“So‘zda sehr bor, she’rda esa hikmat”, deyiladi Hadisda. Xalqimiz azal-azaldan she’riyatga oshno, she’rning qadrini asrlar davomida yuksaklarga ko‘targan zakiy xalq. Shu asnoda xalqimiz ichidan ham she’riyat olamining zabardast vakillari yetishib chiqqan. Mana shunday shoirlardan biri – O‘zbekiston Xalq shoiri Abdulla Oripov bo‘ladi. Shoir bilan suhbatimiz, asosan, g‘azal janri xususida bordi.

Suvon Meliyev: Abdulla aka, suhbatimiz mavzusi g‘azallaringiz doirasida. Shogirdim N.Sharopovaning himoya qiladigan mavzusi ham shunga yaqin. Siz o‘z vaqtida g‘azal janriga ham ko‘p bor murojaat qilgansiz. Bugun-chi?

Abdulla Oripov: Ha, bugungi kunda ham yangi g‘azallar yozyapman. Ranglar va ohanglar turkumini to‘plab kitob qilmoqchiman. G‘azal turkumini “Sen tomon esgay shamol”, deb nomladim. Hozir sizga o‘qib bermoqchi bo‘lgan g‘azalni yaqinda yozdim:

Sochlaring yoymay turib, tushgan qorong‘u tun emas.
Tishlaringni ko‘rmayin tong ham oqargan kun emas.

Tunda oy, kunduz quyosh navbat bila boqqay senga,
Mendayin sobit emasdur, mendayin maftun emas.

Jon fido etmak sening vasling uchun bo‘lmish kafil,
Oshiq ermas ul fidokim, qatlidan mamnun emas.

Men seni jonim dedim, jonim o‘zing fahm aylagil,
Sen o‘zing ham qiynalursan, bitta men Majnun emas.

Sevgi deb ohlar chekib g‘avg‘o solurlar erta-kech,
Hech biri mendek zabun yo men kabi mahzun emas.

Ikki chashmim jolasiga boqmangiz hayron bo‘lib,
Asli uldir ikki daryo, Sir emas, Jayhun emas.

Qaysi yoqdan chiqdi Qays deb ayblamang Abdullani,
Anglamassiz, anglamassiz, chunki siz dilxun emas.

Ma’lum bir ko‘nikma, san’at tarbiyasini olib, bolalikdan aruzni egallash mumkin. Yosh bolani pianino chalishga o‘rgatganday, aruzga ham o‘rgatish mumkin. Lekin uning qalbini, tafakkuri, idrokini o‘rgatish – qiyin masala. Buni Shayxzodalar juda yaxshi bilgan, lekin uning ko‘chasidan o‘tmagani uchun yozmagan. Shunga qaramay, Navoiy g‘azallarini u kishiday tushunadigani yo‘q. Xalqona yo‘llardagi ohangga Mirtemir g‘azallari tushgan.

G‘azalni juda puxta o‘rganib, qalami ravon bo‘lib yozishni G‘afur G‘ulom bilan Hamid Olimjon yaxshi bilganlar. H.Olimjonning bir-ikkita g‘azali bor. G‘afur aka turli ekspromtlar, hazil-huzillar bilan betakror g‘azallar yozgan. “Navoiyning qabri qoshida” muxammaslari aruz vazniga yaxshi tushgan. Shekspirona ruh Shayxzodalarda hukmronlik qildi.

Turkiy tillarda aruzning haqiqiy asliga, talabiga javob berib yoziladigan uchta til bor. Ular fors-arab so‘zlari ko‘p kirib kelgan, muqim, o‘troq xalqlarning tili. Biri o‘zbek, biri ozarbayjon, biri uyg‘ur.

Cho‘lpon domla klassik adabiyotni yaxshi bilib, o‘qib, anglagan. “Bir xil, bir xil, bir xil. Hamma narsa bir ketaversa, bo‘lmaydi”, degan. Cho‘lpon turkiy she’riyatda aruz bahrlarini hayotga yaqinlashtirdi. Cho‘lponning ohanglarida yangi aruzning, yangi zamonning ohanglari, tuyg‘ulari, timsol, ramzlari boshqacha anglashilgan, qog‘ozga tushgan. Buning eng katta namunasi “Qalandar ishqi”dir:

Muhabbatning saroyi keng ekan, yo‘lni yo‘qotdim-ku,
Asrlik tosh yanglig‘ bu xatarlik yo‘lda qotdim-ku.

Karashma dengizin ko‘rdim, na nozli to‘lqini bordir,
Halokat bo‘lg‘usin bilmay, qulochni katta otdim-ku.

Ajab dunyo ekan bu ishq dunyosi, ayo do‘stlar,
Bu dunyo deb, u dunyoni bahosiz pulga sotdim-ku…

Muhabbat osmonida go‘zal Cho‘lpon edim, do‘stlar
Quyoshning nuriga toqat qilolmay yerga botdim-ku.

Bular – to‘la aruz, to‘la g‘azal. Lekin uning yangi, mutlaqo yangi davri. Taraqqiyotning o‘zi. O‘zining g‘oyalarini “Quyoshning nuriga toqat qilolmay yerga botdim-ku”, deb faqat Cho‘lpon aytolardi. Cho‘lpon ham yulduz. Oktyabr inqilobi qo‘ymadi chaqnashiga. Botib ketdi. U yoqqa sho‘ng‘ib. Barmoqda yoza boshlasa ham, aruzni hamma joyda qo‘llagan. Barmoqdagi urinishlarida ham, quyma ohangdorlikda ham aruzga rioya qilgan. Vaznlaridagi turoqlarni bo‘lsangiz, xuddi aruzning turoqlari kelib chiqadi. Uni boshqa tilga tarjima qilib bo‘lmaydi. “Foilotun”ga tushmaydi uning tarjimasi. Men o‘zim shunga “qadam vazni” deb nom qo‘yib olganman. “Ayol” she’rimni oyoq takti bilan vaznga solib, yurib yozganman.

Nargiza Sharopova: Abdulla aka, xalqimizning yuragidan joy olgan she’rlaringiz orasida g‘azallar ham anchagina. Sizning nazaringizda, bugungi kun o‘zbek g‘azalchiligi qay darajada? Navoiy, Boburlar izdoshlari bo‘la oladigan g‘azalnavislarimiz bormi?

Abdulla Oripov: Aruzda mashq qilganlarni bilaman. Hech bir asossiz XIV-XV asr ohangiga qarab ketishadi. Arab, fors tilidagi so‘zlarni qalashtirib tashlashadi. Men o‘ylaymanki, ularni tahlil qilishning keragi yo‘q. Ularni qadimgi o‘zbek adabiyotida bulhavaslar, deyishgan.

Suvon Meliyev: Abdulla aka sho‘ro davrida o‘gay bo‘lib yurishsa ham bir necha shoirlar aruzda ijod qilishdi. Shularga qanday qaraysiz?

Abdulla Oripov: Navoiy ham aruzda yozgan, Habibiy ham. Solishtirib bo‘ladigan gap emas-da. Hammasini mahorat, san’atkorlik hal qilib kelgan. Navoiy baytlarida obrazlilik, rang-baranglik, teranlik kuchli. Navoiy izidan yurish osonmas, shunday bo‘lsa ham, aruzda yozishdi: ba’zan yaxshi, ba’zan mundayroq. Chamamda, buning davr bilan bog‘liq nozik joyi bo‘lsa kerak. Ikki xil ma’no beradigan chuqur gaplarni yozish o‘sha davrda qo‘rqinchli edi.

Nargiza Sharopova: Abdulla aka, sizning g‘azallaringizda uslub, ohang boshqacha. Buning boisi nimada?

Abdulla Oripov: Buning sababi, balki mening tabiatimda fikrlashga moyillik kuchliroq bo‘lganidadir. Birov dard deydi, birov iztirob, deydi. Lekin, shunga qaramay, yuk ko‘tarmagan behuda satrlarni ko‘p yozdik. Bir kuni Mirtemir: “Kitoblarim yonidan o‘tayotganimda, ko‘zimni chirt yumib o‘taman”, degan edi. “Men qanday o‘taman?” desam: “Sen ko‘zingni pirpiratib o‘tasan”, degan.

Nargiza Sharopova: “Ayon bo‘lg‘ay” radifli g‘azalingizning yozilishiga nima sabab bo‘lgan? Unda ko‘proq ijtimoiy ruh ustunlik qiladimi yoki falsafiymi?

Abdulla Oripov: Ijtimoiy ruhni Navoiyning o‘zidan axtarib ko‘radigan bo‘lsak, she’riyat taqozosiga ko‘ra aytyaptimi yoki obrazlilik uchunmi, farqlash kerak. Masalan, begona bayt bor g‘azalda. Umumiy ruhidan kelib chiqadigan ijtimoiylik. Ba’zan an’anaviylik talabida yozilganlari ham bo‘ladi.

Nargiza Sharopova: Lirik Abdulla, aslida, kim? G‘azallaringizda nima kuchli: taqlidmi, ta’sirmi?

Abdulla Oripov: Men yovvoyiroq o‘sgan meva daraxtiga o‘xshayman. Issiqxonada o‘smaganman… Sharoit taqozo qilmagan. Ta’sirlanish bor, buni rad qilmayman. Taqlid yo‘q. Bolaligimda yod olgan she’rlarni hozir ham yoddan aytib yuraman. Masalan, Shevchenko misralarini. U Qozog‘iston tomonlarga, Sirdaryo qo‘sh oroliga surgun qilingan. Shu yoqlarda o‘lgan.

Pushkin, Lermontov she’rlarini men hozir ham so‘rasangiz, yoddan aytib ketaveraman. Ular mening ruhiyatimga yaqin. Ruhimda g‘alayon qo‘zg‘aydi, yupanch beradi. Shuning uchun plakat she’rlarni yomon ko‘raman. Lekin o‘zim ham yozganman bir paytlar. Yozmasam, bo‘lmasdi. Shu gal yozaman, bo‘ldi, deb ikkinchi kuni yana qilganman. Shularning o‘zi ham yig‘ilib, to‘plam bo‘lib qoladi. Oldin ham aytganman: ta’sirlanishning hayotda ikki xil yo‘li bor. Birinchisi, bevosita voqelikning o‘zidan ta’sirlanish bo‘lsa, ikkinchisi, fikrdan ta’sirlanish. Musiqa, peyzaj, rassomlik shunga kiradi. Keyin kitob o‘qish orqali buyuk asarlardan, kitobdan, she’rdan ta’sirlanish. Muxammaslar bekor yozilmaydi-da. Shunchaki yozilsa, bilingki, u muxammas emas. Shoir yuragi jiz etgan bo‘lsa, men ham qalb-qo‘rimni qo‘shay deb yozsa, o‘sha muxammas bo‘ladi. Bu – fikr, tafakkur, idrok tomonidan ta’sirlanish. Endi tabiat, borliq, jamiyatdan ta’sirlanish – yo‘qotishlar, mag‘lubiyatlar yoki katta zafarlar… Bular bir xalq uchun unutilmas kun bo‘lishi mumkin, boshqa xalq uchun bu oddiy kun bo‘lishi mumkin. Bedilda ikkita dunyo bor, deyiladi. Menimcha, uchta dunyo bor: biri – ko‘rib turgan dunyo, ikkinchisi – u dunyo, uchinchi dunyo – she’riyat dunyosi. U bu yoqdan ham, u yoqdan ham xabardordir. U yoqdan xabardorlik – hissiy xabardorlik deb sharhlagan bo‘lardim.

Nargiza Sharopova: Navoiyda inson muammosi kuchli, Boburda Vatan sog‘inchi. Sizning g‘azallaringizdan Mashrab nidosi ham kelib turadi, Furqatniki ham, Navoiyniki ham, Boburniki ham…

Abdulla Oripov: Endi, buni ta’sir deb tushunish mumkin. Stolimning ustida ularning ijod namunalari turadi. Har kun, hech bo‘lmasa, bitta g‘azalini tahlil qilaman. Ulardagi dard bilan san’at hayratga soladi meni. Fikrimcha, Navoiygacha bo‘lgan davrning g‘azalchiligi – o‘zi bitta qoya. Navoiy birdaniga o‘rtaga Pomirday chiqib qoldi. Undan keyin yana pastga qarab sahro boshlandi. Bobur yana katta bir tog‘ singari o‘rtaga chiqdi. Aruzda originallikni, birovning ovozini anglab olish juda qiyin. Chunki ritm bir xil, vazn bir xil. Masalan, Habibiy bilan Charxiyni farqlash mushkulroq. Lekin Chustiyni tanisa bo‘ladi. Ranglari o‘zgacha. Buni kim yozganini xabardor odam taniydi. Boburni darrov taniysiz. Furqatni ham.

Nargiza Sharopova: G‘azaldagi begona baytga munosabatingiz qanaqa?

Abdulla Oripov: Aslida, har bir g‘azaldan begona bayt izlash – to‘g‘rimas. Agar shuni shoir qo‘llasa, begona bayt kiritilsa, aybga buyurilmaydi. Hatto bezagi hisoblanadi. Ham bezak, orada bir xo‘rsiniq. Begona bayt she’rni ochib yuboradi. Mahdudlikni yengadi. She’rga qanot bag‘ishlaydi.

Nargiza Sharopova: “Bul ajab” deb boshlanuvchi g‘azalingizda fosiqlarga Yassaviy xokidan tumor taqing, degansiz. Uni qanday izohlaysiz? Fosiq va Yassaviy xokidan yasalgan tumorlar qarama-qarshi tushunchalar emasmi? Ularga qanday qilib Yassaviy xokidan yasalgan tumorlar yarashadi?

Abdulla Oripov: Yassaviy deganda, birinchi galda nafsdan xalos bo‘lish tushuniladi. U yerda – dunyo, boylik, degani. Shu balodan qutulaman desang, tumor qilib ol, degani. Fosiqlar – axloqsiz odamlar. O‘sha paytda matbuotda chiqishi mumkin bo‘lmagan bir so‘z bor edi. Men bu yerda navbatchi so‘zni qo‘yganman. “Fosiq” so‘zining aslini hech xayolimga keltirolmayapman. O‘sha zamonda odamlarning ko‘ngliga tegib ketadigan gap edi. Shuning uchun o‘zgartirgan edim shu so‘zni. Qo‘limga qalam olganimga ham 65 yil bo‘libdi. Shoir, yozuvchi el-yurtini qancha bilsa, olim ham undan kam bilmasligi kerak. Har sohadan xabardor bo‘lishi kerak, ko‘p muqoyasa qiladi u. Boshqa soha ilmlaridan xabardor bo‘lgan yaxshi-da. Lekin hammasining tagida “mahorat” yotadi.

Nargiza Sharopova: “Bu kun” radifli g‘azalingizdagi “Vahki, ishq sahrosida qoldim beishq tanho bu kun”, degansiz. “Beishq” so‘zini qanday izohlaysiz? Ishq sahrosida qanday qilib beishq qolishingiz mumkin?

Abdulla Oripov: Birinchidan, u 60-yillarda yozilgan. G‘azalda buni qo‘llashingiz mumkin. G‘azalning o‘ziga xos dargohi bor. Masalan, ota-ona bilan yashab ham, ota-onasizman, deydi. Buni g‘azal qabul qilaveradi. Ishq bor, lekin uning o‘zi menga egalik qilmayapti, demoqchi bo‘lganman.

Nargiza Sharopova: “Bu kun”da “Iblis ila ko‘kda ham mashg‘ul erur Olloh bu kun”, degan misra bor…

Abdulla Oripov: Tiriklik ham yarim hikmat. Umrni Olloh bergan. Insonni mukarram qilgan. Nega endi shunday degan savollar chiqadi? Xayyom, Navoiyda ham talaygina bunday fikrlar. Nimaniki so‘zda berilsa, har doim ham shakkoklikka kiravermaydi. Uning mehnatiga qarash kerak. Uning tagida iltijo bormi, kinoya bormi, unga qarash kerak, izohi bo‘lishi kerak. Bir narsani orzu qilaman: adabiyot, she’riyat ommaviy madaniyatga aylanib, umrboqiy narsaning ikkinchi narsa bilan farqini biladigan qavm, uch-to‘rttagina avlod ilmda, she’riyatda izsiz yo‘qolib ketmasa, deyman.

Nargiza Sharopova: Saqlanib qolarmikan?

Abdulla Oripov: Saqlanib qolsa kerak, chunki xalqimiz ko‘p narsani ko‘rgan. Hozir ko‘proq moddiy tomonga e’tibor kuchaydi. Navoiyda ham, Bobur davrida ham bor edi bu. Iste’dod, ilm, tajribani qadrlagan jamiyat hech qachon xor bo‘lmaydi. Aksi bo‘lsa, oqibati ayanchli.

Nargiza Sharopova: “Inson jamiyat mahsuli sifatida emas, balki tabiat mahsuli sifatida ham g‘oyat murakkab zotdir”, – deganingizdek, insonni ko‘proq jamiyat mahsuli sifatida tasvirlaganmisiz yoki tabiat mahsuli sifatidami? Qaysi vaznda har ikkisi bir paytda ifodalanadi?

Abdulla Oripov: Aslini olganda, jonzot ham tabiat mahsuli-ku. Oliy mahsuli – inson. Lekin uni buzib turgan – nafs. Bunga Navoiy ham, undan oldin Yassaviy ham qarshi chiqqan, Tolstoy bir umr kurashgan. Komillikning birinchi sharti – nafsni yig‘ishtirib olish. Hissiyotning nafslari ham bor: ichiqoralik, ko‘rolmaslik. Bu ham nafsning juda yomon ko‘rinishlari. Shuning uchun ko‘proq kitob o‘qish, yaxshilar suhbatida bo‘lish, odamning Jayhundek nafsini tutib turadi. Masalan, Temur bobo ham, Chingizxon ham jangari. Lekin Temur bobo ko‘p narsalar qurgan, Chingizxon, aksincha, buzgan. Masalan, oilada to‘rt farzand bo‘lsa, hammasi ham bir xil bo‘lmaydi. Navoiyning tabiatini injiq, deyishgan. Sababi bo‘lgan-da. Shu darajadaki, Navoiy bir kun qush bo‘lib uchib ketsam, deydi. Chunki atrofdagilar unga yot bo‘lgan. Undagi nazokat bularda bo‘lmagan. Men birorta yozganimni bir kun kelib ahamiyatga ega bo‘ladi, deb o‘ylagan emasman. Labzakda Mahkam Mahmudov bilan ijarada turar edik. Bir kun “Munojotni kuylab”, degan she’r yozdim. Qofiya butunligiga ham qaramadim. Tashlab yubordim. Uni Mahkamboy olib, tekislab qo‘ygan ekan. Ikki kundan keyin Abdulla Qahhor qatnashgan mushoira bo‘ldi. Hech narsa yozganim yo‘q edi. Shunda Mahkam Mahmudov asrab qo‘ygan she’rimni berdi “shuningizni o‘qing”, deb. O‘qisam, bombaday portlab ketdi.

Nargiza Sharopova: “Etgali” radifli g‘azalingizning 3-baytini talmeh sifatida nega aynan Hofizdan olgansiz?

Nogahoniy sahni bog‘dan hayqirib chiqdi Hofiz,
Ul dedi, yoydi pari kokillarin dor etgali.

Abdulla Oripov: Hofiz Sheroziyni ko‘p o‘qib, o‘rganganman. Ehtimol, shunday bo‘lsa kerak.

Nargiza Sharopova: Hofizda ham begona bayt bormi?

Abdulla Oripov: Anchagina. Unda bo‘lsin-da begona bayt.

Nargiza Sharopova: Demak, Mashrab bekorga Ofoqxo‘ja eshon huzurida Hofizdan bayt o‘qimagan ekan-da?

Abdulla Oripov: She’rni hal qiladigan mezon – ruhiyat, hatto g‘oya emas, ruhiyat. She’riyatni shaklga bog‘lab, oyoq-qo‘liga zanjir solib qo‘yishning hech keragi yo‘q. Masalan, qozoqning o‘lanida ham chegara yo‘q.

Nargiza Sharopova: “Noma”dagi Abdulla yorga murojaat qilganmi yoki ilhomgami?

Bag‘ritoshsan, xasta aylab, ham yiroq ketding nechun,
Tibda derlar: gohi dardga tosh davo, bir kelmading.

Bu misrani irsoli masal deyish kerakmi yoki haqiqatda shundaymi?

Abdulla Oripov: Yaxshi anglabsiz. Ibn Sino haqida “Hakim va ajal” nomli dos­ton yozganman. “Tibbiyotda bir tosh bor shuni kukun qilgin, ichsang, dardga davo”, – deydi Ibn Sino. Mineral toshlardan dori qilgan-da u kishi. Yoki chayonni qaynoq qozonda qizdirib, kukunidan dori tayyorlagan. Bag‘ritosh, o‘zing xasta qilding, uzoq ketding, deb g‘azalda aytadi. G‘azalni xohlagan tomondan tahlil qilish mumkin. Lekin uni birinchi galda his qilish kerak. G‘azal – odamning ruhiy komillikka intizorligi. Shunday ekan, dunyoga real yondashishni Firdavsiydan, Hofizdan, ayniqsa, Navoiydan o‘rganish kerak.

“Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 1-son