlarning ko‘plab madaniy yodgorliklari tarjimonlarda ijodiy qiziqish uyg‘otadi. Qofqozorti xalqlari, Yaqin Sharq va O‘rta Osiyo adabiyoti durdonalarining ukrain tilida nashr etilishi beqiyos ahamiyat kasb etdi. Ular orasida Vasiliy Misik tarjimasidagi Umar Xayyom va Hofiz she’rlari, Leonid Pervomayskiy tarjimasidagi Nizomiyning “Layli va Majnun” dostoni, Bajan tarjimasidagi David Guramishvilining “Davitiana” va Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonlarini ko‘rish mumkin.

Ukrain adabiyoti o‘z xalqi uchun bashariyat tarixining eng qadimgi o‘choqlaridan va bashariyat madaniyatining eng qadimiy manbalaridan biri – Old Osiyo va O‘rta Osiyo madaniyatlarining katta boyliklariga yo‘l ochdi.

Bu yerda juda qadim zamonlardayoq o‘ziga xos tamaddunlar, shahar-davlatlar paydo bo‘lgan, gullab-yashnagan va yo‘q bo‘lib ketgan; bu yerdan dunyoning turli chekkalaridan savdogarlar karvonlari, kelgindi bosqinchilarning o‘rdalari o‘tgan; bu yerda tillar va el-elatlar aralash-quralash bo‘lib ketgan va ko‘rinishlari o‘zgargan. Bu yerda qadim zamonlarda arablar, forslar, turklar, armanlar tinch-totuvlikda yashaganlar, o‘zaro hamjihat bo‘lganlar yoki urishganlar; bu yerga rimliklar, hindlar, xitoylar kelganlar; bu yerda hozirgi tojiklar, o‘zbeklar, turkmanlar, qirg‘izlar, qozoqlar, qoraqalpoqlarning ajdodlari umrguzaronlik qilgan ona diyorlari bo‘lgan – asrlar davomida ular faqat istiqomat qilib qolmaganlar, balki tarixiy qismatni birga baham ko‘rganlar, iqtisodiy va madaniy aloqalar o‘rnatganlar, ijtimoiy farovonlikka erishganlar, ijtimoiy zulm va chet el bosqinchilariga qarshi jon olib-jon berib kurashganlar.

Bu xalqlarning ajdodlari O‘rta Osiyoning eng qadimgi davlatlari – Baqtriya, So‘g‘diyona, Xorazmning aholisi bo‘lgan, ular eramizgacha VII–VI asrlardan buyon gullab-yashnagan mamlakatlar bo‘lgan. Bular qudratli va ravnaq topgan tamaddunlar bo‘lgan. Ularning moddiy va badiiy madaniyati (bizgacha yetib kelgan osori-atiqalarga ko‘ra) haqli ravishda bashariyat tarixida eng qimmatli meroslardan biri hisoblanadi. Yunon-Baqtriya madaniyati to‘g‘risida ham shuni aytish mumkin. U Aleksandr Makedonskiy O‘rta Osiyoning bir qismini bosib olganidan keyin vujudga kelgan edi. Kushon saltanati madaniyati ham shunday – u eramizning dastlabki yillarida mavjud edi. Avval eftalitlar, keyin esa turklar tomonidan qattiq zarbalarga uchragach, bu madaniyat Turk xoqonligi chog‘ida yana gullab-yashnadi.

VII–VIII asrlarda O‘rta Osiyoni arablar bosib oladi. Ko‘plab madaniy qadriyatlar talon-taroj etiladi, ammo tub aholi o‘z an’analari, tili, ma’naviy merosini saqlab qoldi. IX–X asrlarda Movarounnahrda hukmronlik qilgan Somoniylar sulolasi arablar ta’siriga barham bera oldi va mahalliy-madaniy an’analarni saqlab qoldi. Garchi arab tili yana anchagacha ilm-fan tili bo‘lib qolgan bo‘lsa-da, Abu Abdullo Ro‘dakiy (860–941)dan boshlangan mumtoz fors-tojik adabiyoti qadimgi fors (avesto) va o‘rta fors (pahlaviy) tillarida o‘z yozma an’anasiga ega edi. Ro‘dakiy islom aqidaparastligini inkor etgan, islomgacha bo‘lgan ma’naviy merosdan bahramand edi – insonparvarlik va hayotni bevosita idrok etish uning shioriga aylangan. Uning she’riyati tasavvur va tafakkurga boy, inson qalbining bepoyonligi manaman deb turadi, o‘sha paytdagi o‘ziga xos “hur fikrlilik” ruhi baland edi. Ro‘dakiy nazokatli ishqiy lirikaga, tabiatni idrok etish lirikasiga, hayotni sevish lirikasiga, hayotning foniyligi va dunyoning bir pulga qimmatligi haqidagi xayolotga to‘la falsafiy she’riyat an’anasiga ham asos soldi.

Samarqand, Buxoro, Xorazmdan tashqari o‘sha vaqtda Marv, Balx, Nishopur va Hirot shaharlari ham xo‘jalik, madaniy va ilmiy hayot markazlari bo‘lgan edi. Bu yerda turkiyzabon ko‘chmanchilar tobora o‘troqlasha boshladi, umumiy ijtimoiy manfaatlar zamirida mehnatkashlar qatlami bir-biriga yaqinlashayotgani kabi turk oliy hukmdorining tojik yer egalari, zodagonlar bilan yaqinlashuv jarayoni kuchaydi.

X asrdan boshlab O‘rta Osiyoga qarmatiylik (boshqacha aytganda – ismoi­liychilik) va so‘fiylarning ta’siri kuchli bo‘ladi. Bu diniy-falsafiy ta’limotlar, sxizmalar (ajralib chiqishlar) butun musulmon olamida keng quloch yoygandi. Panteizmga yaqinligi va Xudoni aql emas, yurak ila his etishga da’vati bilan, ayniqsa, o‘rta asrlarda mutaassib, aqidaparast islomga qarshi muxolif sifatida maydonga chiqdi. Yetuk ukrain sharqshunosi Agafangel Krimskiy uni chuqur demokratik hodisa va dindan ko‘ra dunyoviy rohiblik deb ataganida jon bor edi. Buning oqibatida so‘fiylik adabiyoti vujudga keldi, u ko‘p asrlar davomida boy samaralar berdi.

Garchi diniy-tasavvufiy va jazava niqobi ostida bo‘lsa-da, u insonni ko‘klarga ko‘tarib maqtadi, uning ma’naviy qadriyatini e’tirof etdi, uning botiniy hayot manzarasini ishlab chiqdi va yaxshiladi, nafaqat diniy-tasavvufiy tuyg‘ular, balki umuman ruhiy olamning murakkab majoziyligini rivojlantirdi, ayniqsa, ishq mohiyatini chuqurroq singdirdi, go‘zal yerga murojaat – Oliy Parvardigorga murojaat deb baholandi. Abdulloh Ansoriy, al-G‘azzoliy, Ibn al-Quzzot Hamadon, Ibn al-Arabiylar XIII asrning buyuk so‘fiy mutafakkirlari, Bobo Ko‘hiy, Abulmajid Sanoiy, Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy (masnaviy janriga asos solgan), keyinchalik Hofiz (XIV asr), Jomiy (XV asr) so‘fiy shoirlar bo‘lgan edi.

Avvaliga arablar, keyin esa Chingizxon istilosi vaqtlarida O‘rta Osiyo­ning xo‘jalik va madaniy hayoti jiddiy zarar ko‘rdi, biroq har gal o‘zini tiklab ola bildi. Ayniqsa, Amir Temurning nevarasi, buyuk olim, ilm-fan, san’at va she’riyat homiysi, jaholatparastlik va riyokorlik dushmani Mirzo Ulug‘bek (1394–1449; 1409 yildan Movarounnahr hukmdori) zamonida u, ayniqsa, ravnaq topdi. Qadimiy madaniy markazlar Buxoro va Samarqand yana gullab-yashnadi. Ulug‘bek qotillar qo‘lida halok bo‘lganidan keyingi siyosiy va madaniy hayot markazi Hirotga ko‘chdi, bu yerda XV asrning ikkinchi yarmida sulton Husayn Boyqaro hukmronlik qildi. Mana shu pallalarda o‘zbek va tojik xalqlarining ilm-fani, madaniyati, adabiyoti va san’ati yanada gullab-yashnadi.

Bu yangi ko‘tarilishning yangi siymolari tojik shoiri Abdurahmon Jomiy (1414–1492) hamda uning yosh maslakdoshi va do‘sti Navoiy edi (ularning do‘stligi Oybekning “Navoiy” romanida ifoda etilgan; tojik sho‘ro adabiyotining asoschisi Sadriddin Ayniy bu do‘stlikka bag‘ishlab “Navoiy va Jomiy” maqolasini yozgan): Jomiy olim, adabiyotshunos, faylasuf, tilshunos, notiq, mantiqshunos, riyoziyun (matematik), tabiatshunos, falakiyotshunos, musiqashunos ham bo‘lgan; o‘sha vaqtda ma’lum barcha she’riyat yo‘llarini eng yuqori darajaga olib chiqqan, dariy tilida ijod qilganlardan eng ko‘p adabiy meros qoldirgan edi. Uning eng yirik asari “Haft avrang” (“Etti taxt”) yetti dostonni o‘z ichiga olgan va ularni buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”sidan ilhomlanib yozgan edi. Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston” dostonlariga tatabbu qilib yozgan “Bahoriston” dostoni ham Jomiy qalamiga mansub bo‘lib, u XV asr fors-tojik nasrining ajoyib namunasi sanaladi.

Jomiy ijodi o‘rta asr fors-tojik adabiyotining cho‘qqisi va yakuni bo‘ldi. Undan keyin yana yorqin siymolar yetishib chiqdi, ammo ularni buyuk Ro‘dakiy, Firdavsiy, Xayyom, Hofiz, Sa’diyga tenglashtirib bo‘lmas edi.

Ayni vaqtda shu paytgacha fors-tojik adabiyoti soyasida qolib kelgan o‘zbek adabiyotida ham yuksalish sodir bo‘ldi, holbuki, yetuk shoirlar Yusuf Bolosog‘uniy (XI asr), Lutfiy (1367–1465) bu adabiyotning buyuk siymolari sanalsa-da, endi Alisher Navoiy tufayli u oldingi safdan o‘rin oldi.

Alisher Navoiy O‘rta Osiyoda shakllangan shunday bir madaniy muhitning qonuniy merosxo‘ri bo‘ldiki (kengroq ma’noda, Ozarbayjon va Armanis­tondan to Shimoliy Hindistongacha), unda Nizomiydan Jomiy va Navoiygacha bo‘lgan antik madaniyat o‘z o‘rnini topgan edi, Qofqozorti hamda O‘rta Osiyo shoirlari, mutafakkirlariga Suqrot, Aflotun, Pifagor, Arastu, Fales va boshqa yirik antik faylasuflar “hamrohlik” qilgan, falsafiy mubohasalarda “ishtirok” etganlar. Qofqozorti hamda O‘rta Osiyo xalqlari va madaniyatlari tarixining yetuk tadqiqotchilari N.Ya.Marr, I.A.Orbeli, N.I.Konrad shu davr bo‘yicha Yevropa Renessansiga hamohang (N.I.Konradda – “O‘rta Sharq Renessansi”: bu sarhadni u Eski dunyoning “Markaziy sarhad”i deb atagan) “Sharq Renessansi” kontseptsiyasini asoslab berdilar.

Alisher Navoiy madaniy universalizmning shu muhitida shakllandi, uning ijodi buyuk salaflari – Nizomiydan Jomiygacha e’tirof etgan qonunlarga mos keladi. Zero, mana shu madaniyatda an’analar yuzaga kelgan va har bir shoir oliy ijodiyot namunalarini e’zozlashi, ularga murojaat qilishi kerak, ularning ijodkori bilan suhbatlashish huquqini olishga intilganlar. Nazira uslubi, aslida esa salaflar bilan she’riy musobaqa (mushoira) qilish ana shu tariqa yuzaga kelgan edi. Jomiy, Navoiy, Fuzuliy, Amir Xusrav Dehlaviyning ko‘plab durdona asarlari shu usulda yozilgan edi…

Biroq qomusiy olamning vakili o‘laroq Alisher Navoiy o‘z zaminining odami, o‘z xalqining farzandi ham edi. O‘sha zamon uchun uning qomusiy bilimlari nafaqat kitobiy ta’limga, balki ko‘plab odamlar bilan muomala qilishga, ko‘rganlari va eshitganlari haqidagi mulohazayu mushohadalarga tayanar edi. Uning diniy qarashlari muruvvatpeshalik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgandi. Hukmdor doiralarning g‘azabiga duchor bo‘lishdan qo‘rqmay va duchor bo‘lgan holda davlat xizmatida adolatli bo‘lishga harakat qildi. Ta’lim, kutubxona va qo‘lyozmalar, madaniy osori-atiqalar, shoir va olimlarga beqiyos xizmati singdi. Ammo ichi qoralarning bosqinchiliklariga qarshi o‘laroq, u eng ko‘p kuchini unga cheksiz shonu sharaf keltirgan narsa – o‘z she’riy va ilmiy ijodiga bag‘ishladi.

Bu ijodning salmog‘i juda katta, uning qimmati zamondoshlari uchun hech bir e’tirozga o‘rin qoldirmaydi va aynan Alisher Navoiy o‘z xalqining tilini uning adabiy tili sifatida uzil-kesil belgilab berdi.

Tarixiy nuqtai nazardan barcha mutaraqqiy milliy adabiy tillar xalq og‘zaki ijodi asosida vujudga kelgan va, asosan, buyuk shoirlar ijodi tufayli qaror topgan. Buyuk milliy shoir paydo bo‘lgunga qadar ko‘pincha boshqa adabiy til hukmronlik holatida ona tilini ana shu hukmron til vositasida himoya qilishga to‘g‘ri kelgan. Shundayin, turk tilshunos olimi Mahmud Koshg‘ariy arab tilida “Devonu lug‘otit-turk”ni yozdi (1072–1074). Unda so‘zlardan tashqari o‘zbekcha tarjimalar, xalq qo‘shiqlari, maqolalar va hokazolardan namunalar berilgan, bu – xalq tili asosida adabiy til yaratishga o‘ziga xos ilmiy tayyorgarlik bo‘lgan edi. Keyinchalik bunday hol Yevropada ham kuzatildi. Ilgari nazar-pisand qilinmagan italyan tilining yozilishida Dante va Petrarka qanday rol o‘ynagani ma’lum. Shunisi diqqatga sazovorki, xalqaro lotin tilida emas, uni italyan tilida yozish huquqini Dante yana o‘sha lotin tilida yozilgan nazariy risolasida himoya qilishi kerak edi! Taxminan o‘sha tarixiy davrda, boshqa, mutlaqo olis diyorda, o‘shalarday buyuk shoir Alisher Navoiy ham “Muhokamatul-lug‘atayn” nazariy risolasini insho qiladi (1499), unda turkiy tilni fors tili hukmronligidan xalos qilar ekan, ona tiliga bo‘lgan munosabatini bayon etadi. U ona tilini “gullagan bog‘” deb ataydi, u hamma uchun ochiq bo‘lmog‘i kerak deydi: “Bu xazina shu vaqtgacha odamlar nigohidan panada qolib kelar edi, undagi javohirotlarga inson hali qo‘l urmagan”. Shu tariqa Servantes ispan tili, De Byulle frantsuz tili (“Frantsuz tilini himoya qilaylik va ko‘klarga ko‘taraylik”, 1549), keyinroq esa ukrain shoirlari va nazariyotchilari ukrain tili qimmatini himoya qilishiga to‘g‘ri kelgandi…

Alisher Navoiy o‘z risolasida o‘zining voqifligiga ham, turkiy (eski o‘zbek) tilining yutuqlariga ham tayangan edi; insoniyat tillari to‘g‘risida (72 raqami tilga olingan) Navoiy ham olim, ham shoir sifatida gapiradi. Zero, til bu – ummon, unda beshumor dur-gavharlar – so‘zlar bor, har bir dur, deydi Navoiy, tilga o‘zining betakror go‘zalligi bilan jilo beradi. Shu boisdan tillarning xilma-xilligi, bu – insoniyat xazinasi. Tillar orasida eng mukammali arab tili bo‘lib, Ollohning kalomlari shu tilda bandalarga yetib kelgan. Yana kam tarqalgan tillardan uchtasi bu – fors, turkiy, hindiy tillari. Davlat arab xalifalari va sultonlar hokimiyati ostida bo‘lar ekan, arab tilida yozganlar uchun osmon charaqlab turgan, buyuk arab shoirlari zumrasi paydo bo‘lishi sababi – shunda. Bir qancha mamlakatlarda mustaqil sultonlar – sartlar bo‘lgan vaqtda fors tilida ijod qilgan shoirlarning butun bir zumrasi paydo bo‘lgan, ular orasida – “fanlar muallimi Firdavsiy”, “zamonning sara shoiri Shayx Nizomiy”, “hind sehrgari Amir Xusrav”, “bashoratchi Shayx Muslihiddin Sa’diy”lar ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. (Ular haqida Navoiy ko‘p martalab hurmat ila mufassal yozgan). Hokimiyat arablar va sart sultonlaridan turk xonlariga o‘tgach, “turkiy tilda yozadigan shoirlar paydo bo‘la boshladi”. To‘g‘ri, deb e’tirof etadi Navoiy, ular orasida faqat Lutfiynigina katta arablar va forslar bilan tenglashtirish mumkin, ammo bu hozircha shunday, turkiy tilining kelajagi porloq. Navoiy juda ko‘p misollarda turkiy tilining ohangdorligi, turkiy so‘zlarning boyligi, so‘z o‘zgartirish va so‘z yasash usullarining qulayligi, uning sarfu nahvi, ifoda qudrati va ramziyligini ko‘rsatib beradi; she’riy nafosatidan namunalar keltiradi, shu jumladan, mutolaa va inshoda o‘z tajribasiga, asarlariga tayanadi…

Afsuski, Navoiyning bu risolasini ukrain kitobxonlari bilmaydi, – ular bu risolada ko‘p tajribaga va hissiyotimizga yaqin bo‘lgan tilshunoslik bilimiga ega bo‘lar edi. Jilla qurmasa ikki tillilik – zullisonaynlikni olaylik. Turkiy va sart (fors-tojik) tillari bir-birini to‘ldiradi. Biroq Alisher Navoiyni bu zullisonaynlikdagi notenglik tashvishga soladi. “Barcha turklar – bolalar va keksalar, bek va mulozimlar sart tilini bilganlar. Ular shunchalik yaxshi biladilarki, ayrimlari qiyin hollarda bu tilda bemalol gaplashadilar. O‘ta nafosatli va muhtasham iboralarni qo‘llaydilar. Turkiygo‘y shoirlar fors tilida chiroyli she’rlar yozadilar va chiroyli gapiradilar. Ammo sart eli orasida na o‘qimishli va olijanob kishilar ham, na oddiy va savodsiz odamlar ham turkiy tilni tushunmaydilar va unda gapira olmaydilar”.

Albatta, Alisher Navoiyning o‘zi sart tilini mukammal bilib, unda ajoyib asarlar yozar edi. Umuman, XI asrdan boshlab asrlar mobaynida bu yerda el-elatlar, tillar va madaniyatlar bahamjihat yashadi va aralashib ketdi. (Shimoliy Hindistonda Shayx Akbar saroyida badiiy adabiyot fors, arab, hindiy, sanskrit, keyinroq urdu tillarida rivojlangan edi). XII–XIII asr mobaynida forsiydan o‘zbek tiliga va o‘zbekchadan fors tiliga tarjima qilish oddiy holga aylangandi. Garchi tojiklar va o‘zbeklar ikki mutlaqo turli etnik guruh – eron va turk guruhiga mansub bo‘lsa-da, ularning madaniyati barcha darajalarda muttasil o‘zaro hamkorlikda bo‘lib kelgan. Masalan, o‘zbek og‘zaki ijodiga tojik bahodiri Rustam haqidagi hikoyalar, tojik og‘zaki ijodiga o‘zbek bahodiri Go‘ro‘g‘li haqidagi hikoyalar kirib kelgan. Tojik va o‘zbek adiblari, misol uchun, Maxmur, Gulxaniy va boshqalar ikki tilda yozganlar (XVIII–XIX asrlarda bu oddiy hol hisoblanardi), asosiy adabiy oqimlar – bedilchilik, XIX asrdagi maorif, jadidchilik har ikkala adabiyotni qamrab olgan edi, uning ijodi har ikkala adabiyotga kirgan. O‘zbek sho‘ro adabiyotining asoschisi Hamza asli tojik bo‘lgan (goh-goh u tojik tilida ham yozardi), tojik sho‘ro adabiyotining asoschisi Sadriddin Ayniy ham o‘zbek, ham tojik yozuvchisi edi.

Albatta, har doim ham ishlar silliq kechmagan, nomutanosibliklar, baland-pastliklar ham uchrab turganki, bu haqda Alisher Navoiy ham vaqti-vaqti bilan eslatib o‘tgan.

Odatda, biz inson shaxsining har taraflama yoyilishi san’atda Yevropa Renessansida sodir bo‘lgan deb hisoblaymiz. Ammo bu yoyilishning ayrim alomatlarini ham Yevropa, ham O‘rta Osiyoning ilk o‘rta asr san’atida ko‘rish mumkin. Jumladan, bu narsa dunyoviy muhabbatni ilohiylashtirishda namoyon bo‘ladi. G‘arbda trubadurlar ijodida va javonmardlik romanlarida go‘zal yer va ilohiy muhabbat hukm suradi, unda qahramon o‘z sevgilisiga vafodorligi uchun qasamyod qilgan. O‘rta Osiyo xalqlari dostonlarida esa – yigitning qizga otashin ishqi muqaddas sanalgan, biroq hissiy emas, balki bokira, diniy-tasavvufiy tillar bilan birga keladi: go‘zallikni tarannum etish – Parvardigorga munojot qilish, uni yurakka jo etish shaklini olgan.

Ushbu an’ananing boshlarida badaviy cho‘pon Majnun (Qays)ning shu qabila shayxining qizi Layliga bo‘lgan telbalarcha muhabbati haqidagi arab afsonasini ko‘rish mumkin.

Laylining ota-onasi boy joyga turmushga berib, qizlarining baxtiga to‘g‘anoq bo‘ladi, ammo Majnun faqat o‘zining sevgisi bilan yashaydi, u sahroga ketib qoladi, odamlardan yuz o‘girib, yovvoyi ohular bilan birga yashaydi, ular Majnunga Laylini eslatar, jonivorlarni himoya qilib, kasallarini davolar edi… “Majnun” so‘zi telbani bildiradi, bu yerda muhabbatdan adoyi tamom bo‘lgan savdoyi odam tasvirlangan. “Majnun” laqabi aslida VII asrdagi arab shoiri Qays ibn al-Mullavoh nomiga mansub. Layli haqidagi boshqa shoirlarning she’rlari ham shunga bag‘ishlangan deyiladi. Majnunning Layliga bo‘lgan afsunnamo muhabbati badaviylar ichida keng yoyilgan va arab dunyosidan tashqariga chiqib ketgan. (Shunchaki tasodif emas – Tristan va Izolda qismati asrlar davomida Yevropa adabiyotida kezib yurganiga nima deysiz!). Bu mavzuning eng chuqur she’riy ishlanmalaridan biri buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviy qalamiga mansub bo‘lib, u insondagi bid’atchilik va cheklovlarga qarshi o‘laroq muhabbat tuyg‘usining go‘zalligi va qudratini tarannum etdi. Qofqozorti va O‘rta Osiyo shoirlari Nizomiyning “Layli va Majnun” dostoniga 40 nazira (o‘xshatma) ijod qilganlar. Layli va Majnun obrazlari asrlar osha yashab kelmoqda, turli xalqlarning yetuk shoirlarida aks sado berdi. XVIII asrga keliboq ularga (Farhod va Shirin sevgisi haqidagi dostonda bo‘lgani kabi) arman, gruzin va ozarbayjon tillarida yozgan katta Sayat-Nova ham murojaat qiladi.

O‘rta asrda Qofqozorti, Yaqin va Markaziy Sharq ishqiy lirikasi, jumladan, ashuglarda ko‘p hollarda “jonlantirilgan” – shu ma’nodaki, shoir doimiy (haqiqiy yoki ramziy) ma’shuqaga (Evropada trubadurlar, keyinroq Dante yoki Petrarka) murojaat qiladi, bu mavhum orzu, ilohiylik ramziga aylanadi. Ammo hissiyot kuchi unga dalda beradi. Yorga vafodorlik g‘oyasi botiniy yakkaxudolik bilan bog‘liq, so‘fiylik esa go‘zallikni ilohiylik tajalliysi deb bilgan. Dostonda esa ma’shuqa shoirning tasavvurida yashaydigan “monologik” lirikadan farqli o‘laroq ma’shuqaga muayyan yo‘nalgan bu murojaat sevishganlarning voqeaband ko‘rishuvlariga aylanib ketadi. (Layli va Majnun, Farhod va Shirin, Yusuf va Zulayxo, Gul va Navro‘z, Nal va Damayanti): qiz va yigit ishqiy hangomalarda bevosita ishtirok etadi, ularning qiyofalarini bo‘rttiradilar, voqeaga jo‘shqinlik kiritadilar, hayotning kengroq manzaralariga oshno qiladilar, yanada tarixiyroq va ijtimoiy jihatdan aniqroq tus oladi. (Darvoqe, Nizomiydayoq go‘zallik she’riyati ijtimoiy insonparvarlik bilan yo‘g‘rilgan: u uylangan turk cho‘risi Ofoq yoki Oppoqni tarannum etadi).

Ushbu syujet O‘rta asrdagi arab, fors, turk she’riy dostonlarida turlicha talqin etilib, ijtimoiy, axloq-odob, falsafiy o‘lchamlar kasb etadi, vaqti-vaqti bilan ellin adabiyoti yoki hindlarning “Mahobhorat”i mavzulari bilan chatishib ketadi.

Nizomiyga o‘xshab, mashhur forsiyzabon hind shoiri Amir Xusrav Dehlaviy (1253–1335) o‘zining “Xamsa”sini yozadi.

XVI asrdagi forsiyzabon hind shoiri (shayx Akbar davrida malik-ush-shuaro bo‘lgan) Abul Fayziy Fayziyning dostoni ham Nizomiy “Layli va Majnun”iga moslashtirib yozilgan. “Nal va Damayanti” dostoni adabiyotlar aloqasining yorqin namunasi bo‘la oladi. Mumtoz qoidalarga ko‘ra, Alisher Navoiyning shu nomdagi dostoni ham Nizomiy va Dehlaviyga javoban yozilgan nazira edi. Ammo har ikki holda ham Navoiy taniqli voqealarni hissiy va ashyoviy jihatdan to‘ldirgan, qahramonlar timsollarini o‘zicha talqin qilgan edi. Har ikkala doston insonparvarlik nafasi bilan yo‘g‘rilgan, insoniy munosabatlarga putur yetkazadigan ijtimoiy va taomildagi shartliliklar inkor etilgan; ayniqsa, “Farhod va Shirin” dostonida shoh Xusravni qattiq qoralaydi va uning raqibi, ijodiy insoniy negiz timsoli bo‘lgan Farhodni ulug‘laydi.

Alisher Navoiyning tarjimoni sifatida Nikolay Bajanning ilmiy tajribalari haqida ma’lumotlar yo‘q. “Farhod va Shirin” dostonining ukrain nashriga yozgan so‘zboshisi (1968) bizga hech narsani aytmaydi: u butunlay “siyosiy ruh”da, sho‘ro O‘zbekistonining gullab-yashnayotganini sharaflaydi, uning xalqi Navoiy zamonida mustabidlik zulmi ostida faryod chekkan (Navoiy she’rlari ohanglariga deyarli mos kelmaydigan gaplar).

“Dostonga izohlar” bo‘lgan katta “So‘zboshi” nega tushirib qoldirilgani aniq emas (unda Navoiy, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy va Jomiy saboqlariga murojaat qilingan, shuningdek, an’anadan biroz chekinish bo‘lgani e’tirof etilgan: uning dostonida Shiringa emas, ko‘proq Farhodga e’tibor qaratilgan).

Busiz bunday katta va murakkab loyihalarni amalga oshirib bo‘lmaydigan taglama tarjimalar muallifi kim bo‘lgan edi? Bu taglamalarga mutaxassislarcha tahlilni kim bajargan? Nima uchun tarjimon aynan besh hijoli she’riy o‘lchamni tanlagan? Bu borada bir og‘iz ham gap aytilmagan. Modomiki shunday ekan, buni o‘zimizcha bir mulohaza qilib ko‘raylik.

Aftidan, Nikolay Bajan Agafanel Krimskiydan boshlab ukrain tarjimonlarining forsiy va turkiydan tarjimalari tajribasidan va sharq dostonining rossiyaliklar talqinlaridan foydalangan (“Farhod va Shirin” dostonining birinchi ruscha tarjimasi 1943 yilda paydo bo‘ldi, uning muallifi – taniqli rus tarjimoni L.Penkovskiy mashhur sharqshunos Ye.E.Bertels maslahatlaridan foydalangan; doston yozilgan va rus she’r tuzilishida bo‘lmagan kazaj vaznini loaqal ozgina gavdalantirish uchun u besh hijoli yambga murojaat qilgan). Nikolay Bajan Sharq she’riyati, jumladan, Sharq epik merosi tarjimasi sohasida rus hamkasblarining yutuqlari bilan yaxshi tanish bo‘lganiga shubha yo‘q. Ammo uning o‘zi mashhur gruzin dostoni “Yo‘lbars terisini yopingan pahlavon”ning tarjimoni bo‘lib (1937), mazkur tarjima mutaxassislarning eng yuqori bahosini olgan edi. Bu, ehtimol, jozibador voqelikni gavdalantirishga yordam bergan tasviriy uslublar va til vositalariga ishonch va dalda bergan bo‘lsa, ajab emas.

Faraz qilish mumkinki, uzun tarjima ishi uchun aynan Alisher Navoiyning dostonini tanlar ekan, Nikolay Bajan nafaqat o‘tkinchi mavzular (yirik ko‘lamli yubileyni nishonlash) va hattoki, qardosh xalq merosini o‘zlashtirishning muhimligini jiddiy tushunishga, balki, ehtimol, badiiy mahobatga nisbatan o‘z “didi” va olis davr dahosi, uning ichki dunyosi va uning qismatiga shaxsan qandaydir qondoshlikni his etishga tayanib ish ko‘rgan.

Endi gap bunday: islom ilohiyotshunosligi doirasidan tashqariga rasman chiqmay turib, Alisher Navoiy bilimga va inson tafakkuriga, o‘zining shaxsga hurmati bilan to‘la insonparvarlik dunyoqarashini ifoda etdi. “Markscha-lenincha” mafkura doirasidan chiqmay turib, o‘shanday yo‘l tutishga harakat qilgan Nikolay Platonovich Bajanga bu narsa juda ham “tanish” emasmidi? Holbuki, biz unisining ham, bunisining ham shubha me’yorini tasavvur qilolmaymiz, taqqoslay ham olmaymiz, albatta.

Har ikkalasini ham davlatning chin mardlari deb atashdek gunohni bo‘ynimga olaman. Azaliy “shoir va shoh” muammosini ular bir-biriga ancha o‘xshash tarzda har kim o‘zi uchun hal qildi: egalik qilish xizmatini o‘z xalqiga xizmat deb qarar edilar. Shu boisdan ham o‘z hukmdorlarini tanimayman deb turib oldilar. To‘g‘ri, Nikolay Bajan oshkora zulmga duchor bo‘lmadi, holbuki, Navoiydan farqli ravishda uning rutbasi va vakolatlari u qadar baland bo‘lmagan edi.

Endi mana bu o‘xshashlikni ko‘ring, buni, menimcha, e’tirof etish osonroq ko‘rinadi. Alisher Navoiy tarjimai holi va asarlari bilan tanishar ekan, Nikolay Platonovich, ehtimol, uning “madaniylashgan” qiyofasini, ma’rifiy va badiiy vasiyligi miqyosini tadqiq qilgandir. Bizning o‘zimiz esa Bajanning adabiyotimiz va san’atimizdagi zamonaviy shaxsning shakllanishi tomon yo‘naltirilgan sa’y-harakatlarini, Ukraina Sovet entsiklopediyalarining bosh muharriri sifatidagi uning juda katta mehnatini eslay olamiz. Uning nufuzisiz ko‘p narsaga erishib bo‘lmasdi.

Nihoyat, shoir Nikolay Bajan qalbida tafakkurning epik ko‘lami va ifoda quvvati, shoir Alisher Navoiyning ifodalari hukmdorligi, odimlaridagi dadillik, uning favqulodda topqirligi va husndorligi botindan aks sado bermaganmikan? Pirovard-oqibatda – mahobatga tashnalik, tafakkurdagi muntazamlik va hissiy zo‘riqish-chi?

Quyidagilarni ham tusmol qilsa bo‘ladi: ukrain shoirlarini o‘zbek shoiri o‘z jamiyatiga va uning egalariga atagan o‘tkir axloqiy saboqlar ham, o‘lim va hayot, foniy va boqiy, birgalikda adabiyotga borishga to‘g‘ri keladigan ma’naviy meros haqidagi doimiy mushohadalar ham – sotsialistik davr shoirini-da xijolatga solgan hamma narsa tashvishlantirgan edi, ammo bular haqida u bor ovozi bilan gapira olmas, zamonaviylikka bog‘lanib qolib, ko‘proq o‘tmishdan nolir edi, xolos.

Yana bir gap: Nikolay Bajanning boy tarjima merosida gruzin va o‘zbek dostonlaridan tarjimalarining yutuq deyilishiga bir shart bor: shoir ukrain tilida noma’lum ekzotik tushunchalar va so‘z shakllarining ifodalash usullarini qidirar ekan, so‘zning “ko‘pincha” mushkulotlarini bartaraf etgandek bo‘ladi – bu yerda ilhombaxsh she’riy matn go‘yo o‘zi chiroyli va ixcham birikmalar hamda yangi so‘zlar paydo qilayotgandek.

Darvoqe, nima bo‘lganda ham jahon adabiyotining eng qimmat durdonalaridan bittasi ukrain adabiyotining yombisiga aylangan. Ukrain tilining tarixiy va jug‘rofiy jihatdan olis, ammo o‘zining adabiy umumbashariy qadriyatlari bilan bizga yaqin madaniyatlarning butun ma’naviy o‘ziga xosligi, nazokatu nafosati, badiiy va sanoiy salmog‘ini qayta gavdalantirishga qodirligi nechog‘li ayonligiga ajoyib isbot mavjud.

Nikolay Bajanning ijodiy jasorati haqida eslar ekanmiz, bu tarjimonlarimiz va sharqshunoslarimiz yosh avlodini Alisher Navoiyning ulkan merosi ustida olib borayotgan ishlarini davom ettirishga ilhomlantirajak.

Rus tilidan Amir Fayzulla tarjimasi

 “Jahon adabiyoti”, 2015 yil, 8-son