Марказий Осиё халқларининг илк ўрта асрлардаги цивилизацияси турли диний-фалсафий қарашлар кесишган нуқтада юз берди. Улуғ боболаримизнинг исломга қадар сиғинган, фалсафий-маънавий қарашлари тарихида сезиларли из қолдирган динларидан бири монийликдир. Монийлик III юзйилликда Бобилда яратилди. Сўнг бир ёғи Андалус, бошқа бир йўналишда Кунчиқар ёққа ёйилди: бошлаб Эронга, ундан Ўрта Осиёга, бу ердан ўтиб Шарқий Туркистонга кириб борди.
Тарихнинг иши қизиқ: ўтмишда монийлик инончи кенг ёйилган бўлишига қарамай, бошқа халқларнинг ҳеч биридан шу динга тегишли ёзма мерос, ҳатто диннинг яратувчиси бўлмиш Монийнинг фалсафий қарашлари баён этилган қадимий китоблари ҳам сақланган эмас. Улар орасидан қадимги турк ва суғд муҳитида яратилган битикларгина кунимизгача етиб келган. Монийнинг ишлари, китоблари ва монийлик инончи тўғрисида Абу Райҳон Беруний ўзининг “Ўтмиш халқлардан қолган ёдгорликлар” китобида ҳам яхши ёзиб қолдирган. Биз монийлик фалсафасини, қарашларини, ўша кезлардаги адабий жараённи ана шу битиклардан ўргансак бўлади.
Қадимги турклар монийликка сиғинган чоғлардан қолган ёзма ёдгорликлар унчалик кўп эмас, лекин улар кўплаб турларга бўлинади: улар тангриларга ва Монийга бағишланган алқовлар, тангрига муножотлар (тавбаномалар), дуолар, турли мазмундаги шеърлар, ирқ битиги, эпиграфик матнлардан иборат. Ушбу асарлар кўк турк, моний ва эски уйғур ёзувларида битилган.
Кўҳна турк-моний диний жамоасидан қолган ёдгорликлардан бири туркшуносликда “Хуастуанивт” номи билан аталиб, у монийчиларнинг эркли-эрксиз, билиб-билмай қилган ёзуқларидан ўкинув битигидир[1]. Aсарнинг оти матнда N(i)ğošaklarnïŋ suyïn-yazuqïn öküngü Huastuan(i)vt деб берилган. Ушбу жумладаги niğošak – суғдчадан ўзлашган бўлиб, “тингловчи” маъносини англатади, у монийлик жамоасида қуйи даражадир; suy-yazuq – жуфт сўз, “гуноҳлар, ёзуқлар” деган маънони билдиради; öküngü эса ҳозирги “ўкинув, тавба қилув” маъносида келади. Шунга кўра, асарнинг отидан “Ниғўшакларнинг ёзуқлардан ўкинувчи “Xуастуанивт” деган маъно келиб чиқади.
“Xуастуанивт” – таржима асар. У қадимги эроний тиллардан бирида яратилиб, кейин туркийга ўгирилган. Фанда унинг суғдча, қадимги туркий тилдаги версиялари маълум. Туркий версиялари уйғур ва моний ёзувларида битилган. Қўлёзмалари ҳозир Санкт-Петербург, Лондон ва Берлин фондларида сақланмоқда.
Асар ўн беш бўлимдан иборат бўлиб, улар bölüg дейилган ва ҳар қайсиси муайян масала ечимига бағишланган. Матнда ҳар қайси бўлим ўзининг тартиб кўрсаткичи билан бошланади: ücünc, törtünč, bišinč, altïnč, yitinč, säkizinč ва б. Уйғур ёзувли матнда жумлалар қўш нуқта (..), бўлимлар эса икки жуфт нуқта (.. ..) билан ажратилган.
Қўлёзма сўнгида асарнинг тугаганлиги ва котибининг оти ёзилган: Bütürmiš Tarxan. Tügädi n(i)ğošaklarnïŋ suyïn-yazuqïn öküngü Xuastuan(i)vt. – “(Матнни) тугаллаган Тархан. Тугади ниғўшакларнинг ёзуқлардан ўкинув (битик)и – “Хуастуанивт”.
Ўтмишда диний асарлар, хусусан, моний ёдгорликларини битишда ёзувнинг ўзига хос услуби танланган.
“Хуастуанивт” сиғинувчилар ичида ёлғиз ҳолда ҳам, кўплашиб ҳам ўқилган.
Айтганча, асарнинг кунимизга қадар сақланиб қолган туркий версиялари орасида матний ва тил жиҳатдан катта ўзгариш йўқ. Бу нарса, асарни қадимги туркий тилга бир киши ўгирган, унинг мавжуд қўлёзмалари эса ўша илк ўгирмадан олинган, деган мулоҳазага олиб келади. Бунинг яна бир сабаби, асар қўлёзмаларининг бари айтарли бир замонда – турклар орасида монийлик дини кенг ёйилган кезларда кўчирилганида бўлса керак.
“Хуастуанивт” диний-фалсафий асаргина эмас, қадимги турк ёзма адабиётининг ажойиб ва бебаҳо ёдгорлиги ҳамдир. Адабиёт аҳли уни бадиий асар сифатида ўрганади. Топинувчилар кўнглидаги эзгу ўйлар, инжа туйғуларни, уларнинг тангрига илтижосини акс эттириш, матн таъсирини ошириш учун таржимон ниҳоятда равон бир услубни қўллаган. Матн услуби таржимоннинг теран билимли, тил устаси, сўзга чечан, шоиртабиат киши ўтганидан белги бериб туради. Қолаверса, тангрига бўлган илтижоларда матннинг таъсирчанлиги, топинувчи кўнглининг туб-тубидаги туйғуларнинг (қадимги туркийда буни berk qatïğ saw дейилган) баёнига айрича урғу берилган. Ана шу ҳодиса монийлик даври адабиётида, ёзма адабий тилда ўзига яраша “тангрига илтижо услуби”нинг юзага келишини таъминлаб берди. Ислом даврида яратилган муножотлар услубида ҳам қадимги туркий тил даврида яратилган ўша анъананинг эпкинларини кузатиш мумкин.
Асарнинг бадиийлигини тасаввур қилиш учун еттинчи бўлимдан олинган қуйидаги парчага эътибор қаратсак: Näčä yaŋïlu yüküntümüz ärsär, näčä yaŋïlu bušï birdimiz ärsär, yämä buyan bögtäg qïlur-biz tip yaŋïlu, näčä ayïğ qïlïnč qïltïmïz ärsär, yämä yäkkä-ičkäkkä täŋri tipän, tïnlïğağ-turalïğağ ölürüp yüküntümüz ärsär, yämä burxan tipän igid nomqa tapïntïmïz- uduntumuz ärsär, qut qolu yüküntümüz ärsär, täŋrikä yazïnïp, yäkkä tapïntïmïz ärsär, täŋrim, amtï ökünür-biz, yazuqda bošunu ötünür-biz (“Қанча янглишиб, топинган бўлсак, қанча янглишиб эҳсон қилган бўлсак, яна савоб ишлар қиламиз деб, янглишиб, қанча ёвуз ишлар қилган бўлсак, яна шайтону иблисларга тангри дебон (уларнинг ҳақига) тирик жониворларни ўлдириб, топинган бўлсак, яна бурхон деб сохта ақоидга топинган, инонган бўлсак, (улардан) қут тилаб юкинган бўлсак, тангрига ёзуқ қилиб, шайтонга топинган бўлсак, тангрим, энди ўкинурмиз, ёзуқдан халос этгин дея ўтинурмиз”).
Жумлаларнинг тузилиши равон, ўқиганда қулоққа ёқади. Бунинг аломатини ҳатто ёзув хусусиятида ҳам кузатамиз; жумлалар орасидаги қўшалоқ нуқталар ҳам бежиз қўйилган эмас, матн қироати учун ишлайди. Шунингдек, уюшиқ бўлакли гаплар, кесимларнинг бир қолипдаги қайтариғи, синтактик параллелизмлар, аллитерация, ҳатто бадиий стереотип жумлалар – қўйингки, бутунича матн ана шу ритмни, асарнинг ёқимли ўқилишини таъминлайди.
Матн бадиийлигини таъминлаш, асарни ўқишли қилиш, таъсир кучини ошириш мақсадида ёзма адабий тилнинг чексиз имкониятларидан фойдаланилган. Бири – сўзларни жуфт ҳолда қўллаш усулидир. Бу нарса сўз маъносини кучайтириш, янги сўз ясашгагина эмас, матн бадиийлигини оширишга ҳам хизмат қилади. Сўзларнинг бунингдек жуфт ҳолатда кенг ишлатилганини қадимги туркий адабиётнинг бошқа асарларида учратмаймиз. Айниқса, кишилар ҳаракати ва ҳолати баёнида бу усулнинг ўрни ва аҳамияти яққол сезилиб туради: кишиларнинг ёруғ дунёдаги қилмишлари, эзгу ва ёвуз ишлари таърифланар экан, феъллар qorqïtdïmïz-ürkitdimiz (қўрқитиб ҳуркитдимиз), urtumuz-yontumuz (уриб азобладимиз), ačïtdïmïz-ağrïtdïmïz (ранжитдимиз), yazïntïmïz-yaŋïltïmïz (ёзуқ қилдимиз, янглишдимиз), tapïntïmïz-uduntumuz (топиндимиз, инондимиз), äksütümüz-kärgätimiz (зиён етказдимиз), töktümüz-sačtïmïz (тўкиб сочдимиз) дея баён қилинади.
Иш-ҳаракатнинг бажарилиш ҳолати, белгиси равиш туркумидаги сўзларни жуфт қўллаш билан берилади: ädgüti-tükäti (яхши ва тугал), ädgüti-arïtï (эзгулик, покизалик билан), ärinip-ärmägürüp (эриниб), ärkligin-ärksizin (билиб-билмайин) сингари.
От туркумига кирувчи сўзлар ҳам баъзан жуфт ҳолда берилади. Бу усул, ўз ўрнида, янги маъно ифодалашга ҳам хизмат қилган. Масалан, äw – “уй”, barq ҳам ўша англамда. Лекин barq ёлғиз ишлатилмайди, äw билан бирга қўлланади: äwkä-barqqa дейди, бу “уй-жойга” деган маънони беради. Ёки яна: yïlqïqa-barïmqa (мол-мулкка), iškä-ködügkä (юмушга), köŋülümüzni-saqïnčïmïznï (кўнглимизни, ўй-фикримизни) сингари.
Матнда ҳатто иш-ҳаракат ва ҳолатнинг узлуксизлиги таърифланганда-да, бадиийлик талабидан келиб чиққан ҳолда, näčä олмошидан фойдаланилади (näčä sïdïmïz (неча синдирдимиз), näčä yazïntïmïz (неча гуноҳ қилдимиз), näčä qorqïtdïmïz-ürkitdimiz (неча қўрқитдимиз) сингари).
Жумлаларнинг тузилиши ҳам асар моҳиятига мос. Масалан, билиб-билмайин йўл қўйилган гуноҳлар бирма-бир саналганда, жумлалар кўпинча сабаб эргаш гапли қўшма гаплардан тузилади. Бунда эргаш гапнинг кесими (-dïmïz, -dimiz / -tïmïz, -timiz / -dumuz, -dümüz / -tumuz, -tümüz) ärsär, бош гап кесими эса -dïmïz, -dimiz / -tïmïz, -timiz / -dumuz, -dümüz / -tumuz, -tümüz қўшимчаси билан қўлланилади. Масалан: Bu biš türlüg tïnlïğağ-turalïğağ, uluğqa-kičigkä tägi näčä qorqïtdïmïz-ürkitdimiz ärsär, näčä urtumuz-yontumuz ärsär, näčä ačïtdïmïz-ağrïtdïmïz ärsär, näčä ölürdümüz ärsär, munča tïnlïğqa-turalïğqa öz ötägči boltumuz (“Бу беш хил мавжудотни, улуғидан кичигига қадар қанча қўрқитиб ҳуркитган бўлсак, қанча уриб азоблаган бўлсак, қанча ранжитган бўлсак, қанча ўлдирган бўлсак, шунча жонзотга қарздор бўлдик”).
Асар бўлимлари билан боғлиқ ҳолда баъзи жумлалар пайт ёки натижа эргаш гапли қўшма гап кўринишида келган. Бундай ҳолларда эргаш гап кесими пайт ёки сабаб муносабатини англатувчи сўзлардан, бош гап эса ана шу чоғда ёки шунинг натижасида юз берган воқеа-ҳодисани англатади; унинг кесими -dïmïz, / -tïmïz, -timiz / -tumuz қўшимчаси билан қўлланилади: Kirtü täŋrig, arïğ nomuğ biltügümüzdä, baru: iki yiltizig, üč ödki nomuğ biltimiz, yaruq yiltizin, täŋri yirin, tünärig yiltizin, tamu yirin biltimiz (“Ҳақиқий тангрини, чин қонунларни англаб етганимизда икки асосни, учала замонга тегишли қонунни билдик. Ёруғликнинг асосини, тангри ерини, зимистоннинг асосини, дўзах ерини билдик”).
Асарда изчил қўлланувчи, қолипга тушган жумлалар ҳам, турли стилис-тик шаклдаги вариантлари ҳам учрайди. Масалан, асар бўлимлари Täŋrim, yazuqda bošunu ötünür-biz (“Тангрим, ёзуқдан қутқарғил дея ўтинурмиз”), Täŋrim, amtï yazuqda bošunu ötünür-biz (“Тангрим, энди ёзуқдан халос этгин дея ўтинурмиз”), Amtï, täŋrim, yazuqda bošunu ötünür-biz (“Энди, тангрим, ёзуғимизни кечиргин дея ўтинурмиз”), Täŋrim, amtï ökünür-biz, yazuqda bošunu ötünür-biz (“Тангрим, энди ўкинурмиз, ёзуқдан қутқарғил дея ўтинурмиз”) ёки Anï üčün, täŋrim, qop yazuqda bošunu ötünür-biz (“Шунинг учун, тангрим, бутунлай ёзуқдан қутулайлик дея ўтинурмиз”) жумлалари билан охирлайди. Шундан сўнг Manastar qirza ёки Manastar xirza [моний ёзувли нусхаларида Manastar xirza~Manastar xirz] дуоси келади. Ушбу дуо кўриниши ўртанча эроний тиллардан ўзлашган бўлиб, тангридан “Ёзуғимизни кечиргайсан!” [Mnastar hirz-a] дея қилинган илтижони англатади. Уни таржима қилмай, аслидай қўллаш турк-моний жамоаларида русум бўлган.
Яна бир жиҳати, асарда ёзма адабий тилнинг эски, классик ўлчовлари тўла-тўкис, яхши сақланган. Сўзларнинг имлосидан тортиб, жумлаларнинг тузилишигача шунга бўйсунади. Муҳими, ўша кезларда туркий матнчиликда диний-фалсафий асарлар услуби, унинг ўлчовлари ишлаб чиқилди. Кейинчалик, ҳатто бошқа эътиқодларга ўтилганда ҳам диний-фалсафий мазмундаги асарларни битишда қадимги туркий тилда ишлаб чиқилган ўша ўлчовлар, анъанага таянилган.
Қуйида келтираётган матндан парча асарнинг Россия ФА Шарқшунослик институтининг Санкт-Петербург бўлимида сақланаётган уйғур ёзувли қўлёзмаси асосида тайёрланди. Матн чиройли хат билан ўрама қоғозга битилган. Қоғознинг бош қисми чириб, титилиб кетган. Матндан 160 қатор сақланган.
Матн транскрипцияси
(1) … [bošu]ğalï (?) y(a)ruqu[ğ]
(2) … [t]ägzinür : tört buluŋ[uğ]
(3) … [bi]lmätin kün ay t(ä)ŋrikä iki
(4) … [t(ä)ŋr]ilärkä näčä yaz(ï)nt(ï)m(ï)z ärsär
(5) … [t(ä)ŋri] tipän kirtgünmäd(i)m(i)z ärsär :
(6) … [čul]vu saw sözläd(i)m(i)z ärsär : y(ä)mä kün ay
(7) … [är]ksizin tuğar batar ärki …
(8) … [ärs]är : k(ä)ntü özümüzni küntä ayda
(9) [öŋi]biz tidim(i)z ärsär : bu ikinti bilmätin yaz(ï)nmïš …
(10) … M(a)na[star xir]za :: Üčünč y(ä)mä biš
(11) [t(ä)ŋr]ikä : X[ormuzta] … a : bir tïntura t(ä)ŋri :
(12) ikinti yil t(ä)ŋri … ya[ruq] t(ä)ŋri : törtünč suw t(ä)ŋri :
(13) bišinč oot t(ä)ŋri : suïn yäglükün süŋüšüp bal(ï)qduqïn
(14) üčün q(a)raqa qatïltuğïn üčün t(ä)ŋri yiringärü baru
(15) umatïn bu yirdä ärür : üzä on qat kök asra
(16) säkiz qat yir biš t(ä)ŋri üčün turur : qamağ yir üzäki-i
(17) niŋ q[utï] q[ïwï öŋi mäŋiz]i : özi özüti küči y(a)ruğï
(18) tözi yïltïzï bi[š] t(ä)ŋri-ol (?) : t(ä)ŋrim suyda baru biš t(ä)ŋrig
(19) bilmätin anïğ y(a)wlaq biligin näčä sïdïm(ï)z b(i)rtd(i)m(i)z ärsär :
(20) tört y(i)girmi türlüg baš qïlt(ï)m(ï)z ärsär : on yïlan bašl(ï)ğ
(21) ärŋäkin iki qïrq tišin tirig özüg aš ičkü
(22) t(ä)ŋrig näčä ačïtd(ï)m(ï)z ağrïtd(ï)m(ï)z ärsär : quruğ öl yirkä
(23) biš türlüg tïnl(ï)ğqa : biš türlüg otqa ïğačqa
(24) näčä yaz(ï)nt(ï)m(ï)z ärsär: … [t(ä)]ŋrim yazuqda bošunu ötünür-
(25) biz: M(a)nastar xirza :: Törtünč söki t(ä)ŋri
Мазмуни
(1) … қутулмоқ учун ёруғни (2) … эврилур. Тўрт ёқни (3) … билмайин Кун-ой тангрига, икки (4) … тангриларга қанча ёзуқ қилган бўлсак, (5) … тангри деб топинмаган бўлсак, (6) … ёлғон сўзларни айтган бўлсак, яна Кун-ой (7) … эрксиз ҳолда туғар ва ботар [яъни Куннинг туғиши ва ботиши] истаги … (8) … эса, ўз ўзимизни Кундан, Ойдан (9) юқори қўйган бўлсак, бу иккисини билмай, ёзуқ қилган … (10) … Ёзуғимизни кечиргайсан!
Яна беш (11) тангрига, Хўрмузта … a: биринчиси – Ҳаво-тангри; (12) иккинчиси – Ел-тангри; (учинчиси) – Ёруғ-тангри; тўртинчиси – Сув-тангри; (13) бешинчиси – Ўт-тангри қабоҳат билан тўқнашиб, жароҳатлангани (14) учун, қоронғиликка қоришгани учун тангри ерига бора (15) олмай, бу ерда эрур. Юқорида ўн қат кўк, пастда (16) саккиз қат ер беш тангри туфайли турур. Ер юзидаги борлиқ- (17) нинг бахту саодати, ранг-туси, руҳи, вужуди, кучи, ёруғи, (18) асоси беш тангридандир. Тангрим, ёзуқ қилиб, беш тангрини (19) билмай, ёвуз, бўлмағур ўйлар билан уларни қанча вайрон қилган, шикаст етказган бўлсак, (20) ўн тўрт хил жароҳат етказган бўлсак, ўнта илон бошли (21) бармоқларимиз билан, ўттиз икки тиш билан тирик жонни емиш қилиб, (22) тангрини қанча ранжитган бўлсак, қуруғ-ҳўл ерга, (23) беш хил жонзодга, беш хил ўсимликка (24) қанча озор етказган бўлсак, … тангрим, ёзуқдан қутқарғил дея ўтинур- (25) миз. Ёзуғимизни кечиргайсан!
“ХУАСТУАНИВТ”НИНГ БЕРЛИН ҚЎЛЁЗМАЛАР ФОНДИДА САҚЛАНАЁТГАН УЗИНДИЛАРИ
Берлин Бранденбург академиясининг қўлёзмалар фондида Турфондан топилган сонсиз-саноқсиз битиклар орасида “Хуастуанивт”нинг узиндилари (фрагментлари) ҳам сақланмоқда[2]. Узиндилар икки хил – моний ва уйғур ёзувларида битилган.
Узиндилар алоҳида варақларда; қоғознинг бир ёки иккала бетига битилган. Қоғоз бичими ва матн ўлчамлари ҳар турли.
Сақланган битиклар асарнинг бирор бўлимидан олинган; баъзиларига асарнинг кетма-кет икки бўлими битилган. Уларнинг айримлари (айниқса, икки бўлимлилари) асарнинг йирик қўлёзмаларидан қолган узиндилар бўлиши ҳам мумкин. Лекин, моний топинувчилари орасида асарнинг тўлиқ қўлёзмалари билан бирга, бўлимлари айри-айри, дуо кўринишида ҳам кенг тарқалган, деган фаразлар ҳам бор. Табиийки, топинувчилар (ёки дуоларни уларга кўчириб берган битикчилар) ушбу узиндиларни асарнинг тўлиқ қўлёзмаларидан олган.
Қоғозларнинг кўпи пароканда, матни ҳам узуқ-юлуқ шаклда учрайди. Узиндиларнинг барига тегишли бўлган белгиларидан бири, ҳаммасининг хати тартибли, кўпи классик хат услубида. Кўринадики, моний жамоаларида тавбаномаларнинг тилигагина эмас, ёзув услубига ҳам айрича эътибор қаратилган.
Узиндилар матни билан асарнинг тўлиқ нусхаси ўртасида кескин фарқ йўқ. Шунга қарамай, уларнинг юқорида келтирилган тўлиқ қўлёзма нусхадан фарқ қилувчи белгилари ҳам бор. Масалан, “ёзуғимизни кечиргайсан” мазмунидаги дуо формуласи асарнинг уйғур ёзувли Санкт-Петербург нусхасида Manastar xirza, ушбу матнларда эса икки хил – Manastar xirza ёки Manastar xirz кўринишларида қўлланган.
Битикларда [ñ~n]дан [y]га силжиш ҳодисаси кучли: Санкт-Петербург нусхасидаги anïğ yawlaq (ёвуз, бўлмағур) жуфт сўзи ушбу узиндиларда ayïğ yawlaq кўринишида учрайди.
Қосимжон Содиқов,
филология фанлари доктори, профессор
“Жаҳон адабиёти”, 2015 йил, 7-сон
[1] Нашрларига қаралсин: Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.–Л., 1951. C. 108–130; Дмитриева Л.В. Хуастуанифт (введение, текст, перевод). – Тюркологические исследования. М.–Л., 1963. С. 214–232; Sodiqov Q. Turkiy til tarixi. Toshkent, 2009. 318–331- b.
[2] Берлин Бранденбург академияси фондида сақланаётган ҳужжатларнинг муайян қисми ҳозирги кезда интернет тармоғига жойлаштириб чиқилган: turfan.bbaw.de/dta/index.html. Биз ушбу узиндиларни ёритишда ана шу вебсайт материалларидан фойдаландик.