O‘n yilcha oldin adabiy jamoatchilik lug‘atida “bozor adabiyoti” degan atama paydo bo‘ldi. Til ham o‘rgandi, quloq ham. Bir qarasang binoyidek, ammo haqqingiz ketganini sezasiz! “Adabiyotni ham bozorga solib bo‘ladimi?” deb o‘ylaysiz. Ammo hurmatli adiblarimizdan biri: “Har qanday adabiy jarayon o‘zining ichki qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Adabiyotda qanday asarlar yaratilyapti, ijodiy muhit, kayfiyat qanday, badiiylik mezonlari to‘g‘ri tanlanganmi-yo‘qmi – bularning bari o‘sha qonuniyatning samarasi…

Adabiy jarayondagi har qanday yangilanish, intilish munosabat bilan tirik. Munosabat – badiiy ijodga hayot baxsh etuvchi qudratli kuch. Bizning “bozor adabiyoti”miz malakali va xolis munosabatga juda muhtoj!” deb aytgandan so‘ng hayron bo‘lib qoldik.

Bu haqda yosh ijodkorlar nima der ekan?

Sa’dullo QURONOV:

– Ijodkor shaxs – ijtimoiylik farzandi. Shunday ekan, uning dunyoqarashi, turish-turmushi shu ijtimoiylikning tutumlari bilan uyg‘un holda kechadi. Bugun bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatda yashayotganimizni his qilishimiz uchun atrofga “ko‘zlarimizni katta-katta ochib qarashimiz” shart emas. Obrazli qilib aytganda, bozor kayfiyati ruhimizga singib ketdi. Keyingi paytlar adabiy jarayonda ayni shu mavzu ko‘p ko‘tarilyapti, nazarimda. Matbuotda, televideniye va radioda bot-bot chiqishlar qilinsa-da, sezilarli natija yo‘q. Nega? Bu savolga javobni ziyolilarning har biri o‘zidan qidirishi kerakday. Mana biz, hammamiz matbuotda, ijodga yaqin sohalarda ishlayapmiz. Do‘stlarimiz, hamkasblarimiz va o‘zimiz ham kitob chiqarganmiz, jilla qursa, shunga o‘xshash masalalarga aralashganmiz. Xo‘sh, qaysi ijodkor bugun kitob chiqarar ekan, bozorboplik masalasini chetlab o‘ta oladi?! Kitobning dizayni, nomi, hech bo‘lmasa, qog‘ozi bozor talabiga moslashtirilmayaptimi?! Endi mavzuning bozorbop qilib tanlanishiyu ommaviy o‘quvchini nazarda tutib kitob chiqarishni qo‘yavering. Nima, “Daydi qizning daftari” kabi nomlar faqatgina muallifning didsizligiyu noshirning savodsizligi bilan paydo bo‘libdimi? Yo‘q, buning ortida o‘sha bozor turibdi…

Aytmoqchi bo‘lganim, “bozor adabiyoti” shu ijtimoiy-iqtisodiy zarurat yuzasidan chiqayotgan tabiiy hodisa ekanini nazardan qochirmasligimiz kerak. Aks holda, sog‘lom fikrlashdan qochib, hayot haqiqatlaridan yuz o‘girgan bo‘lamiz.

Men bu bilan shamol qayoqqa essa, shunga qarab ketaveraylik, demoqchi emasman. Shunchaki, shamolga qarshi turganimizni eslatib o‘tmoqchiman, xolos. Albatta, “bozor adabiyoti”ga butunlay barham berib bo‘lmasa-da, muayyan chora-tadbirlar bilan muvozanatni saqlab turish mumkin. Gapning indallosini aytadigan bo‘lsak, bu muvozanat tizginini ushlab turish faqat ijodkorga bog‘liq emas.

Behzod QOBULOV:

– Mening kuzatishlarimga qaraganda, bugun bozorgir (“bozor adabiyoti” demaylik, “bozorgir asarlar” deyilsa, asliga to‘g‘ri bo‘ladi, shekilli) asarlar haqidagi tanqidiy-tahliliy fikrlarni umumlashtirsak, adabiyotshunoslikning bu boradagi kontseptual qarashlarini qayta baholash, o‘zgartirish zarurati haqida gap ketayotgani oydinlashadi. Sodda qilib aytganda, ilm bugungi adabiy jarayonni baholashning metodologiyasini o‘zgartirishi kerak, degan fikrdaman. Adabiy janrlarning tipologiyasi evolyutsiyaga uchraganini va bu jahon adabiyotida ancha burun boshlanganini nazarda tutib, endilikda janr xususiyatlarini nazariy jihatdan uzil-kesil sharhlash, farqlash kerak. O‘shandagina bu jiddiy va bu siyqa degan yalpi bo‘linishda mantiq bo‘ladi. Hozirgi munosabatlarda jo‘yali nazariy asosning yo‘qligi, fikrlarning hissiyotlargagina asoslanib qolayotgani yozarlarni ham, o‘quvchilarni ham, olimlarni ham qoniqtirmayapti. Biz har qanday asarga janr talablariga muvofiq baho berishimiz kerak. Yozuvchiga ham, olimga ham, ko‘ngilli bir tahlilchiga ham yagona nazariy asos kerak. Nazariyaga ko‘z tashlamay turib, taassuf va taassurotlarni qalashtirib tashlash, aytilajak fikr quvvatini susaytiradi. Yana bir gap. Siz bozor haqiqatlarini katta bir kuchga qiyos qilibsiz. Bu – xato fikr. Odamzod ming yillardan beri bozor atrofida aylanadi. Bozor geografik tushuncha, moddiyat kasb etgan maydon emas, uning juda chuqur ma’nolari bor. Dunyoning boqiy sifatlaridan biri ham – bozor. Har qalbning yaratig‘iga talabgor bor – talab va taklif aro bog‘lanishda hayotning ko‘hna mantig‘i mavjud. Bozor biz uchun yangilik emas. Ilm va adabiyotning ommaviy o‘zlashtirilishi hamisha o‘z maromida kechgan, bu jarayonga katalizatorning hech bir keragi yo‘q, aks ta’sir qilishi mumkin. Adabiy jarayonga bozorning ta’siri haqida gap sotish bema’ni tuyuladi menga. Sotsiologlar, faylasuflar bu haqda o‘ylashayotgandir. Fanning qamrovidan chekinish, zimmasiga ulkan yuk ortib qo‘yish depsinishga olib keladi. Sistemalar, tuzumlar haqida bahslashish ilmning o‘zagidan chalg‘itadi.

Jasur KENGBOY:

– Men adabiyotshunos emasman. Ammo bir o‘quvchi sifatida, ko‘p qatori badiiy baquvvat, mag‘izli asarlar bilan “karra jadvali”dan iborat bitiklarning farqini sezaman. Suhbatimizda ko‘tarilayotgan mavzu – asl adabiyot va “bozorgir adabiyot” degan narsaning ahamiyati uncha yo‘q men uchun. Nega? Mening nazarimda, adabiyot – adabiyot degani. Bozorbop nom qo‘yilib, ohanjama dizaynda chiqarilgan kitoblar orasida adabiyotga daxldori yo‘q, deyishga shoshmaylik. Ayni paytda adabiyotshunoslarimiz ko‘kka ko‘tarib maqtaydigan asarlar ichida ikki sahifasidan u yog‘iga odam esnay boshlaydiganlari ham topilsa kerak…

Demak, hamma gap – adabiyotning mazmun-mohiyati, mag‘zida. Bugun istagan kutubxonangizga kiring: biz ikki qutbga ajratib, gapirayotgan adabiyotning ikkisi ham o‘z mijozi – iste’molchisini topganini ko‘ramiz. Faqat… rastabop, bozor qonuniyatlariga so‘zsiz bo‘ysungan kitoblar chaqqon sotiladi.

Xo‘sh, nega bugungi yozuvchi zap asar yozib, uni bozorgir qilishga qiziqmasin ekan? O‘zi asar yozsa, o‘zi pul to‘lab nashr qildirsa, sotish ham o‘z gardaniga tushsa… Yozuvchini chalg‘itadigan, charchatadigan ish emasmi bular? Undan ko‘ra, asarni ham pishiq bitib, kitob nomidan tortib rangi-ro‘yigacha jozibador, xaridorgir qilgani behroq emasmi? Albatta, bu fikrlarimni “bozor adabiyoti”ni qo‘llab-quvvatlash deb tushunmaslik kerak. Fikrimcha, adabiyot mezonlari davrlar osha o‘zgarib tursa-da, o‘quvchining adabiyotdan kutadigani, umidi aslicha qolgan – yangi g‘oya, yangi gap, yangi tasvir. Kitobxonni puch g‘oyalar bilan bir aldasangiz, qaytib mehrini qozonib bo‘lmaydi. Shuning uchun adabiyotning qay yo‘ldan ketishi, qaysi mezonlar asosida yashab qolishi alal-oqibat adibga bog‘liq bo‘lib qolaveradi.

Umid YoQUBOV:

– Yozuvchi aslida qutulish uchun yozadi. Yozadi, o‘zini qiynayotgan his-tuyg‘ulardan ozgina qutuladi. Tamom. Ammo u yozganlarini kimdir o‘qishini istashi bilan, ha, aynan chop etishi emas, istashi bilan bozorga kiradi. Bozor esa olag‘ovur. Hech kim o‘z mahsulotini yomon demaydi:

“Ixtilofi juzv ila kun mundadur –
Kim taraqqiyu tanazzul mundadur…”
(Alisher Navoy).

XX asr o‘zbek nasri xulqlanishni hayotiy maqsad, ahdni e’tiqod, vafoni hayo, o‘ziga sadoqatni burch deb bilishdan boshlangandi. Bu inson g‘alabasini, Eshqobil Shukur tili bilan aytganda, “insonni insonday ko‘rmoq orzusi” edi. Bugun esa shu boshlanmaga qaytishning o‘zi katta gap bo‘lib qoldi. Chunki yillar to‘fonida bu qarashlar evrildi, o‘zgarmoqda (bu ham mobil telefon rivojiga o‘xshaydi-da: u dastlab faqat gaplashish vositasi bo‘lgan bo‘lsa, hozir uning dasturlari bitta odamning vaqtini bemalol olishga yetadi, hamma gap shu vaqtning qanday taqsimlanishi, istifoda qilinishida). Shunday ekan, adabiyotning ham hamisha yaxshi ma’noda o‘z bozori bo‘lgan, deyishsa, yoqavayron bo‘lmang. Faqat bu bozor halol savdoga asoslanishi lozim. Ya’ni, sotuvchi o‘z xaridoriga sifatli asar yetkazib berishi kerak: geni o‘zgartirilgan yo kimyoviy o‘g‘itlar bilan ko‘kartirilgan narsasini toza, tabiiy mahsulot deb o‘tkazishga urinish – ochiq pastkashlik, muttahamlik.

Bu masalada yana bir jihat: “ma’naviy hamyon” masalasi. Bozorga bodini ko‘rgani bormaydilar, deyishadi, odamning nimadir xarid qilish maqsadi bo‘ladi. Ammo xarid qurg‘ur hamyonga yarasha-da. O‘quvchi ham badiiy adabiyotni “ma’naviy hamyoni”ga yarasha xarid qiladi. Hamyoni bo‘sh odamni “Qimmatbaho narsani nega sotib olmading?” deb so‘roqqa tutish behuda.

Jasur KENGBOY:

– Yaxshi, iste’dodli adiblar avlodi qaysi davrda ko‘proq yetishib chiqqan bo‘lsa, o‘sha zamonda adabiyotning piligi baland, ijodkorning ham manglayi yarqiroq bo‘lgan. Tarixga qarang – ming bitta dalil. Shunday ekan, haqiqiy adib, haqiqiy ijod o‘zi qanday bo‘ladi, degan savol doim bizni qiynashi kerak, deb o‘ylayman. “Haqiqiy yozuvchi – o‘ng-so‘liga qarab, ehtiyot bilan qadam bosishga fursati bo‘lmaydi. U o‘z vazifasini ado etadi-yu, dunyodan o‘tadi. Agar siz oddiy iste’dod egasi bo‘lsangiz, uzoqroq yashashingiz kerak, negaki, tuzukroq biror narsa yozish uchun vaqt darkor. Qobiliyatsiz yozuvchilar esa abadiy yashamasa bo‘lmaydi”, deydi Ernest Heminguey. Darhaqiqat, shunday. Ammo, eng achinarlisi, bugun qobiliyatsiz “ijodkor”lar ham ko‘payibgina ketdi-da. Bo‘sh vaqti bo‘ldi deguncha kitob chiqarib tashlayotganlar qancha…

Toshi yengil gazetalarning oddiy xronologik voqealar asosida to‘qib-bichilib, uchi-keti yo‘q hodisanoma bitiklari ham bir zarbda to‘planib, qalin-qalin asar, detektiv kitoblar shaklida rastaga chiqarilmoqda. Buning oqibati hammani o‘ylantirishi kerak…
Odob bozorda sotilmaydi, deydi xalqimiz. Asosi, tayanch nuqtasi odob hisoblangan adabiyot ham bozorga solinmaydi. Bozorga solindimi endi, u adabiyot emas, qiymati uch pulga qimmat matohga aylanadi-qoladi. Men, shundan asrasin, deyman.

Behzod QOBULOV:

– Ko‘rayapmizki, masalaga har xil nuqtai nazardan yondashish mumkin va shunday bo‘lishi ham kerak. Jasurbek aytganday, adabiyotni farqlamay, ajratmay qo‘yaqolish printsipi bugungi aksariyat ziyolilarning yo‘li, tutumi. Bunda ular haq. Lekin adabiyotshunoslik ilmi bunday yo‘l tuta olmaydi. Chunki u alohida bir shaxsning imkoniyatlari bilan chegaralanmaydi. Aniqrog‘i, xalq, ziyolilar, qolaversa, yozuvchilarning o‘zi ham bu maydonga chiqqan kattayu kichikning jami yozganiga munosabat kutadi. Demak, tahlil uchun material haddan ziyod ko‘paygan bir paytda adabiyotshunoslik ularni turkumlashi kerak edi. “Bozor adabiyoti”, “bozorgir adabiyot” deganlari shunday ehtiyoj tufayli paydo bo‘lgan tushunchalardir. Bunday ajratishning o‘ziyoq, aslida bozorgir asarlar turkumiga xolis va haqqoniy munosabatdir. Ijobiy va salbiy xususiyatlari bilan birgalikda bu adabiyot bugungi o‘zbek adabiyotining uzviy bir qismini tashkil qiladi. Faqat asar fabulasida, tasvirda, syujet yaratishda adib, o‘quvchining savqi tabiiysini inobatga olgan holda, qayerda qanday g‘irromlik qilganini …shunoslar juda yaxshi biladi. Aslida, bizning gurungimiz ana o‘sha g‘irromlik ustida boryapti, nazarimda.

Umid YoQUBOV:

– O‘quvchi kutilganidan kamroq o‘qiyotgani, adabiy saviya, did pasayib ketayotgani haqida ko‘p gap bo‘lmoqda. Albatta, quruq diydiyo bilan ish bitmaydi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Endi odamlar, yoshlar kitob o‘qimay qo‘ydi, deb faqat nolib o‘tirmasdan, ta’sirchan zamonaviy axborot vositalari orqali adabiyotimizni keng targ‘ib etish, xususan, internet imkoniyatlaridan foydalanib, yetuk badiiy asarlarni yoshlarga yetkazish ustida ham jiddiy bosh qotirish zarur”.

Foydali oziq-ovqat tanimizga quvvat, ruhimizga darmon beradi. Shunday ekan, nazarimda, badiiy adabiyotning ham bitta mezoni bor – inson ruhiga, ma’naviyatiga foydali bo‘lishi.

Sof badiiyat – insonning o‘z-o‘zi (nafsi, istaklari) bilan mangu kurashi, qadriyatlar, tutumlar taftishi ifodasi. U inson tafakkuri va tasavvurining badiiy in’ikosi, timsol bilan tillashish, dunyoni, insonni yangicha idrok etish va o‘sha idrokni ifodalab, kerak bo‘lsa, isbotlab berish. Biroq “yozish – tanlay olish salohiyati” (A. Kamyu) ekanini ham unutmaslik kerak. P.Lagerkvist aytganidek, “odamning ma’naviy ehtiyojlariga daxl qilish san’atning yutug‘i emas”. Adabiyot – ma’naviy tozarishga, ibodatga aylangandagina, o‘z mohiyatiga yaqin keladi.

Agar o‘quvchilar, chindan ham, “bugun tashviqoti zo‘r, nomi ohanjama asarlarga emas, tom ma’nodagi yaxshi asarga ehtiyoj sezib qolgan” bo‘lsa, yaxshi. “Yomondan yaxshini ajrata olib, tanlab o‘qishni boshlagan” bo‘lsa-ku, nur ustiga nur. Ammo unaqa o‘quvchilar ko‘p emas deb o‘ylayman. Adashayotgan bo‘lsam, xursand bo‘lardim. Masalan, yaqinda bir professor aytdi: “Ta’tilda beshta kitob o‘qidim”. O‘qiganlari nima ekan desam, o‘sha, yengil-elpi bitiklar yozib yuradigan akamizning “e’jod” mahsuli. Kundalik gazetalarda parcha o‘qib, asabim buzilgani uchun hayron bo‘lib so‘radim: chindan yaxshi asarlarmi? Professor aytdiki: “Ha, chunki boshni og‘ritmaydi, odam dam oladi”. Beshta kitobni u sotib olgan. Chunki “ma’naviy hamyon” shuni taqozo etgan. Kim bilsin, vaqti-vaqti bilan shunday ham bo‘lib turar. Chunki o‘zi turmush tashvishlaridan charchagan odam, deylik, Raskolnikov, Mishkin, Stavrogin yo Merso kabi odamning asabini egovlaydigan, biz ko‘nikkan hayot qoidalarini tan olmaydigan qahramonlarning tashvishini ko‘tarishga majoli bormi? O‘zidan ortib, ularning iztirobini o‘zida kechirishga, yashashga irodasi, quvvati yetadimi? O‘zi, shunga majburmi?

Bugun kitob rastalari va o‘quvchilar javonini egallab olgan “asar”larni saralab olish, foydali-foydasizga ajratish – adabiy tanqidning ishi. Balki bizda bugun tom ma’noda Butun va Sof adabiyot nazariyasiga ehtiyoj borligi uchun ham chin ijod bilan qalbakilik kundan-kun qorishib ketayotgandir. Balki Abdulla Qahhor singari murosasiz ustozlarning “qalampir” so‘zlari  yetishmayotgandir. Bilmadim. Bilganim, asarni yaxshi-yomonga ajratish – bugun o‘quvchining gardanida: u bechora esa ta’mi sho‘rmi yo tuzi kammi, achchiqmi yo o‘ta shirinmi – baridan bir o‘zi tatib ko‘rishga majbur.

Bu masalada ko‘rsatuvlar qilinyapti, maqolalar yozilyapti. Yaqinda bir ko‘rsatuvda o‘sha “yallachi shoir” chiqib, menga yordam beringlar, aybimni tushuntiringlar, dedi. Albatta, shunday degani uchun ham rahmat, lekin hamma bilib turgan aybini o‘zi tushunmayotgani – unga yordam berishning imkonsizligidan darak.

Jo‘ramizning “qobiliyatsiz “ijodkor”lar mo‘r-malaxdek ko‘payib ketgani”dan kuyunganicha bor. Ammo ularning urinishi vaqt chig‘irig‘idan baribir o‘ta olmaydi, desak, o‘zimizga taskin bergan bo‘lamiz. Axir, ularning vaqt chig‘irig‘idan o‘ta olmaganini ko‘rishni kutish uchun umrimiz yetarmikan?!. Sabrimiz-chi?! Farzandlarimizning ma’naviy olami nima bo‘ladi?!

Behzod QOBULOV:

– Menimcha, bunday tashvishli savol qo‘yishga hojat yo‘q. Chunki sifatsiz narsalar asl bahosini juda oladi. Ehtimol, asar yozib bo‘lingan paytidayoq muallifning o‘zi chin qalbdan:  “Esiz vaqtim”, deb o‘rtansa kerak. Harholda, qo‘liga qalam ushlagan yozar baribir o‘zi yaratgan asarning asl bahosini sezadi, biladi, kuyunadi yoki sevinadi – azaldan shunday. Lekin Umid Yoqubov aytgan boshqa bir masala, ya’ni adabiy didning taraqqiysi qayon ketib borayotgani, chindan ham, o‘ylovga muhtoj masaladir. Baribir, zo‘r asarning paydo bo‘lishi – noyob voqelik. Buni tan olishimiz kerak. Butun boshli adabiyot tarixida salmoqqa yaraydigan asarlar ko‘p emas. Dunyoda ham, o‘zimizda ham. Ammo bu o‘rinda boshqa bir xosiyat bor, ya’ni ijodkor o‘zi mansub bo‘lgan adabiy jarayonning rivojlanib, ildamlab, yangiliklarga quchoq ochib borishini ta’min etadi. Shu tarz keyingi hodisaga vaziyat yetiladi. Xuddi ijtimoiy munosabatlar kabi adabiy jarayonda ham xaosning muayyan tartibga kelishi, fluktuatsiya jarayoni sodir bo‘lib, yangi tartibga boshlovchi kuchning tug‘ilishi uchun juda ko‘p va xilma-xil voqelik talab etiladi. Umid Yoqubov ta’kidlaganidek, keyingi yuz yillikda negadir adabiyotimizda fikrlar maromi, ideallar kutilmagan yo‘nalishga o‘zgarib bordi. Qahramonlarning qadriyatlarga munosabati mutlaqo o‘zgacha, ba’zan qo‘rqinch tus oldi. Axloq, e’tiqod, vafo, hayo, sadoqat, burch kabi tushunchalarning mazmuni, sovet adabiyoti misolida, qashshoqlashtirildi, tuzumga sadoqat bosh mezon sanaldi. Hozir shunday bir fikr tug‘ildiki, o‘sha jimjimador adabiyot ta’siridan xalos bo‘lishni niyat qilgan davrimizda bozorgirlikka oshiqqan adiblarning birdan bodroqday ko‘payishi, rastalarni egallab olishi aslida kutilgan, kechishi muqarrar jarayon bo‘lsa-chi? Chunki bitta yaxshi asarning paydo bo‘lishi uchun yuzlab tajribalar, umri qisqa bitiklar ham kerak bo‘lganday, asillik bilan xom-xatalani farqlash uchun muayyan maydon, material, sodda aytganda, raqib zarurmikin, deb o‘ylab qoldim. Ammo bu jarayonlar, adabiy reaktsiyalar biz nima deb o‘ylashimizdan qat’i nazar, bizning inon-ixtiyorimizdan tashqarida, o‘z-o‘zicha rivojlanishini nazarda tutishimiz kerak.

Nurilla ChORI:

Nazarimda, bugungi suhbatimiz besamar bo‘lmadi, mavzu bo‘yicha o‘z qarashlarimiz, fikrlarimizning bir-birimizga havola etib, chig‘iriqdan o‘tkazib oldik. O‘rtaga tashlangan masalalar bizni qanchalik o‘ylantirmasin, Behzod do‘stimizning fikriga qo‘shilaman: har bir asar Vaqtdan haqqoniy bahosini oladi. Olganda ham, uzoq emas, qisqa fursatda oladi. Hozirdanoq buning alomatlari sezilmoqda, odamlar ilgarigiday oldi-qochdi hikoyalarni ko‘p o‘qimayapti, bunday “asar”larni chop etayotgan nashrlarning ham bozori avvalgidek chaqqon emas. O‘quvchi asl, jiddiy adabiyotga qaytmoqda. Shubhasiz, bunda davlatimiz tomonidan olib borilayotgan ma’naviy islohotlar, chinakam kitobxonlikning targ‘iboti, yosh ijodkorlarga berilayotgan e’tibor va boshqa omillar muhim o‘rin tutmoqda. Xalqimiz “Zar qadrini zargar biladi”, deydi. Ikkilanmasdan aytish mumkinki, yurtdoshlarimiz orasida ana shunday yuksak ta’bli “zargar” kitobxonlar ko‘pchilikni tashkil qiladi…

Nurilla ChORIEV yozib oldi.

“Yoshlik” jurnali, 2015 yil, 8-son