Mamatqul Jo‘rayev 1956 yilda Qorako‘l tumanidagi Jig‘achi qish­log‘ida tug‘ilgan. O‘zbekiston Milliy universitetining o‘zbek filologiyasi fakultetini tamomlagan.
“Sehrli raqamlar siri”, “O‘zbek xalq ertak­larida sehrli raqamlar”, “El desa Navoiyni”, “Navro‘z”, “Ipak yo‘li afsonalari”, “O‘zbek xalq taqvimi va mifologik afsonalar”, “O‘zbek xalq samoviy afsonalari”, “Oy oldida bir yulduz”, “Mif, folklor va adabiyot” singari 30 dan ortiq monografiya va kitoblar muallifi.
O‘zRFA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutining Folklor bo‘limi mudiri vazifasida faoliyat yuritgan. 2021 yil 24 avgust kuni vafot etgan.

– Har bir xalqning milliy o‘zligini ko‘r­­sa­tadigan qadimiy urf-odat va marosimlari, ezgulikni ulug‘laydigan boqiy an’ana­lari bo‘la­di. Xususan, bizning milliy qad­­riyatlarimiz ham ma’naviyatimizning yuk­­­salishiga, millat si­fatida shakllanishimiz­ga alohida hissa qo‘­shib, asrlar davomi­da xalqimizga juda katta ruhiy-ma’naviy quv­­vat baxsh etib kelgan. Ajdodlarimiz ta­­­fakkuri va dahosi bilan yaratilgan bu qad­riyatlar tom ma’noda ma’naviy boyligimiz­dir. Dastavval ana shu bebaho tafakkur durdonalarining bugungi ma’naviy-madaniy taraqqiyotimizda tutgan o‘rni xususida to‘x­talsangiz.

– Darhaqiqat, har bir xalqning milliy o‘ziga xosligini ko‘rsatadigan an’ana va marosimlari, urf-odat va bayramlari bor. Asrlar bo‘yi yaratilib, zukko xalqning yuksak ijodiy salohiyati tufayli sayqallanib kelgan ana shunday an’analar aslida o‘sha millatning o‘zligini, mentalitetini, milliy qiyofasini belgilaydi. Zero, bundan bir necha ming yillar muqaddam Zarautkamar va Sarmishsoy qoya­toshlariga g‘aroyib surat va chizgilarni muhrlab, asrlar davomida ko‘ngilday poyonsiz vatanimizning barcha so‘lim go‘shalarida “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li” singari buyuk eposlarni kuylab kelgan zukko ajdodlarimiz bamisoli badiiy tafakkur sarchashmasidagi injularga qiyos qilsa arzigulik boy madaniy merosni yaratishgan.
O‘zbek xalqining paydo bo‘lish tarixi qanchalik qadimiy bo‘lsa, uning milliy an’analari, urf-odatlari, marosimlari ham shunchalik uzoq tarixiy ildizga egadir. Ular xalqimizning ma’naviy ehtiyojlari zamirida juda qadim zamonlardayoq paydo bo‘lib, shakllangan va zukko ajdodlarimizning benazir ijodiy salohiyati tufayli asrlar mobaynida sayqallanib kelgan.

– Domla, siz aytayotgan o‘sha milliy an’analarimiz va urf-odatlarimizning betak­rorligi nimada? Aniq misollar bilan aytish mumkinmi?

– Albatta, xalqimiz an’analarining go‘zal­ligi va betakrorligini his etish uchun birgina deh­qonchilik madaniyati bilan aloqador urf-odat­lar, mavsumiy marosimlar va serhosillik g‘oya­sini o‘zida mujassamlashtirgan qadriyatlarni eslashning o‘zi kifoya. Misol uchun, hut yaqinlashishi bilan, “qantar og‘ib, qoziq boshida qor turmay” erib ketadigan davr boshlanganda qish uyqusidan uyg‘ongan dala-qirlarda, tog‘ ungurlarida ko‘klam darakchilari ‒ boychechaklar bo‘y ko‘rsatishi bilanoq xalqimiz an’anasiga ko‘ra, “boychechak xabari” marosimi o‘tkazilgan. Bolakaylar, yosh-yalanglar daladan boychechak terib kelib, mahalladagi keksa otaxonlaru nuroniy onaxonlar, ko‘pdan buyon kasal bo‘lib yotgan kishilar oldiga borib, bahor chechaklarini taqdim etishgan. Keksalarni qadrlash va e’zozlash bilan bevosita bog‘liq bu qadriyatning mohiyati shundan iboratki, unda keksalarimiz boychechakni yuz-ko‘zlariga surtib, ko‘klamga yetib kelganliklariga shukrona qilganlar, yoshlarga iqbol, yurtga xotirjamlik tilaganlar. Shu tariqa tabiat bilan insonning taqdirdoshligi g‘oyasi ulug‘­langan. Asrlar sinovidan o‘tib, asl qadriyat darajasiga ko‘tarilgan ana shu marosim xalqimizning mavsumiy urf-odat, an’analarining debochasi hi­soblangan. Yil bo‘yi o‘tkazilgan bunday an’anaviy udumlar, rasm-rusumlarning sanab adog‘iga yetish qiyin. Birgina bahor faslida o‘tkazilgan udum va marosimlarning o‘zida bir olam ma’no aks etgan: “loy tutish” – bahor faslining ilk kunlarida loyqa o‘tirib qolgan ariq-zovurlarni mahalla-qishloq ahli birgalashib, ko‘pchilik bo‘lib tozalashi, ariq qazish va ularni yangi mavsumga tayyorlash maqsadida o‘tkazilgan an’anaviy hashar; “qozon to‘ldi” ‒ ro‘zg‘orga qut-baraka yog‘ilishi, ma­hallalar obod, ko‘ngil xotirjam bo‘lishini tilash maqsadida navro‘z bayramidan bir kun avval o‘tkazilgan oilaviy marosim; “shox moylar” – bobodehqonlarimizning mo‘l hosil olish niyatida erta bahorda dalaga qo‘sh chiqarib, baraka urug‘i qadashi udumi; “qo‘sh oshi” – erta bahorda dalaga birinchi marta qo‘sh solinadigan kuni momolar tomonidan bug‘doy yormasidan maxsus taom pishirish odati; “yilboshi sayli” ‒ quyoshning hamal burjiga o‘tishi, yangi mehnat mavsumining boshlanishi, inson ruhiyatida ham, tabiatda ham yangilanish, tozarish jarayoni ro‘y berishi va bahoriy tengkunlikni nishonlash maqsadida o‘tkazilgan qadimiy bayram; “kadi sindirdi” – navro‘z sayli kuni mahalla ahli bir yerga jam bo‘lib, yangi yilda barcha ezgu niyatlar amalga oshsin, ro‘zg‘orimizdan qut-baraka arimasin degan niyatda oilada foydalanib kelingan suv va moyqovoqlardan bir nechtasini yerga urib sindirish udumi; “navro‘z go‘ja” ‒ g‘alla ekinlarining hosili barakali bo‘lsin uchun yilboshi bayrami kuni yetti xil donli ekin masallig‘idan go‘ja tayyorlash an’anasi; “olma otish” – navro‘z bayrami saylida qiz-juvonlar halinchak uchishayotganda yigitlar o‘zlariga unashtirib qo‘yilgan qayliqlariga olma otishi odati; “sumalak sayli” – har yili ko‘klamda yil barakali, serhosil, to‘kin-sochin kelsin degan niyatda bug‘doy maysalatib, bahoriy taom tayyorlash marosimi; “sumalak bayti” – sumalak saylida chechan momolarning ko‘klamni vasf etuvchi xalq qo‘shiqlarini aytishi an’anasi; “halinchak uchish” – ko‘klamda qiz-juvonlarning bog‘lardagi mevali daraxtlarga arqon tashlab, arg‘imchoq uchishi udumi; “buqcha tashladi” – ko‘klam kunlari dehqonlar dala hovlisiga ko‘chib chiqmoqchi bo‘lganda o‘zlari tanlagan joyga pichoq suqib belgi qilishi va band qilish uchun biror buqchani tashlab kelishi odati; “abruk chiqarish” – boshqa chorvadorlar bilan birgalikda belgilangan kuni bahorgi yaylovga ko‘chib ketolmagan cho‘pon oilasi o‘zining birorta ro‘zg‘or anjomini ko‘chuvchilardan berib yuborishi qa’dasi; “gulbarra” – ko‘klamning birinchi chechagi – “gulbarra” ochilganda o‘tkazilgan xalq sayli; “lola sayli” – qir-adirlar, dala-tuzlar qip-qizil lolalarga burkangan paytda tabiat qo‘yniga saylga chiqish udumi; “qizil gul sayli” – har yili ko‘klamda qizil gullar ochilgan paytda an’anaviy tarzda o‘tkazilgan sayl; “darveshona” – yil barakali kelsin degan umidda erta bahorda aholidan ixtiyoriy asosda to‘plangan pul yoki oziq-ovqat hisobiga o‘tkazilgan xayriya ehsoni; “Sust xotin” – yil qurg‘oq kelganda o‘tkazilgan qadimiy yomg‘ir chaqirish marosimi va hokazo. Xullas, ijodkor xalqimizning bahor fasli bilan bog‘liq bunday marosim va udumlari g‘oyat ko‘p bo‘lib, bundan bir-ikki yil burun men ularni ro‘yxat qilganimda birgina navro‘z bayrami tantanalari doirasida an’anaviy tarzda o‘tkazib kelingan 70 dan ortiq turli xil udum, rasm-rusum va marosimlar mavjud bo‘lganligini ko‘rib, xalqimiz ma’naviy qadriyatlari tizimining qanchalar serqirra va mukammalligidan qalbimda o‘zgacha bir g‘ururni tuygan edim. Shulardan ba’zi birlarinigina misol qilib keltirdim, xolos. Aslida mamlakatimizning har bir hududida o‘ziga xos bahoriy an’analar shakllanganki, bu xilma-xillik ajdodlarimiz zakovatining nechog‘lik teranligini ko‘rsatadi. Birgina bahorgi hashar an’anasining “loy tutish”, “boqi”, “chim qo‘ydi”, “xayrov oshi”, cho‘ponlarning suruvni erta bahorda yaylovga chiqarishi bilan aloqador “abruk chiqarish”, “tayoq qizartirar”, “supra qoqdi”, “qo‘ton buzish” singari udumlar mavjud bo‘lgan.

– Milliy qadriyatlar, an’analar zamonlar osha rivojlanib va bu jarayonda turli o‘z­ga­rishlarga uchraganligi, ayrim urf-odat va rasm-rusumlar unutilib, yangilari yaratilib, xalqimizning benazir ijodiy salohiyati tufayli sayqallanib kelganligi tabiiy. Lekin hamma davrlarda ham milliy qadriyatlarga munosabat bir xilda bo‘lmagan. Masalan, o‘tgan asrning mafkuraviy tazyiqlari oqibatida ming yillar davomida elimizning ezgu damlariga esh bo‘lib kelgan ne-ne qadriyatlarimiz qatag‘onga uchramadi deysiz. Mana shu ta’qib va tazyiqlardan hozir biz ta’kidlayotgan milliy an’analarimiz qay tariqa omon chiq­di? Ya’ni, an’analarimizning barini saq­lab qololdikmi? Ayrim udumlarimiz yoki rasm-rusumlar, dilbar qo‘shiqlar unutilib, tarixga aylanmadimi? Bugun-chi, bugun milliy qadriyatlarimizni tiklash va rivojlantirish jarayonida qaysidir an’analarimizni esdan chi­qarib qo‘ymadikmi?

‒ Xalq ijodi o‘z mohiyatiga ko‘ra, hamisha yangilanib, yasharib, takomillashib, uzluksiz rivojlanib boradigan jarayon hisoblanadi. Bundan ming yillar burun yaratilib, hozirga qadar hech bir o‘zgarishsiz, “sof holida” yetib kelgan biror marosim yoki folklor asarini topish qiyin. Chunki har bir davr, har bir avlod bobomeros qadriyatlar silsilasiga o‘z badiiy-estetik mezonlaridan kelib chiqqan holda o‘zgarish kiritishi tabiiy. Shuning uchun ham biz folklorni doimiy harakatdagi ijod deya ta’riflaymiz.
O‘zining asriy taraqqiyoti mobaynida xalqi­mizning milliy qiyofasi timsoliga aylangan udum va marosimlarimiz ham doimiy ravishda yangilanib, to‘lishib, tobora go‘zallashib va boyib kelgan. Ana shunday tarixiy taraqqiyotning qaysidir qatlamlarida ayrim udumlarning unutilishi, siz aytganday “tarixga aylanishi” hodisasi ham ro‘y bergan albatta. Hatto xalq og‘zaki badiiy ijodining janrlar tarkibi ham tarixiy-folkloriy jarayonning izchil taraqqiyoti davomida muttasil takomillashib, ba’zi janrlar yo‘qolib, boshqalari rivojlanishda davom etavergan. Masalan, ulug‘ bobokalonimiz, buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy o‘zining “Mezon ul-avzon” asarida o‘sha davr o‘zbek folklorida mavjud bo‘lgan janrlar xususida so‘z yuritar ekan, “Chun o‘zonlarning o‘zmog‘i va o‘zbaklarning budi-budoyi hech vazn bila rost emas erdi” deb yozgan. Bu o‘rinda o‘zon, ya’ni baxshi-shoirlar tomonidan ijro etilgan “o‘zmog‘” hamda xalq lirikasining “budi-budoy” janri xususida gap bormoqdaki, bu janrga mansub matnlar bizning kunlargacha saqlanib qolgan emas. Shoir asarlarida “ayolg‘u” degan bir atama ham uchraydi. Garchi ayrim manbalarda bu so‘z “cholg‘uchi”, “sozanda” ma’nosini ifodalashi qayd etilsa-da, taniqli tilshunos olim Shayx Sulaymon Buxoriy o‘zining 1882 yilda yaratgan “Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoniy” nomli asarida “ayolg‘u” so‘zini “bulbul sadosiday qalbga oziq beradigan yoqimli kuy, ohangga ega qo‘shiq” deb izohlagan. Afsuski, hozirgacha o‘tkazilgan folklor ekspeditsiyalarda xalq orasida shunday nom bilan ataladigan qo‘shiq turi mavjudligi aniqlanmadi. Nazarimizda, “ayolg‘u” xalq lirikasiga mansub qo‘shiqlardan bo‘lib, keyinchalik u unut bo‘lib ketgan yoki janr nomini bildiruvchi atama o‘zgarishga uchragan bo‘lishi mumkin.
Lekin shunday marosim qo‘shiqlari borki, oradan necha asrlar o‘tganiga qaramay, muayyan o‘zgarishga uchragan holda bo‘lsa-da, milliy folklorimizda yashashda davom etmoqda. Masalan, “chinka” qo‘shig‘ini olib ko‘raylik. Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon” asarida bu xususda “yana “chinga”durkim, turk ulusi zufof va qiz ko‘churur to‘ylarida ani ayturlar” degan bir qaydnoma keltirilgan. Demak, yozma manbalarning guvohlik berishicha, XV asrda xalqimizning nikoh to‘yi marosimi folklori tarkibida “chinka”/“chinga”/“changi” deb nomlangan qo‘shiq ijro etilgan. Shunisi qiziqki, besh yuz yil burun yangragan bu qo‘shiqning aks-sadosi xalqimizning nikoh to‘yi marosimi bilan bog‘liq aytimlarning XX asrda yozib olingan namunalarida o‘z ifodasini topganligi ma’lum bo‘ldi. Hassos olima Muzayyana Alaviya o‘z folklor ekspeditsiyalari kundaliklaridan birida shunday yozgan edi: “Toshkent viloyatining Bo‘stonliq tumanidagi Sijjak qishlog‘ida qiz to‘yiga xabar qilayotganlarida “Habibanikiga chinkaga boringlar!” – deb qiz o‘ltirishga chaqirar ekanlar. Unda o‘yin, qo‘shiq bo‘lar ekan. Namangan viloyatining Chust tumanidagi Karkidon qishlog‘ida qiz uzatarda qizning otasi fotiha bergandan keyin “yor-yor” aytishni “qiz chinkaga o‘tirdi” yoki “chinka boshlandi” der ekanlar. Toshkentda xatna to‘yida yigitlar ko‘pchilik bo‘lishib aytadigan qo‘shiqni “chinka” deydilar. Pskentda to‘yda yoqish uchun to‘nka qo‘yganni “chinka” der ekanlar”.

– Hozir ham “chinka” qo‘shiqlari aytiladimi?

– Mening bilishimcha, chinka qo‘shiqlarining faqat bir turi, ya’ni “yor-yor” an’anaviy takrori qo‘shib aytiladigan ko‘rinishi bugungi kunda ham marosim folk­lori tizimida saqlangan. Chunki Alisher Navoiy ham “Mezon ul-avzon”da “chinka” qo‘­shig‘ining ikki xil turi bo‘lib, “Bir nav’i hech vazn bila rost kelmas va bir nav’ida bir bayt aytilurkim, munsarihi matviyi mavquf bahridur va yor-yor lafzini radif o‘rnig‘a mazkur qilurlar, andoqkim:
Qaysi chamandin esib keldi sabo, yor-yor,
Kim damidin tushti o‘t jonim aro, yor-yor”, ‒ deb yozgan edilar. “Chinka”ning ana shu “hech vazn bila rost kelmaydigan” turi unutilib ketgan bo‘lib, ikkinchi nav’i “yor-yor” janri sifatida hozir ham keng ijro etib kelinmoqda.
Aytish joizki, urf-odat va marosimlar, xalq qo‘shiqchiligi an’analarining bunday o‘zgarib, yangilanib borishi nomoddiy madaniy meros rivojining o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Har bir davrning badiiy-estetik ehtiyoji va hayotiy voqeligi, xalqning turmush tarzi va badiiy tafakkuri taraqqiyotidan kelib chiqqan holda folklor an’analari ham ayrim uzvlarini yo‘qotib, ba’zilari esa yanada boyitilib, to‘lishib-takomillashib, o‘sib-rivojlanib boraveradi. Lekin shuni qayd etish kerakki, u yoki bu folklor janri, urf-odat yoki marosim unut bo‘lib ketishining ham muayyan sabablari bor. Tarixiy-folkloriy jarayonning qonuniyatlariga ko‘ra, qadimda muayyan marosimni o‘tkazishga hayotiy-maishiy ehtiyojning yo‘qolishi, ya’ni ijtimoiy voqelikda o‘sha marosimni o‘tkazish ehtiyoji yo‘qligi bois ko‘pgina marosimlar bolalar o‘yinlari sifatida o‘z shakli va funktsiyasini o‘zgartirgan holatda yashashda davom etavergan. Xususan, bolakaylarimizning ko‘klamgi o‘yinlaridan birida ijro etiladigan “Oftob chiqdi olamga” deb boshlanadigan qo‘shiq aslida qachonlardir surunkali yog‘ingarchilik davom etganda “quyoshni chaqirish” maqsadida o‘tkazilgan mavsumiy marosimning verbal komponenti hisoblangan. Bu marosimni o‘tkazishga ehtiyoj yo‘qolgach esa u bolalar o‘yiniga aylangan.
Urf-odat va marosimlarimiz tizimidagi ana shunday o‘zgarish keyingi davrlarda ham ro‘y berdi. Masalan, dalaga ilk bor qo‘sh olib chiqilayotganda, momolar katta-katta doshqozonlarda “qo‘sh oshi” pishirishgan. Ular “Ilohim oqlikka buyursin, to‘qlikka chiqaylik! Sening sharofating bilan tog‘ora-tog‘ora un elaylik!”, ‒ deb ho‘kizlarning shoxi orasiga bir chimdimdan un sepishgan. Dalaga qo‘sh chiqarayotgan keksa mirishkorlar esa: “Bu yil hosilimizga baraka bersin, mo‘l-ko‘lchilik bo‘lsin, oyog‘ing tekkan joyga Bobo dehqon nazar qilsin, xayru barakasini bersin!” deb yaxshi niyat bilan ho‘kizlarning oyoqlariga un surtib qo‘yishgan. Odatda “qo‘sh oshi”ni pishirishdan avval uyma-uy yurib, masalliq uchun un, don-dun yig‘ishgan. Har bir oila kelayotgan yilda hosil mo‘l, ro‘zg‘or but, bola-chaqasi sog‘-omon bo‘lishini niyat qilib, “qo‘sh oshi”ga imkon qadar o‘z hissasini qo‘shishga harakat qilishgan. Qut-baraka va mo‘l hosil g‘oyasini o‘zida mujassamlashtirgan bu udumning mavsumiy marosimlar silsilasidan tushib qolganligining sababi uni o‘tkazishga hayotiy ehtiyoj yo‘qolganligi bilan belgilanadi. Chunki endilikda yerlar texnika vositalari bilan shudgor qilinib, ekin ekishda ho‘kiz va omochdan foydalanishga ehtiyoj qolmaganligi bois, “qo‘sh oshi”, “shox moylar” singari marosimlar o‘tkazilmaydigan bo‘ldi. Ammo bu marosimlar butunlay xalq xotirasidan chiqib ketgani yo‘q, aksincha, o‘zining ikkilamchi talqindagi hayotida yashashda davom etaverdi.
O‘tgan asrda sho‘rolar tuzumining mafkuraviy tazyiqi natijasida ko‘plab udumlarimiz, asriy qo‘shiqlarimiz unutilish arafasiga kelib qolgan edi. Biz 80-yillarning boshlarida folklor ekspeditsiyasiga chiqqanimizda yilboshi-navro‘z bilan bog‘liq xalq qo‘shiqlari, ro‘za paytida aytiladigan “yo ramazon” aytimlari, so‘z magiyasi bilan bog‘liq folklor asarlari ‒ afsun-avrash, badik, kinna, gulafshon singari janrlarga oid matnlarni yozib olishimiz juda qiyin kechgan. Chunki ijrochilar bunday folklor namunalarini aytib berishga cho‘chishar edi. Shukurlar bo‘lsinki, mamlakatimiz osmonida istiqlol quyoshi porlab, milliy an’analarimizni qayta tiklash va saqlab qolishning keng imkoniyatlari yuzaga keldi. Ayniqsa, marosim folklorining butun bir tizimi ‒ mo‘l hosil va qut-baraka g‘oyasini o‘zida mujassamlashtirgan navro‘z bayrami va ko‘klamni ulug‘lash bilan bog‘liq bahoriy qadriyatlari, barkamol avlod tarbiyasi bilan bog‘liq udum va o‘yinlar, nikoh to‘yi marosimi tarkibidagi ko‘plab qadimiy rasm-rusumlar tiklanganligi yosh avlodni ma’naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalashda muhim rol o‘ynamoqda.

– Xalq og‘zaki ijodiyotining eng muhim xususiyatlaridan biri – tarbiya vositasi ekanligi bilan belgilanadi. Xalqimiz tomonidan yaratilgan rivoyatlar, masalan, Amir Temur, Alisher Navoiy singari buyuk bobolarimizning ezgu ishlari haqidagi rivoyatlar, tarixiy qo‘shiqlar, tarixiy dostonlar, maqol va hikmatli so‘zlar orqali yosh avlod dunyoqarashi shakllanadi, tarixiy qadriyatlarni e’zozlash an’anasi kamol topadi, ma’naviy madaniyat yuksaklikka ko‘tariladi. Chunki bu asotirlarda o‘ziga xos g‘oya, mafkura yashiringan…

‒ Albatta, g‘oyatda boy badiiy an’analar mah­suli hisoblangan folklorimizda xalqi­miz­ning orzu-istaklari, ezgu o‘ylari, o‘ziga xos turmush tarzi hamda axloqiy qarashlari mujassamlashgan. Shuning uchun ham folklor asarlari, urf-odat, an’ana va marosimlar xalqimizning ma’naviy qiyofasini ko‘rsatuvchi ko‘zgugina emas, balki milliy tarbiyaning muhim va qudratli vositalaridan biri hamdir. Chunki bizga ajdodlarimizdan meros bo‘lib kelayotgan har bir doston, har bir qo‘shiq, har bir maqol yoki rivoyatda xalqimizning o‘ziga xos milliy qiyofasi, orzu-intilishlari, ezgu maqsadini ifodalovchi g‘oyalar o‘z ifodasini topgan.
Siz yuqorida Amir Temur, Alisher Navoiy singari buyuk bobokalonlarimizning muborak nom­­­larini tilga olganingizda xalqimiz orasida naql qilinadigan purma’no rivoyatlar yodimga tushdi. Darhaqiqat, o‘zbek xalq og‘zaki ijodiyotida yurtimizning shonli tarixi, ilmiy va ma’naviy qadriyatlarining yaratilishiga ulkan hissa qo‘shgan ulug‘ siymolar hayoti va ezgu ishlari haqida hikoya qiluvchi rivoyatlar juda ko‘p. Bilasizki, har qanday tarixiy shaxs haqida ham rivoyat yoxud afsona yaratilmaydi. O‘zining butun umrini el-yurt ravnaqi, ona vatan osoyishtaligi, diyorimizning gullab-yashnashiga baxshida etgan buyuk zotlarning nomigina folklor asarlarida muhrlanib, boqiylikka daxldor siymolarga aylanadi. Shuning uchun ham o‘zining benazir ilmiy salohiyati bilan jahon tsivilizatsiyasiga katta hissa qo‘shgan Abu Rayhon Beruniy, al-Xorazmiy, Ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek kabi buyuk olimlar, mardlik, adolat va vatanparvarlik timsoliga aylangan ulug‘ bobomiz sohibqiron Amir Temur, o‘zbek xalqi badiiy tafakkurining betakrorligini dunyo miqyosida e’tirof ettirgan Alisher Navoiy, Bobur singari zukko so‘z ustalari haqidagi xalq rivoyatlari yoshlarimiz uchun chinakam ibrat maktabi bo‘la oladi.
Zero, rivoyatlarda xalqimizning qon-joniga singib ketgan yaratuvchilik va bunyodkorlik g‘oyalari o‘z badiiy ifodasini topgan.

– Biz bugun yuksak texnologiyalar zamonida, ilmiy tafakkur g‘oyat taraqqiy etgan bir davrda yashayapmiz. Ya’ni, globallashuv jarayoni hayotimizga qanchalik chuqur kirib borar ekan, mafkuraning ahamiyati ham shu qadar oshib boraveradi. Folklor o‘z mohiyatiga ko‘ra milliy mafkurani shakllantiruvchi qadriyatlardan biri ekan, ana shunday vaziyatda uning tarbiyaviy ahamiyati nimalarda ko‘rinadi?

‒ Globallashuv jarayoni kundan-kunga avj olib, texnika taraqqiyoti mislsiz darajada o‘sib bo­rayotgan hozirgi davrda ham folklorning tarbiyaviy ahamiyati sira kamaygan emas. Agar jahon miqyosida ham olib ko‘radigan bo‘lsak, dunyo adabiyotida, jahon kino san’atida folklorga yuz burish, folklorning tarbiyaviy quvvatidan kuch olishga intilish tamoyili ustuvorlik qilayotganligini ko‘rish mumkin.
Bilasizmi, chanqovuzning poyonsiz ko‘ngil keng­lik­lariga jo bo‘lgan tuyg‘ularni tarannum etuvchi sirli navolariyu, “Alpomish”ni kuylayotgan baxshi­ning jozibador badihasi, farzandiga alla aytayotgan onaning mehr baytlariyu, “ostonasi tillo uy”ga entikib qadam tashlayotgan kelinchakning poyiga qo‘shiqlardan poyandoz to‘shayotgan momolarning betakror navolari hech bir kishini befarq qoldirmaydi. Chunki folklor – xalq ijodi bo‘lgani uchun u insonning mohiyatida, ruhiyatida yashaydi. Bu ruhiyat mudroq bo‘lishi mumkin, uni uyg‘otish uchun esa folklorga murojaat qilinsa kifoya. Zero, asrlar bo‘yi yaratilib, xalqimizning ulkan ijodiy dahosi tufayli sayqal topib, go‘zallashib kelgan qo‘shiqlar, so‘z gavharlaridan shodalar tizgan chechan baxshilarga ilhom bergan dostonlar, o‘zida ajdodlarimizning purma’no hikmatlarini mujassamlashtirgan maqol va matallar, xayolot olamining sirli mo‘jizalaridan so‘ylaguvchi ertaklar mohiyatini anglagan har qanday kishi avvalo o‘zligini anglaydi.
Folklor bugungi kunda o‘ziga xos, yangicha ko‘rinish kasb etmoqda. Buni adabiyotda ham, san’atda ham kuzatish mumkin. Folklorning yangicha ko‘rinishda rivojlanib borayotganligi hamisha taraqqiy etib, doimiy rivojlanib kelgan xalq ijodiyoti bugungi kun kishisining ma’naviy-madaniy hayotida ham muhim o‘rin tutishidan dalolat beradi.

– Ma’lumki, 2010 yilda Vazirlar Mahka­masining “2010-2020 yillarga mo‘ljal­langan nomoddiy madaniy meros ob’ektlarini mu­hofaza qilish, asrash, targ‘ib qilish va ulardan foydalanish Davlat dasturi” qabul qilingan edi. Ayting-chi, hozirda folklorshunos-mutaxassislar xalqimizning nomoddiy madaniy merosini muhofaza qilish va targ‘ib etish borasida qanday ishlarni amalga oshirmoqdalar?

‒ Ma’lumki, o‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodi qadim zamonlarda yashagan ajdodlarimizning mifologik tasavvurlaridan tortib zukko baxshilarimiz zakovati tufayli yaratilgan yuzlab dostonlar, shuningdek, xilma-xil janrlardan iborat g‘oyat boy durdonalar tizimi hisoblanadi. Asrlar davomida yaratilib, sayqallanib kelgan ana shu ulkan qad­riyatlarimizda xalqimiz badiiy tafakkurining bir necha ming yillik tarixi mujassamlashgan. Nomoddiy madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish, asrash, targ‘ib qilish va ulardan foydalanish yuzasidan 2010-2020 yillarga mo‘ljallangan “Davlat dasturi”ning qabul qilinishi ana shu bebaho ma’naviy qadriyatlarni saqlash, ilmiy tadqiq etish va ommalashtirish borasida keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirishga imkon yaratdi.
Xalqimiz tomonidan yaratilgan nomoddiy madaniy meros o‘zlikni namoyon qilishning og‘zaki shakl va an’analari (shu jumladan, til – nomoddiy madaniy merosni ifodalash omili sifatida), ijrochilik san’ati, jamiyatning urf-odat, marosim va bayramlari, tabiat va koinot bilan bog‘liq bilim va urf-odatlar hamda an’anaviy hunarmandchilik bilan bog‘liq bilim va ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi.
Mazkur “Davlat dasturi” ijrosini ta’min­lash maqsadida O‘zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida ham izchil ish olib borilmoqda. Xususan, nomoddiy madaniy meros tarixining mo­hiyatini ochib beruvchi qadimiy qo‘lyozmalar va fono yozuvlar sinchiklab o‘r­ganilmoqda. Bu ishga ko‘pgina yosh olimlar jalb etilgan bo‘lib, ular o‘zbek folk­lorining janrlar tarkibi, xalq dostonlari, o‘lan, topishmoq, ertak janrlarining tarixiy asoslari va badiiyati, hozirgi tarixiy-folkloriy jarayon masalalarini samarali tadqiq etmoqdalar.
Jumladan, “Go‘ro‘g‘li”, “Alpomish” singari ja­honshumul ahamiyatga molik o‘zbek xalq dostonlarini fundamental ilmiy tadqiq etish ishlari yanada jadallashtirildi. Hozirda “O‘zbek xalq ijodi yodgorliklari” 100 jildligini asar matni, notasi va izohlari bilan nashrga tayyorlash ishlari jadal sur’atda amalga oshirilmoqda.

Suhbatdosh: Shahodatbonu Imomnazarova

“Yoshlik” jurnali, 2015 yil, 4-son.