Dunyoda turli ziddiyatlarga boy, favqulodda murakkab ikkita ta’limot bo‘lsa, shuning bittasi tasavvuf. Agar bitta bo‘lsa – o‘sha ham tasavvuf. Bu ta’limotning tub mohiyatida Vahdat – odamlarni sof va yuksak ilohiy birlik tuyg‘usi atrofida birlashtirish yotadi. Lekin hech bir davr va zamonda tasavvuf nafsoniy his va mayllarni aks ettiradigan kasratdan g‘olib chiqa olgani yo‘q. Shu bois tasavvuf nomi bilan juda ko‘p yolg‘onlar to‘qilgan, har turli soxta haqiqatlar, sayozlik botqog‘idan yuzaga chiqqan iddaolar ilgari surilgan. Ammo bularga qarshi turish nihoyatda qiyin kechgan. Aks holda ulkan tasavvuf olimi Ali ibn Usmon Jo‘lloboy Hujviriy: «Ma’lum bo‘lsinkim, tasavvuf ilmi bizning zamonamizda yo‘q bo‘lib ketmishdir. Bilxossa, havo va havasla mashg‘ul bo‘lgan, rizo yo‘lidan yuz burgan o‘lkalarda ahvol shundaydir», deb yozmasdi. Shunga yaqin mazmundagi fikrlar boshqa mash hur tasavvuf arboblari, jumladan, Xoja Ahmad Yassaviy tomonidan ham bayon etilgan. Natija nima bo‘lgan? Asrlar kechgan sayin tasavvufning asil mohiyatidan yiroqlashish, ustivor va daxlsiz haqiqatlarini buzib ko‘rsatish shiddatla kuchayib borgan. Keyingi asrlarga kelib, tasavvuf faqat ma’no emas – da’vo, faqat ishq emas – hirs, yolg‘iz xolislik emas – g‘araz va munozara maydoni ekanligini e’tirof etishdan o‘zga chora qolmagan. Yigirmanchi yuz yillik, aytish joizki, tasavvufshunoslik uchun ham tanazzul va soxtakorlik yuz yilligi sifatida tarixga kirdi. Buning ham o‘ziga xos «zamini» va sabablari bor, albatta. Biz shulardan ikkitasini qayd etib o‘tmoqchimiz.
Abdurahmon Jomiyning «Nafahot ul-uns»ida yozilishicha «Tashqi bir majburiyat ila takalluf yuzasidan tasavvuf haqida bahs yuritgan gunohkor bo‘lur. Chunki boshdan o‘tkazilmagan, ya’ni yashalmagan bir narsa xususida so‘zlash kishini yo‘ldan adashtirur». Tan olib aytaylik, tasavvufiy hayotni yashamaganimiz, zavqu shavqini totmaganimiz, shu hayot, shu maslakning kuch-qudrati, eng nozik, eng latif sir-asrorlarini to‘g‘ri idroklay olmaganimiz tufayli nafaqat tasavvuf, balki tasavvuf adabiyotini bilish va tekshirishda ham adashishlar bo‘ldi. Va buning davom topish jarayoni yanada noxushdir. Birgina misol keltiray.
Yaqinda jurnallarimizdan birida, Alisher Navoiyning «Layli va Majnun» dostoniga bag‘ishlangan bir maqolani o‘qib qoldim. Mutaxassislar uni qanday qabul qilishdi – bilmadim, ammo men, sho‘rlik Majnunning ahvol-ruhiyasiga achindim. Agar majoziy ishqdan ilohiy ishqqa ko‘tarilish va ishqqa fone bo‘lish sirlarini ochishda qaysi bir olim, Hegel ta’limoti, fiziklarning yorug‘lik tabiatiga doir munozarasi, «biologik evolyutsiya nazariyasi», yaponlar barpo etgan «texnokrat jamiyat», «kentavristika» deb atalgan fan sohasi kabilarga diqqatni tortishini Qays avvaldan sezganda edi, aql-hushini yig‘ishtirib junun yo‘lidan kechmog‘i ham hech gapmasdi. Har qanday haqiqatni boshqa bir haqiqatlar bilan bog‘laydigan yoxud bog‘lamaydigan, qiyoslar mutanosib keladigan yoki kelmaydigan mohiyat «maydoni»ni olim chuqur fahmlamasa, kim fahmlaydi?
Darvoqe, mantiqiy, ilmiy mas’uliyatsizliklarning yuzaga chiqishida tasavvuf, ayniqsa, tasavvufga oid asarlarning «ayb g‘inasi» borligini ham bilish kerakka o‘xshaydi. Shamsiddin Naqshbandiy tasavvufga doir kitoblarni «yalang‘och cho‘ri»ga o‘xshatadi va yozadi: «Chunki ul asarlar kimning qo‘liga tushsa o‘sha kimsa unga o‘zining libosini kiydirur. Mabodo ular askar qo‘liga tushsa – askar kiyimi, hunarmand qo‘liga tushsa – hunarmand kiyimi, xoja qo‘liga tushsa – xojaning kiyimi, g‘ofil panjasiga tushsa – g‘ofil kiyimi kiydirilur. Bu ishlarning hech biriga ul «cho‘ri» qarshilik qilmas».
Ko‘rdingizmi, «tasavvufshunoslik» qandoq «erkin» soha. Shamsiddin Naqshbandiy aytgan «cho‘ri»dan bitta-yarimtasi qo‘lga ilinib qolsa, bas – istang so‘fiylik, istang – falsafa, xohlang – adabiyotshunoslik jabhasida gumburlatib yozaverasiz. Buni zinhor-bazinhor kinoya, deya anglamang. Chunki dunyo miqyosida ahvol shunaqa. Mana, yaqinda xorijda chiqqan «Ovro-Osiyo xalq so‘fizmi» nomli ikki kitobdan tarkib topgan bir asar. U haqida batafsil to‘xtalish imkoni yo‘q. Ehtimol, buning hojati ham yo‘qdir. Zero, uning «O‘zbekistonda xalq so‘fizmi» degan qismidan birgina parchani o‘qish bilan bizning maqsad-muddaomizni anglashingizga ishonamiz.
Ana o‘sha parcha: «Buxoroda chaqaloq kindigi kesilgandan so‘ng qulog‘iga azon o‘qilurdi. U o‘g‘il bo‘lsa otasi: «O‘g‘lim katta odam bo‘lsin, xonadon sohibi bo‘lib uy qursin, evli, yurtli bo‘lsin», deya 20-30 chinor daraxti ko‘kartirardi. Qiz tug‘ilsa: «Qizim aqlli bo‘lsin, sut sog‘ib qatiq uyutsin», deb uning uchun sigir sotib olardi. Qulog‘iga azon o‘qish uch kun davom qilardi. Shu tarzda Ollohning ismi ila tanishtirilardi…».
Mana, Sizga so‘fizm va so‘fiyshunoslik. Bu yerda izoh ortiqcha, albatta. Ammo tasavvur qilaylik, yuqori navli qog‘oz, chiroyli muqovalarda bosilgan shunday asarlar tasavvufga mehr qo‘ygan, rost bilan yolg‘onni hali yaxshi farqlolmaydigan yoshlarning qo‘liga tushib qoldi. Nima bo‘ladi? Axir, «xalq so‘fizmi» – qanday salmoqli, o‘ziga qiziqtiruvchi ibora. Qarabsizki, xalq og‘zaki ijodiyoti qahramonlariga bitta-bittadan so‘fiylik «pasporti» in’om etiladi…
Men tasavvuf ta’limotini chuqur bilish va puxta egallash tarafdoriman. Ayni paytda tasavvuf mavzusini ermakka aylantirish, hamma narsani so‘fiylikka tiqishtiraverish, hatto Turdi Farog‘iyga o‘xshash shoirlarimiz she’riyatidan tasavvufiy ma’no va bo‘yoqlar axtarishga butunlay qarshiman.
Endi ikki og‘iz so‘z Xoja Nas riddin va uning so‘fiyligi borasida. Ma’lumki, «O‘zAS» gazetasining 8 fevral sonida Alisher Navoiy ijodiyotiga bag‘ishlangan davra suhbati berilgan edi. Unda biz ham ishtirok etib, tasavvufshunoslikning hozirgi ahvoliga doir ayrim mulohazalarni bildirgandik. Oradan uncha ko‘p vaqt o‘tmay, tasavvufshunoslik Xoja Nasriddinni ham so‘fiy qiyofasida ko‘rsatishgacha bordi, degan mazmundagi gapga e’tiroz o‘laroq yozilgan Murod Karimning ixchamgina maqolasi haftanomada chiqdi. Umuman olganda, e’tiroz menga yoqdi. Negaki, so‘fiylik sharafli bir «toj»ga mengzab qoldi. Istiqlolimizdan oldin tasavvuf va tariqat kalimasini eshitishdanoq g‘azabi qo‘zg‘aydiganlar faqat Sharqimizning emas, G‘arbdagi mashhur shaxslarni ham tasavvufga yaqinlashtirishga tashabbuskordirlar. Bas, shundoq ekan, bir olim Benjamin Franklinning «axloqiy barkamollik kodeksi tasavvuf ta’limoti, ayniqsa, naqshbandiy tariqati bilan g‘oyatda uyg‘un», deb yozib chiqqanida qadrdon, to‘g‘riso‘z va jasur Nasriddin Afandimizni tariqatdan yiroqlashtirish adolatsizlik bo‘lmaydimi? Gap shundaki, bu masalada, eng avvalo, o‘zimizda mavjud matnlar, tasavvufiy eski manbalarga tayanishimiz lozim.
Tasavvufga bag‘ishlangan har turli kitoblarni imkon darajasida o‘qib-o‘rganib yurganimga ham yigirma yildan oshdi. Mayli, Sharq olimlari va tasavvuf arboblari yaratgan asarlarni aytmay qo‘ya qolay. G‘arbu Sharqda tasavvufning yirik bilimdoni sifatida e’tirof etilgan R.A.Nikolson, L.Massinon, T.Arnald, E.Braun, A.Arberri singari sharqshunoslarning ba’zi tadqiqotlari bilan fors, usmonli turk va rus tillari or qali tanishib, Nasriddinning so‘fiyligini quvvatlovchi yoki tasdiqlovchi imo-ishoratga ham duch kelmaganmiz.
«Mulla Nasriddinning XIII asrdan boshlab tasavvuf adabiyoti qo‘lyozmalarida uchrashi fanda e’tirof etilgan», deyiladi «aks-sado»da. O‘sha qo‘lyozmalardan birortasining nomi, muallifi tilga olinganda judayaxshi bo‘lardi. Bundan tashqari, «fanda e’tirof etilgan» deyish – «Kimlar va ularning qaysi tadqiqot yoki kitoblarida?» degan savolga aniq javobni talab qiladi. Chunki Idris Shoh ham «So‘fizm» nomli asarida XIII asr qo‘lyozmalari to‘g‘risida so‘zlaydiyu, ammo ularning hatto nomlarini ko‘rsatmaydi. Bu esa shubha tug‘dirishi tabiiy.
Idris Shoh balki ulkan tasavvufshunosdir. Balki uning nomi va ishlari G‘arbda mash hurdir. Ammo nokamtarlik bo‘lsa-da aytay:men uning na «Sufizm» (Moskva, 1994), na o‘zimizda bosilgan «Naqshbandiy tariqati» nomli asarlarini nainki ilmiy tadqiqot, balki jiddiyroq bir ommabop ish o‘rnida ham qabul qilolmaganman. Shuningdek, muallifning mavzuga yondashuvi – xolisligi, samimiyati, mas’uliyatiga ishonish ham ancha qiyindir. So‘zimiz quruq bo‘lib qolmasligi uchun «So‘fizm» kitobidan bir misol keltiraylik: «Kunlardan bir kun Nasriddin choyxonaga kirib: «Quyoshga qaraganda oy ko‘proq foyda keltiradi», debdi. Undan: «Nechun bunday deb o‘ylaysan?» deya so‘rashganda u: «Chunki biz tunda yorug‘likka ko‘proq muhtojmiz», deya javob beribdi» (102-bet).
Bu «latifa»ning mistik tajriba yoki tajalliyga nima aloqasi borligini sira anglay bilmadim. Xullas, «So‘fizm» kitobining Mulla Nasriddin «so‘fiyligidan bahs yuritilgan qariyb ellik sahifali faslidagi ko‘pchilik misol va talqinlar g‘irt uydirma, yolg‘on, soxtakorlikdan bo‘lak narsa emas.
Tasavvufshunoslik, bir qarasangiz, «uloq» maydoniga o‘xshaydi. Bir qarasangiz «quloq cho‘zma» o‘yinini eslatadi. Birovlar so‘fiylikni xristianlik, buddaviylikka qarab tortsa, boshqa birovlar qadim yunon, chin, hind falsafasiga tomon tortqilashadi. Yana kimlardir dahriylik ta’limotlariga yaqinlashtirish istagida va hokazo. Maqsad esa, qanday qilib bo‘lsa-da, tasavvufni bosh mohiyatdan uzoqlashtirish, siyratdan so‘ng suvratni ham buzish, bir so‘z bilan aytganda, ildizga bolta urish. Goho bunday g‘arazlar shu qadar bilim va mohirlik ila amalga oshiriladiki, beixtiyor «qoyil», degingiz keladi.
Saksoninchi yillarning o‘rtalaridan boshlab, dunyoga dong taratgan hind ilohiyotchisi, hur fikr kurashchisi Bxagavan Shri Rajnishning ruscha tarjimada ko‘plab kitoblari yurtimizga keltirib sotildi. Men ham ulardan o‘ndan ziyodini olganman. 1993 yili uning o‘ttiz bosma taboqdan ortiq «Mudrost peskov» (Besedы o sufizme) nomli kitobi ham chiqdi. E’tirof etish lozimki, Shri Rajnishning bu asari boshqalariga nisbatan ham maroq bilan mutolaa qilinadi. Chunki u faktlarga boy. Muallifning mushohada yo‘llari keng. Suhbat usuli ham o‘ziga xos, ham kutilmagan qiyos, timsol va majozlar ila bezantirilgan. Xullasi kalom suhbatlardan sehrlanasiz. Afsuski, kitob sahifalarida yashirin nayrangbozlikni hamma ham payqay bilmasligi shubhasiz. U bir o‘rinda, «Men tasavvuf falsafasi haqida gapirmayman. Chunki «tasavvuf falsafasi» degan tushunchaning o‘zi yo‘qdir. Tasavvuf – muhokama emas, iztirob va ko‘rish demak», deydi.
Yuzaki qaralganda, bu to‘g‘ri xulosa. Islom so‘fiylari ham tasavvufni ilmi hol va nazar kamoli, deb bilishgan. Shunga qaramasdan, tasavvuf faqat iztirob va tajalliy tajribasi deganimas. Murid yoki solik hol va nazar kamoliga yetishguniga qadar murshid rahnamoligida tariqat ilmini egallagan, mushohada, muroqaba ila mashg‘ul bo‘lgan.
«Tasavvuf falsafasi» degan tushuncha bo‘lmasa, unda vahdati vujud ta’limoti va buyuk Ibn Arabiyning tarixiy xizmatlari qayoqda qoladi?
Istak shu: tasavvuf mavzuida chet ellarda yaratilgan va mamlakatimizga yetib kelayotgan hamma kitob, hamma tadqiqotlarga yuz foiz ishonmaslik kerak. Ularga tanqidiy nazar ila qarashni ham shakllantirishimiz shart. Negaki, ularning barchasini ham ilk va mo‘tabar manbalarga tayanib, xolis niyatda yozilgan, deya olmaymiz. Tasavvufni sayoz anglash, duch kelgan kitobdan ko‘r-ko‘rona qabul qilish illati zamondosh ijodkorlar asarlarini tadqiqu tahlil etayotgan olimlarning ishlarida ham ko‘rinib qolayotir. Bu endi boshqa bir mavzu.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 15-sonidan olindi.