Кейинги вақтда миллий ёзувимиз теварагида баҳслар қайта жонланди. Бизга қайси графикага асосланган алифбо маъқул: кириллми ёки лотин? Жамият бу саволга жавобда гўё икки гуруҳга ажралган: бир тараф кириллни ёқласа, бошқаси лотинни маъқул кўраётир. Биз миллий ёзув масаласи ғоят муҳим эканини эътироф этган ҳолда, ундан-да долзарб масала назардан четда қолаётганини таъкидлашни истардик. Хўш, айтинг-чи, ўзбек тилини давлат тили рутбасига муносиб даражада ривож топтира оляпмизми? Ахир, она забонимиз бу мақомни қўлга киритгунча озмунча курашган эдикми?! 

Ўша вақтлар мустамлакалик синдромидан халос бўлиш учун миллий тил ҳимоясига бел боғлаган бўлсак, бугун глобаллашув уммонида “чўкиб кетмаслик” учун ҳам у ҳақда қайғурмоққа мажбурмиз. Ер юзидаги тилларнинг 80 фоизи XXI  аср адоғида йўқ бўлиб кетади, деган башоратга шунчаки маҳобат деб  қарашга ҳаққимиз борми? Ваҳоланки, ҳар қайси тилда уни истифода этувчи миллатнинг дунёни айрича мушоҳада этиш тажрибаси мужассамдир. Шунга кўра, бир тил ўлиши билан оламни ўзгача кўришнинг бир имконияти ҳам йўқолади. Яъни тилсиз маданият йўқ, маданиятсиз эса миллат…

Бинобарин, она тилимизни давлат тили рутбасига муносиб ривож топтирсаккина миллий ёзувимиз ҳам мукаммаллик касб этади. Ана шу нуқтаи назарга асосланиб, миллий тил ва ёзувга дахлдор соҳаларда фаолият юритаётган бир неча зиёлимизга саволлар билан мурожаат этдик.

1. Сизнингча, давлат тили ҳақидаги қонун қандай бажариляпти? Бу  борада  яна нима ишлар қилинмоғи лозим деб ҳисоблайсиз?

2. Сиёсий, иқтисодий, психологик ва ҳоказо омилларни соқит қилиб, фақат соф лисоний нуқтаи назардан қараганда, қайси графика ўзбек тилининг товуш табиатига кўпроқ мос – кириллми ёки лотин?

3. Жамиятимизда тил қашшоқлашиб ва дағаллашиб боряпти, шу­нинг­дек, саводхонлик пасайиб, имловий анархизм авж оляпти, деган даъволарга қандай қарайсиз? Бу борада хавотирга чиндан-да асос бўлса, сизнингча, мазкур вазиятдан чиқишнинг қандай чоралари бор?

Шаҳноза Тўрахўжаева, адабиётшунос:

1. Саволингизнинг ўзида қонун яхши ижро этилмаётганига ишора бордек ва бу йўриқда ҳақсиз. Қонун бўлса бас, ўзбек тили мавқеи ўз-ўзидан юксалади деб хато ўйлаганимизни орадан ўтган 28 йил кўрсатиб қўйди. Тўғри, мамлакатимизда қонунлар, расмий ҳужжатлар ўзбек тилида чоп этиляпти, телевидение, радио, матбуот тили асосан ўзбекча. Лекин ҳаётда-чи? Кўпчилик боласини рус ё инглиз мактабига берган, ижтимоий тармоқда руспарастлар ва ғарб­парастлар қутбланган, ўзбек тилини билишни талаб қилганларга эса “миллатчи” тамғаси босилган, ўзбек ўз она юртида ямлаб, чайнаб, қизариб-бўзариб бўлса ҳам фикрини русча англатишга уринган… Ўзбек тили ҳамон яшаш, келажак авлодга соф ҳолда етиб бориш учун жон-жаҳди билан курашаётир. Аслида, тилимизга давлат тили мақоми берилгач, бу муаммо ҳал бўлиши керак эди.

Рус, инглиз ва бошқа тиллар халқаро тил мақомига қандай эришди? Юксак адабиёти, маданияти туфайли дейсизми? Дунёда улардек юксак маданиятли миллатлар бирталай. Биз санаган тиллар эса, асосан, мустамлакачилик сиёсати боис халқаро мақомга эга бўлди, аниқроғи, зўрлик билан сингдирилди. Энди биз ҳаддан ортиқ бағрикенг­лик боис она тилимизни улар бо­симидан қутқара олмаяпмиз. Қонунимизнинг бирор моддасида Ўзбе­кис­тоннинг ҳар бир фуқароси давлат тилини билиши шарт деган талаб йўқ. Шу сабаб бировга ўзбек тилини билмаслиги ва­жидан танбеҳ бера олмайсиз, танбеҳ берсангиз дарров Конституция ва Давлат тили ҳақидаги қонуннинг 2-бандини дастак қилиб, оғзингизни ёпади. Аввало, қонуннинг ўзида давлат тилига мутлақ устунлик бериш керак, назаримда. Россия ёки Озарбайжоннинг бу борадаги қонунини бизники билан солиштиринг. Мен ҳуқуқшунос эмасман-у, лекин бир зиёли сифатида рус ва озарларнинг қонуни бизникидан батафсил ёзилгани, давлат тилининг истифода чегаралари, устунлик ўринлари аниқроқ белгилаб берилганига аминман.

Бошқа тилли ватандошларимиздан “Нега ўзбек тилини билмайсиз?” деб сўрасангиз, бу тил қийин, уни ёмон кўраман деганга ўхшаш субъектив сабабни эмас, объектив омилни келтиради: ўрганишга эҳтиёж йўқ. Ҳа, афсуски, шундай. Агар улар Америка ё Европага кетмоқчи бўлса, албатта, ўша мамлакатлар тилини ўрганади, акс ҳолда у ерларда на ўқий олади, на ишлай. Ўзбекистонда эса ҳеч қачон бундай бўлмаган.

Тилимиз ички имкониятлари бой, узоқ ўтмиш ва улкан маданий меросга эга бўлгани ҳолда, ривож топмаётганида биз зиёлилар – тилшунос, адиб ва таржимонларнинг ҳам айби катта. Биз она тилимизда кўпроқ ва хўброқ ёзмаяпмиз, яъни замонавий атамани қўлласак, ўқиш­ли “контент” яратмаяпмиз. Болаларимизни рус мактабларига беришни афзал кўраётирмиз. Чунки ўзбек мактабида ўқиган болада ривожланиш имкониятлари кам деб ҳисоблаймиз. Аксар яхши китоблар рус, инглиз ва бошқа тилларда бўлса, ўзимизга таржима қилинмаса, бола келажакда ахборотни қаердан олади, деб ўйлаймиз-да. Фильмларнинг-ку ўзбекча таржимасига тоқат қилиб бўлмайди, тили нўноқ, ўзи “чўлоқ”… Компьютер ва мобил телефонлар чала ўзбекчалаштирилган. Турли фан соҳалари бўйича атамалар пухта ишланмаган…

Атамалар – айниқса, муҳаррирларнинг оғриқли жойи. Техникага оид китобни таҳрир қилатуриб, “Подшипник втулка, водило ва рамкага қотирилган” деган жумлага келганда йиғлагудек бўлдим. Биргина боғловчи ва феълдан бош­қа ҳамма сўз русча, байналмилал эмас, айнан русча! Китобнинг 70 фоизи шундай жумлалардан иборат. Миямга энг аввал бундан кўра муаллиф русча ёзиб қўяқолса яхши эмасмиди, деган фикр келди. Бу – ўзбек тилини ожиз, ғариб кўрсатиб, унинг устидан кулиш-ку! Аммо ўзим ҳам муҳаррир сифатида бу жумлани соф ўзбекчалаштиролмадим. Не қилайки, она тилимизда уларнинг муқобили йўқ. Таржимаси бордир балки (луғатларда изоҳланган), аммо муқобил атамаси йўқ. Шу аҳволда бошқалардан ўзбек тилини ўрганишни талаб қилишга ҳақлимизми?

Ёдингизда бўлса, мустақилликнинг илк йилларида атамашунослик бўйича анча ишлар қилинган эди. Ҳозир у даврнинг хатолари кўп тилга олинади (олийгоҳ, тайёра, азмойишгоҳ ва ҳоказо). Лекин қилинган ишлар, хайрли ташаббуслар ҳақида негадир лом-мим де­йилмайди. Мен ўша кезлар тиббиёт, техника, тилшунослик каби йўналиш­ларда яратилган атамалар луғатларини ижобий баҳолайман. Афсуски, тилимизни миллийлаштиришга доир илк ҳаракатлар муваффақиятли чиқмагани шаштимизни туширди. Қолаверса, ўзбекчалаштириш борасида мутаассиб­лик қилиб юборганимизни, рус тилидан қочамиз деб байналмилал сўзларга ҳам қирон келтираётганимизни англаб қолдик ва атамашуносликни ташлаб қўйдик. Нотўғри қилдик! Хатолардан хулоса чиқариб, йўналишни тўғрилаб олганимизда, атамашунослигимиз ҳозиргидек ночор аҳволга тушмасди.

Нега биз ўзбекча сўзларни кам яратамиз, нуқул тайёрини четдан олиб қўяқоламиз? Чунки она тилида сўз ясаш фақат тил билишни эмас, топқирлик ва ижодкорликни ҳам талаб қилади. Бу борада эса мақтана олмаймиз. Агар жадид боболаримиз ХХ аср аввалида “эга”, “кесим”, “аниқловчи”, “ҳол” деган атамаларни бизга мерос қолдирмаганида, эга ўрнига “тагида ётувчи” (подлежащее), кесим ўрнига “айтилувчи” (сказуемое) каби кулгили ибораларни қўлламаслигимизга кафолат йўқ эди. Негаки, биз тилимиз имкониятларини билмаймиз, манбалардан узоқлашиб кетганмиз. Жадид боболар топган “аччил” (кислород), “сувчил” (водород) каби сўзларни қабул қилмаймиз, русчасини қўллайверамиз.

Жой номлари, хорижий исмларни ҳам рус ёки ғарб манбаларидан тўғридан-тўғри кўчириб қўяқоламиз (Син Цзянь, Си Цзиньпин, Режеп Тайип Эрдоган деймиз – Шинжон, Си Чинпин, Ражаб Тоййиб Эрдўғон демаймиз), демак, транслитерация қоидаларини ҳам такомиллаштириш зарур.

Ҳали халқаро тиллар асосан мустамлакачилик сабаб кенг ёйилди, дедим. Аммо замонавий дунёда бундай эмас. Эндиликда тил ривожланишининг асосий шарти миллат, халқ, мамлакат ривож­ланиши, ўша тилда илмий, бадиий асарлар кўпу хўб яратилишидир.

Она тилимизни сақлаб қолишни истасак – тилсевар бўлишимиз, унинг ички имкониятларидан самарали фойдаланиб, кўпроқ сўзлар ясашимиз, бу борадаги манбаларни чуқурроқ ўрганишимиз керак. Акс ҳолда шиддат-ла ривожланаётган ҳозирги замонда кун-кунора пайдо бўлаётган янги тушунчаларни ажнабий сўзлар билан ифодалашдан, тилимиз дарвозасини уларга ланг очиб қўйишдан ўзга чорамиз қолмайди.

2. Қўллаш учун қулайлик, тил хусусиятларига мослик жиҳатидан лотин графикасига асосланган ҳозирги ўзбек алифбоси кириллга бас кела олмайди, буни очиқ тан олиш керак. Аввало, қўшҳарфларимиз (sh, ch, ng) ва o‘, g‘ каби диакритик белгили ҳарфлар матн теришда кўп ноқулайликлар туғдиради. Боз устига, имло қоидаларимиз ҳам мукаммал эмас. Имло луғатларимизнинг бири иккинчисини инкор этади. Ҳамма ўзи билганча ёзаётир. Буларнинг бари бизнинг алифбода беқарорлигимиз оқибатидир. Холис айтсам, лотин графикасини қанчадан-қанча тиллар ўзига мувофиқлаштириб олган экан, демак, ўзбек тилига ҳам уни мослаштириш мумкин. Бунинг учун бир неча ҳарфни ва имло қоидаларидаги айрим бандларни ислоҳ қилиш, шунингдек, ягона имло луғатини яратиш кифоя.

Ҳозирги икки алифболик – фожиа. Қонунда бир алифбо кўрсатилиб, ёш авлод ҳам шунга ўргатилиб, амалда бошқа алифбо истифода этилиши дуруст эмас. Лотин ҳам, кирилл ҳам тенг мавқеда бўлиши, ундан ҳам ёмони, қонунда белгиланган алифбо амалда суст қўлланилиши чатоқ. Қайбиригадир устунлик берилиши керак. Ҳозирги шароитда лотин графикасига ўтишни жадаллаштириш лозим, кирилл ёзуви эса мактабларда рус тили дарсларида ўргатилиши мумкин.

Ҳамма бало – ёзувни бот-бот алмаш­тираверишимизда! 100 йилнинг нари-­берисида ёзув ва имлони олти (!) марта ислоҳ қилган бош­қа халқ борми дунё­да?! Ҳар нарсага алифбонинг балогардонлиги эса ожиз нуқтамиз. Араб ёзувидаги манбаларимизни ўқисангиз, қанча маълумотлардан халқ бебаҳра эканидан афсусланасиз. Кириллда ҳам манбаларимиз оз эмас. ХХ аср инсоният тарихида китоб ва босма материаллар энг кўп чоп этилган давр бўлиб қолади. Унгача матбаа ривожланмаган эди, эндиликда эса матн электрон шаклга кўчди. Хўш, қарийб бир асрлик ёзма мерос тақдири нима бўлади? Уларнинг барчасини лотинга ўтказолмайсиз, ахир, бу – айримлар айтаётганидек, бир неча соатлик иш эмас. Файлдаги матнни ўгиришда-ку муаммо йўқ, лекин қоғоздаги матн-чи?..

Мен кирилл алифбосида қанча ёзма манба бор ва уларнинг қанчаси лотинга ўгирилиши керак деган саволга жавоб беролмайман, бунинг учун қўлимда зарур статистик маълумот йўқ. Аммо шахсий кутубхонамдаги мингдан зиёд китобнинг 90 фоизи кирилл алифбосида, мен уларни танлаб-саралаб йиққанман. Шу асарлар бугун ўқилмаётгани, кўпи қайта нашр этилмаслигини ўйлаб куюнаман.

Яна бир гап. Алифбо дахлсизлиги ҳақида қонун қабул қилиш керак. Токи шу охирги ва узил-кесил алифбо бўлсин. Бундан кейин алифбони ўзгартириш миллатга қарши жиноят деб баҳолансин ва алифбо сиёсатдан ажратилсин! Ҳозир ана шундай қонун қабул қилинишига эришиш зиёлиларнинг бош мақсади бўлмоғи лозим.

3. Инсон ёзган тўрт қатор хатга қараб, унинг саводи, дунёқараши, қанча китоб ўқиганию қандай фикрлашигача билиб олса бўлади. Афсуски, ҳозир шу тўрт қаторда тўртта хато қилмайдиган одамни учратиш амримаҳол. Нега бундай? Мактабда таълим берилади, хат-савод ўргатилади. Ҳарҳолда, одам бирор матнни ўқий оладиган даражага етказилади. Аммо у шу билимини амалда қўллай олмайди. Фанда бу “функционал саводсизлик” деб аталади. Яъни билими бор-у, малакаси йўқ, ҳарф танийди-ю, ўқий ва ёза олмайди. Сабаби – бизда ўқимаслик оммавий эпидемияга айланган.

Инсон кўп мутолаа қилсагина саводли бўлиши мумкин. Кўп ўқиган киши сўзларнинг тўғри ёзилишини эслаб қолади ва қўлига қалам олганда ўз-ўзидан хатосиз ёзиб кетаверади. Шунингдек, фикрни равон ва изчил ифодалаш, дилдагини тилга ва қоғозга кўчира олиш ҳам саводли инсоннинг имтиёзидир. Ҳозирги замонда ўқиш ва ёзишни билишнинг ўзи саводлилик ҳисобланмайди. Замон одами компьютер, интернет ва турли гаджетлардан фойдаланишни ҳам билиши, қўлига тушган чизма, жадвал, диаграммалардан зарур маълумотни ажрата билиши, янада муҳими, воқеликни танқидий идрок эта олиши даркор. Мен ўн беш йиллар аввал бир мақоламда саводни инсон онгидаги фильтр деб атаган эдим, ҳамон шу фик­римда собитман. Сиёсий саводхон бўлмаган одам эркини танимайди, иқтисодий саводхон бўлмаган киши бойликка эришолмайди, диний билими ғариб мардум бузуқ ақидаларга оғиб кетиши мумкин ва ҳоказо.

ХХI асрда саводли бўлиш учун ҳарф танишнинг ўзи кифоя эмас деяпмиз. Аммо олий маълумотли кишиларнинг ёзувида ҳам “хоҳиш” сўзида иккита хато учратасиз. Ишга кираман деб келган даъвогарга ариза ёздирсангиз, хатоларидан уялиб ўзи қочиб кетади. Ёки ижтимоий тармоққа киринг, одамлар саводсизлигидан уялмай қўйган, хатосини кўрсатсангиз, “Бу сизга она тили дарси эмас!” дейди. Саводни кераксиз, аҳамиятсиз деб билишади. Таассуф, юз карра таассуф, демоқдан ўзга чора йўқ!

Имлодаги анархизм эса тилимиз бошига ёғилган кулфат бўлаётир. Мен шу вақтгача нечта таҳририятда ишлаган бўлсам, ҳар бирининг ўз имло сиёсати борлигига гувоҳман. Ким “Зулайҳо” ёзса, кимдир “Зулайхо” тарзида битади, sentabr ва sentyabr эса “аср баҳси”га айланди. Баҳслашилади, тортишилади, сўнг эса ҳамма ўзиникини маъқуллаб ишлайверади. Имлода якдил эмасмиз. Ўқувчи она тили дарслигида бир шакл­да ўқиган сўзини тарих дарслигида бош­қача ўқиши табиий ҳол бўлиб қолди. Уларнинг “Нега шундай?” деган саволидан устозлар безган.

Нима қилмоқ керак? Аввало, алифбо ва имло масаласини тезроқ узил-кесил ҳал қилиб, халқни ёзма манбалар, ёдгорликларга яқинлаштириш керак. Шунингдек, болаларга катта ҳажмдаги матнларни ўқитиш ва ёздиришни ўргатиш лозим. Ҳозирги авлод нуқул “Вариантлар борми?” деб сўрашни ва таклиф қилинганлари орасидан бирини таваккалига танлашни савод деб ўйлаяпти. Онг қулфларини очиб, идрок қасрларига олиб кирувчи китоблар одамлар қўлига, китоб жавонига, уйлар тўрига қайтмаса, аҳвол ёмонлашиб бораверади. Ва ниҳоят, жамиятда ўқимишли, маърифатли, зиёли кишиларнинг ижобий қиёфасини яратиб бермоғимиз керак. Ойликдан ойликкача амал-тақал яшайдиган, раҳбариятдан нуқул дакки эшитадиган “китоб жинниси” эмас, хорижнинг етакчи билим даргоҳларида таълим олиб жамиятда муносиб ўрин топган ёхуд Google, Facebook каби жаҳоннинг етакчи компанияларида хизмат қилаётган ватандошларимиз зиёли инсон тимсоли бўлмоғи лозим.

Зуҳриддин Исомиддинов, адабиётшунос:

1.Ўзи, қайси соҳада бўлмасин, бу борада қонун борлиги эслатилдими, билингки, шу масалада ишкаллик нақд. Мен, масалан, бирон японнинг “Бизда япон тили давлат тили эди-ку?!” деб бонг уришини тасаввур қила олмайман. Чунки ҳамма нарса – японча. Ё бирон финландиялик, эронлик…Ахир, ҳар қайси мамлакатда асосий халқ тили давлат тили бўлиши оддий, табиий бир ҳол-ку! Бу ҳақда ҳатто қонун чиқариш ҳам шарт эмасдек. Аммо Ўзбекистонда она тилимиз давлат тили деб эълон қилинган. Сабаби – у вақтда мамлакатимиз мус­тақил жумҳурият эмас, империя таркибидаги мустамлака эди. Очиғи, бу масала ҳамон кун тартибидан тушмаганининг ўзи уят!

Давлат тили ҳақидаги қонунни қайсидир масъ­ул идоралар эмас, одамларимиз қандай бажараётганига битта мисол айтайми? Аввалгиларни қўятуринг, ўша 1989 йилдан кейин, ҳатто мустақилликка эришганимиздан сўнг ҳам, туғилган юзлаб, минглаб ўғил-қизларимиз борки, ўзбек тилини – ўз она тилини билмайди, ўрис­ча мулоқот қилади, улар сафи ўсиб ҳам боряпти. Яна, уларнинг ота-онаси билан гаплашиб кўринг: ватанпарварликдан лоф уришини кўриб ёқа ушлайсиз.

Давлат идораларига келсак, йигирма йиллар аввал баъзи “мундайроқ” ҳужжатларини ўзбек тилида тайёрлашга киришган маҳкамалар бугун ўшаларни яна ўрис­ча бита бошлади, шундай экан, “давлат тили ҳақидаги қонун қандай бажарилаётгани” борасидаги саволга жавобан нима ўйлаб топсам экан? Айрим афишалар ўзбекча ёзиляпти, деб лоф урайинми ё?

Каминангиз “давлат тили” деган атамани тўпорироқ тушунади. Мен қайси тил давлат тили эканини қонунда нима ёзилганига қараб эмас, расмий идоралар давлат ишини қайси тилда юритаётганига қараб билиб оламан. Буёғи эса, ўзингизга аён…

Ўзбек тилини давлат тили мақоми борлиги сабабли эмас, аввалу охир она тилим бўлгани учун севаман. Онам бирон идорага раҳбар бўлганда кўпроқ яхши кўриб, ишидан бўшаса, эҳтиромим сўниб қолмайди-ку. Уни шундай – онам бўлгани боис яхши кўраман-ку!

Нима ишлар қилинмоғи лозим, деб сўралибди. Биз ўзбек тилини – худо берган, ҳар биримизга қиёматга қадар ҳамроҳлик қиладиган шу табаррук тилни севсак бўлди. Севги бор жойда эса қонунга ҳожат қолмайди. Биз тилга муҳаб­бат борасида ҳатто аввалги даврларга қайтсак ҳам ҳозиргидан афзалроқ бўлади. Чунончи, ўзбек тили ҳали давлат тили мақомини олмаган кезлар, масалан, ўтган асрнинг эллигинчи йилларига… Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳорлар қайнаб ижод қилган, она тилимиз нашъу намо топган, яйраб ривожланган паллалардаги лисоний муҳитни ярата олсак ҳам, заб иш бўлар эди. Ўшанда, бугунги “фалон хонандадан янги қўшиқ”, “нонуштадан аввал дори воситасини қабул қилиш”, “буйруқ ижросини таъминлаш” деганлари каби тилни ўлдириб, тобутга тиқадиган чучмал, ярашиқсиз иборалар бодраб кетмас эди.

Борингки, қонунни бажарайлик ҳам. Бу – мажбурият юзасидан дегани, албатта. Аммо муҳаббат туфайли бўлса, қонун бажарилибгина қолмай, тил тараққий ҳам этади. Ахир, ривожланмаётган тил – ҳалокатга маҳкум. Она тилимиз оилада, борингки, мактабда, масжидда, баъзи йиғилишлар ва “жамоат транспорти”дагина қўлланадиган бўлса, бора-бора ўшаларда ҳам ишлатилмай қолади. Техникада, сиёсатда, ишлаб чиқариш соҳаларида, барча фан йўналишларида, тиббиётда, қишлоқ хўжалигида ҳам ўзбек тили асосий тилга айланиши керак. Ажабки, қонун чиқарадиган маҳкамада ҳам аксар ҳужжатлар – ўзлари яратган қонунга зид равишда – русча тайёрланади, муҳокама қилиб пишитилади ва пировардида расмият учун “давлат тили”га таржима қилиб қўйилади. Бас, бош­қалардан нима деб ўпкалайлик?

2. Илмда, қайси алифбо бўлишидан қатъи назар, “бир ҳарф – бир товуш” принципига мувофиқ ёзув идеал деб эътироф этилади. Яъни, тилдаги ҳар бир товуш битта ҳарфда акс этсин ва алифбодаги ҳар бир ҳарф биттагина товушни англатсин. Аммо дунёдаги кўп халқларнинг ёзуви ўша тил товушларини тўлиқ, мукаммал акс эттира олмайди. Бизда – айниқса. Масалан, жорий алифбодаги “о” ҳарфи “т” ва “к” ҳарфлари орасида келиб, узум – токни ҳам, электр – токни ҳам ифода этаверади, “ў” ҳарфи “т” товуши олдидан келиб, олов-алангани ҳам, жигардан ажралиб чиқувчи суюқликни ҳам англатаверади, қандай ўқиш ва тушуниш ўзингизга ҳавола. Ҳолбуки, ёзувда бир хил бўлгани билан, буларнинг талаффузи икки хил.

1929 йилдан бошлаб Туркистон халқлари, жумладан, ўзбекларнинг лотин ёзувига ўтиши бирон бир илмий зарурат туфайли эмас, балки советларнинг тазйиқи билан амалга оширилгани, унинг илҳомчиси эса Ленин бўлганини бугун ҳамма ҳам билавермайди. Унинг “Латынизация – это революция на Востоке” деган даъвати билан ўнлаб шовинист олимлар турли Шарқ халқлари ёзувини “инқилобий алифбо”га ўтказишга бел боғлаган эди. “Давлат тили ҳақида”ги қонуннинг бошламасида “Ўзбек ёзувининг лотин алифбосига ўтилган йиллардаги ижобий тажрибаси”дан сўзлашдан аввал бу масаланинг асл тарихини билиб олиш керак эди.

Ўзбекистонда кирилл алифбосини такомиллаштиришга ҳам уриниб кўрилган. Зиёлилар бирмунча эркин нафас ола бошлаган 60-йиллар охирида Тошкентда нутқ маданияти масалаларига бағишланган илмий-амалий анжуман ўтказилган эди. Манаман деган тилшунослар она тилимиз муаммоларини кўтарган, жумладан, миллий алифбодаги нуқсонларни кўрсатган, муҳим таклифларни берган эди.

Ана шу конференция материаллари ва ундан кейинги талай мақолаю рисолалар асосида ўзбек тили алифбоси учун 37 ҳарф лозим, деб ҳисобласа бўлади, зеро, тилимизда 36 товуш ва апостроф (айириш белгиси) бор:

Нуқсонли алифбо, аввало, илмга халақит беради. Чунончи, ёзувда муайян товуш учун ҳарф белгиланмаса, замонлар ўтиб, ҳатто баъзи олимларга бу товушларнинг ўзи тилда асли йўқдек ёки вақт ўтиб бош­қа бир товуш билан алмашиб кетгандек туйилиши мумкин.

Нуқсонли алифбо одамлар талаффузига ҳам салбий таъсир қилади. Айниқса, оммавий ахборот воситаларидан маълумот олиш кучайган ҳозирги даврда. Кўп дикторлар оддийгина сўзларни тўғри талаффуз қила олмайди. Ўз ватани номини тўғри айтолмайдиган хонандалар эса “Озбекистон!” деб ҳайқиради, “Ўзбекис­тон”га тили келишмайди. Чунки, “шундай ёзилган”-да!

Алифбо мукаммал бўлмоғи учун тилдаги барча товушлар тегиш­ли ҳарфлар билан ифодаланмоғи шарт. Масалан, “тур” – ўрнидан турмоқ, “тур” – хил (ҳар турли). Аслида эса, кейингиси “тYр” (тYрли-тYман) бўлади. Кўрамизки, алифбонинг қусури талаффузга ҳам зиён етказар экан. Чунки бу товушлар алифбога “ўгай” ҳисобланиб, унга киритилмаган-да… Аммо шунга қарамай, кирилл алифбоси лотин алифбосига қараганда “бир ҳарф – бир товуш” принципига кўпроқ мувофиқ, ҳарфий имкониятлари бисёрроқ. Шуни ҳам унутмаслик керакки, бу икки ёзув ҳам грек устав ёзувидан олинган; албатта, кейинроқ ишлаб чиқилган кириллча бир қадар мукаммаллик касб этган.

Мен тилимизда ҳозирга қадар ишлатилган алифболарнинг ҳарфлари ва ўзбек тили товушларини чоғиштириб кўрдим:

Шу кунда олдимизда бир дилемма қалқиб чиқди: давлат тилига ўтиш муҳимми ё лотин ёзувига? Бу моҳиятан ўзаро зид ҳодисалар эмас, аммо тил соҳасидаги икки инқилобий жараённи бирваракай рўёбга чиқаришга уриниш иккала ишни ҳам барбод қиладиганга ўхшайди. Борингки, лотин алифбоси кириллчадан афзал бўлиб, миллий ёзувни алмаштириш тўғри деб топилган ҳолда ҳам, янги ёзувга кўчиш хархашаси айнан ҳозир – давлат тилида иш юритиш тўлиқ оёққа қўйилмаган бир шароитда ўринлими? Икки қайиққа оёқ қўйган кимса ғарқ бўлар эмиш. Аввал она тилимизнинг мақомини ўрнига қўйиб, номига эмас, чин давлат тили қилиб олайлик, у ёғига худо пошшо.

Жаҳон коммуникация тизимига киришни осонлаштирса керак, деган умидгагина таяниб, миллий ёзувни алмаштириш… Лотин ёзувини қўлламайдиган ўнлаб илғор миллатлар жаҳон коммуникация тизимига киришда қийналганини эшитган эмасмиз ва, очиғи, уларнинг аксари глобал тизимга киришда биздан илғорроқ эканини эътироф этайлик-да! Бу борада тескари натижа берган ҳолатлар ҳам йўқ эмас. Масалан, хитойлар 1956 йил февралидан лотин ёзувига ўтиб кўришган эди. 1962 йилда эса яна ўз иероглифларига қайтишди – ўша олти йил эндиликда Хитой тарихида номаъқул ташаббус даври саналади. Агар лотин ёзуви тараққиёт кафолати, жаҳон коммуникация тизимига киришни осонлаштириш гарови бўлса, унда биздан кўра омилкор ва мутараққий эллар, масалан, японлар камида ўттиз ё эллик йил аввал лотин ёзувига ўтган бўлар эди-ку! Ёки тўрт минг йил бурунги ноқулай иероглифлардан ҳамон воз кечмаётган хитойлар технология соҳасида ҳаммадан тез ривожланаётганини қандай изоҳлаймиз?

…Кирилл ёзувида ҳам такомиллаштириш лозим ўринлар, ортиқча ҳарфлар, ўзбек товушларини акс эттиришда камчиликлар бор. Бу энди, албатта, ўзга бир мавзу. Аммо униси кўпам мушкулиш эмас.

3. Бунга аввало нотўғри, сўзма-сўз таржималар сабаб бўляпти. Масалан, “маҳалла фуқаролари йиғини” деймиз. Ўзингиз ўйлаб қаранг, маҳаллада фуқаро нима қилади? Фуқаро маҳаллада эмас, давлатда бўлади. “Маҳалла идораси” десак кифоя-ку! Наҳот ўзбек маҳалласига оид атамаларни ҳам русчадан ўгириб ишлатсак? Ёки “Ўзбекистон Қуролли кучларига 20 йил” деган медаль бор. Ғирт русча шакл-шамойил. Ўзбек бунақа демайди, “Ўзбекистон Қуролли кучларининг 20 йиллиги” дейди. Бу каби мисоллар тилнинг “қашшоқлашаётгани”ни ҳам, “дағаллашиб бораётгани”ни ҳам кўрсатмайди. Аммо ўлиб бораётганига мисол бўла олади, чунки бош­қа тил табиатига мувофиқ ифода тарзи она тилимизда бемалол қўлланяпти. Буни шундай муқояса қилиш мумкин: организмда қон камайса ё қуюқлашса, киши беҳол бўлади, аммо ўлмайди. Бордию унинг қонига бошқа гуруҳ қони аралашиб кетса-чи? Муқаррар… оёқ чўзади. Шунинг учун ҳам мен тилнинг “қашшоқлашиб” ё “дағаллашиб” бораётганидан эмас, ҳалок бўлиб бораётганидан хавотирдаман.

Ҳозир тилимизда ана шунақа бегона ифода шакллари кўпайиб кетди, унинг асосий қисми русчадан ҳижжалаб ўгириш касрига пайдо бўлди. Оқибат, таржимасиз ҳам ажабтовур сўзлар ясаб ташлаяпмиз. Мана, “Яшнобод” дегани. Унинг маъноси нима? Одамларнинг исм-фамилияси эса Якубов, Мавлянова, Иргашев, Салахутдинова деб бемалол ўристахлит қилиб қўлланадиган бўлиб қолди. “Паспортда шунақа ёзилган” дейишади ва бузуқ фамилиясини ҳатто мамнун бўлиб талаффуз қилишади. Аммо ана шунақа хатоларни тўғрилаш учун давлат тили ҳақида қонун чиқмадими? Лоақал отимизу зотимиз тўғри аталсин учун мус­тақилликка эришдик-ку!

Имловий хатолар билан ёзишни ўзимиз хоҳлаймиз шекилли, бу нарса қонимизга сингиб кетибди. Бўлмаса, йигирма йиллар аввал ишлаб чиқилган “Имло” дастурини компьютерга киритмасми эдик?! Унақада саводли бўлиб  қоладиганга  ўхшаймиз.

Алишер Назар, шоир:

1. XX асрнинг сўнгидаги ижтимоий-сиёсий вазиятдан ўзбек зиёлилари ҳам унумли фойдаланиб қолдилар. Ўша кезлар ўзбек тилига давлат тили мақомини бериш тўғрисида қонун қабул қилинди. Шу маънода бу қонун миллий уйғониш маҳсули эди.

Қонун қабул қилинганига 28 йил бўлса-да, уни ҳалигача ҳаётимизга тўлиқ жорий этолмадик.  Нега?

Бунинг сабаблари талайгина. Улардан бири сифатида давлат тили тўғрисидаги қонунни бузганга амалда ҳеч қандай жазо йўқлигини келтириш мумкин. Шу боис тил қонунини истаган одам бузиши, уни менсимаслиги мумкин. “Давлат тили ҳақидаги қонун”нинг 10-моддасида бундай дейилади: “Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларида иш юритиш, ҳисоб-китоб, статистика ва молия ҳуж­жатлари давлат тилида юритилади”. Хўш, юритилмаса-чи? (Юритилмаяпти-ку!) Юзлаб, минглаб ташкилотларнинг ҳисоб-китоб ишлари ҳали-ҳануз ўзбек тилида юритилмайди. Хўш, бунинг жазоси нима?..

Саволнинг иккинчи қисмини ўқиб, ўқувчилик йилларим эсимга тушиб кетди. Бир синфдошимиз бўларди. Карра жадвалини ёдлашга ўн бир йил уринди боёқиш, лекин охиригача етолмади, мактаб тугаб қолди. Шу бола ўтган мавзу бўйича доскага чиқса, нуқул гоҳ шифтга, гоҳ деразага қараб нималарнидир пичир-пичир қилаверарди. Гўёки уйда роса ўқиган-у, эсидан чиқиб қолган!

Бизда ҳам давлат тили ҳақидаги қонун ижроси бўйича роса кўп иш қилин­гану шунга қўшимча яна қандай чора-тадбир кўриш керак де­гандек тую­лади менга.

Назаримда, бугун битта иш қилиниши керак: тилни давлат ўз ҳимоясига олсин! Халққа давлатнинг ўзи ўрнак бўлсин!

Сўнгги чорак аср давомида Тошкентда ўнлаб меҳмонхона барпо этилди. Номларини санайми? “Dedeman”, “Grand Mir”, “Sheraton”! Нима дегани бу? Буюк бухорийлар юртига бораман деб йўлга чиққан сайёҳ “Dedeman” ёки “Sheraton” деган манзилга келиб тушса, ҳайрон бўлмайдими? Нима учун “Sheraton” бўлиши керак, дейлик, “Регис­тон” эмас?

Пойтахтимизда “Tashkent City” халқаро бизнес маркази қурилиши режаланган. Нега у инглизча номланиши керак? Халқаро мақомни “сity” сўзи белгилайдими? Бу мезонни ким жорий қилган ўзи? Ватанпарварлигимиз тутиб, шу мезонни бузсак-чи? Хориждан келган тадбиркор қайтиб кетадими? “City” сўзининг ўзбекча муқобили йўқми? Мисол учун, “Тошкентсарой” ёки “Шошсарой” бўлса, ким эътироз билдиради?! Бир пайтлар юртимизда юзлаб карвонсаройлар бўлган. Мағрибу машриқдан келган савдогарлар карвонсаройларда жам бўлган. Карвонсаройлар турли ўлкалардан келган тужжорлар учун нафақат қўнимгоҳ, балки ахборот маркази вазифасини ҳам ўтаган.

Пойтахтимизда ҳар куни ўн минглаб юртдошимиз қатнайдиган бозор бор: Абу Сахий! Ким бу зот? Шу атрофларда Абу Сахий деган одам ўтганми ёки бунинг бошқа маъноси борми? Номаълум “Абу Сахий бобо”дан сал нари юрсангиз, “Бек барака”га рўпара келасиз. Қани, бунинг маъносини топиб кўринг-чи!

Ахир, жой номлари миллий, тарихий, жуғрофий аҳамиятга эга бўлиши керак эмасми? Улар миллий менталитетимизга мос келиши, ЎЗ СЎЗларимиз бўлиши лозим эмасми?

Демак, тилимиз бугун барча муқаддасотлар каби том маънода ҳимояга муҳтож. Миллатнинг маънавий мулки ўлароқ тил давлат муҳофазасида бўлиши, сарҳадлар сингари қўриқланиши лозим!

2. Мустақилликнинг учинчи йили “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида”ги қонун эълон қилинди. Қонунда айтилишича, “…ўзбек ёзувининг лотин алифбосига ўтилган 1929-1940 йиллардаги ижобий тажрибасидан келиб чиқиб, кенг жамоатчилик билдирган истак-хоҳишларни инобатга олиб…” лотин ёзувига ўтган эканмиз. Очиғи, шу жумлага 24 йилдан бери тушунмайман. 1929-1940 йилларда қанақа ижобий натижага эришганмиз? Большевиклар партияси “ўзбеклар ижобий натижага эришсин” деб 13 аср давомида фойдаланиб келинган араб графикасини итқитиб, лотин графикасини жорий қилганмиди? Бу жудаям соддалик эмасми? Ахир, алифбони ўзгартириш қип-қизил сиёсат эди-ку! Халқни саводсизлик гирдобига отишга қаратилган ҳаракат эди-ку! Орадан 11 йил ўтиб, бир авлод тўла-тўкис саводи чиқиб, шакл­лангандан кейин “совет халқларини яқинлаштириш” деган баҳона билан кирилл алифбосига ўтилди.

Чорак кам бир асрлик тарихимиз кирилл графикасида ёзилди. Бир неча авлод шу алифбода савод чиқарди. Шу йиллар орасида озми-кўпми тўплаган маънавий бойликларимиз ўша алифбода инкишоф этилди. Бироқ мустақилликнинг дастлабки йилларида советлардан мерос қолган ҳамма нарсадан бирваракайига воз кечиш йўлини тутдик. Ўша паллада кирилл алифбосининг ҳам баҳридан ўтишга қарор қилдик. Баҳридан ўтилса майли эди, ора йўлда қолиб кетди. Биз ҳамон уни судраб юрибмиз. На ҳурматини жойига қўйиб бағримиздан жой берамиз, на ундан воз кечамиз.

Хўш, кириллдан воз кечиш бизга нега керак бўлиб қолди?

Сўнгги пайтларда шу саволга жавоб тариқасида ёзилган ўнлаб мақолага кўзим тушди. Уларда айтилишича, лотин графикаси дунё билан яқинлаштириб, “ташқари”га чиқиш учун дарвоза бўлиши мумкин экан!

Мен айтаманки, ўтмишда улуғларимиз лотин алифбоси билан  эмас, илму закоси билан дунёга чиқди, шараф топди. Агар тил бой бўлса, мукаммал бўлса, ҳар қандай графикага мослаша олади. Гап тилнинг мукаммаллигида. Тил қашшоқлашса, имло ҳар қанча мукаммал бўлса-да, фойдасиздир.

Бугун ора йўлдамиз. Ортимизда араб имлосида минг йиллик қадим тарихимиз, кирилл алифбосида салкам юз йиллик яқин тарихимиз, олдимизда эса 25 йиллик янги тарихимиз турибди. Хўш, энди бунинг қай бирига “юкинамиз”? Биз учун қайбирига юз бурмоқ хайрлироқ? Энди ҳар хил ҳавойи гапларни бир чеккага суриб қўйиб, реал воқеликка юзланишга мажбурмиз. Яъни лотин ёки кирилл графикасидан бирини тезроқ танлашимиз лозим. Ҳар икки графика ҳам тилимизга мослик жиҳатидан кес­кин фарқ қилмайди. Бироқ лотин имлосида бир қанча қулайликлар борлигини тан олмай иложимиз йўқ. Қолаверса, ҳали лотин ёзувига ўзгартиришлар киритиш имконига эгамиз. Масаланинг ушбу жиҳатларини ҳам назардан қочирмаган ҳолда кенг жамоатчилик қатъий қарорга келиши лозим.

3. Бир одам тинимсиз ёлғон гапираверса, бора-бора рост сўз билан ёлғон сўз­нинг фарқига бормай қолади. У рост билан ёлғоннинг чегарасини бузиб қўйган-да. Энди у ёлғон қаршисида заррача истиҳола туймайди, уялмайди, қизармайди.

Саводхонлик борасида ўша чегарани бузган бечорага ўхшаб қолдик. Чегара бир-икки кунда бузилгани йўқ. Бу ўн йилларга чўзилган  лоқайдликнинг мевасидир. Биз дастлаб иккиланмай саводсизлик билан мулоқот қилдик. Аста-секин у билан муроса қила бошладик ва ниҳоят, унга кўникдик.

Матбуот нашрлари, радио, телевидение, кўчалардаги шиорлар, рек­ламалар – ҳаммасида хат-саводли одамнинг пешонасини тириштирадиган чучмал гап-сўзлар. Биргина мисол: рекламаларда “лаззат” сўзидан фойдаланиш шу қадар урчиб кетдики, уни оддий қабул қилишга ўрганиб қолдик. Озиқ-овқат рек­ламаларида ҳам “таъм” ёки “маза” сўзи эмас, айнан “лаззат” қўлланиляпти. Шу тариқа нафақат саводсизликни, беҳаёликни ҳам тарғиб қиляпмиз.

ТВ ва радио бошловчиларининг гап­ларига илон пўст ташлайди. “Бўлган” сўзи бўлган-бўлмаган жойда ҳозиру нозир: ­“чиройли бўлган”, “бетакрор бўлган”, “ёқимли бўлган”. Ичимизда “ўзинг ҳам роса бўлган экансан-да”, деб ўти­раверамиз.

Бир замонлар одамлар имло хатосини газета-журналларга қараб тўғрилаб оларди. Ўқув дарсликларидан имловий хато излаш шаккок­ликдек туюлар эди. Мана, ўқиб турганингиздек, бу гап­ларни “бир замонлар” деб эслайдиган аҳволга келдик.

Ахир, ҳали дунёнинг баъзи халқларида мунтазам имло мавжуд бўлмаган даврларда боболаримиз бой луғатлар тузган-а! Бунинг учун исбот сўралса, биргина “Девони луғатит-турк”ни кўрсатиш кифоя! Лекин бу буюк меросни бировга кўз-кўз қилишдан илгари ўзимиз ҳам ўқиб чиқишимиз керак. Маҳмуд Кошғарийнинг бебаҳо асари ҳар бир ўзбек хонадонида бўлиши шарт деб ўйлайман. Чунки бу китоб туркий тилнинг беназир бойликлари жамланган хазинадир. Уни варақлаб кўрган одам бугун муомалада бўлган сўзларнинг нақадар қадимий эканини илғайди.

Биз ғофиллар “Ҳазрат Навоийнинг набирасимиз” деб кўксимизга уришдан бошқасига ярамаймиз. Ҳолбуки, Навоийдан ёдлаганимиз уч-тўрт рубоийдан нарига ўтмайди. Унинг ҳам мазмунини тузукроқ англамаймиз. Улуғ шоир туркий ва форсий тиллар муҳокамасига бағишланган “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида туркий тилнинг жозибаси ҳақида ёзар экан, битта туркий сўзнинг бош­қа тиллардан топиш мушкул бўлган ўнлаб муқобилини келтиради. Биргина “йиғламоқ”нинг ўнлаб синонимини қаторлаштиради. Лекин бугун навқирон авлоддан  шу синонимларни сўраб кўринг-чи, нечтасини билар экан?

Майли, Навоий билан ўртамизда салкам олти асрлик масофа ястаниб ётибди. Бир аср наридаги Чўлпон асарларини асл ҳолича ўқиш ҳам камёб ҳол бўлиб қолди-ку! Бу кетишда яна эллик-олтмиш йилдан сўнг ёш китобхонлар бугунги ёзувчиларимизни ҳам изоҳли луғат ёрдамида ўқимаса эди…

Ҳа, чиндан ҳам, нутқ ва сўз бойлиги борасида ниҳоятда қашшоқлашиб бор­япмиз. Ўспиринларнинг ўзаро суҳбатини эшитган одамнинг тепа сочи тикка бўлади. Оғзидан боди кириб, шоди чиқишига-ку тишни тишга қўйиб чидайдиган бўлдик. Бироқ оддий фикрни ҳам равон ва тушунарли ифодалай олмаётганлари, бу – энди жиддий муаммо!

Муаммони ўзимиз яратяпмиз, керак бўлса, тарғиб-ташвиқ қиляпмиз. Бир мисол келтираман.

Йил бошида юртимизда “ZO‘R TV” деган телеканал очилди. Бугун лоф бўлса ҳам айтайлик, мамлакат ёшларининг аксар қисми шу телеканални томоша қилади. Бу каналнинг савияси ҳақида кўп гапирмайман, фақат айрим дастурлари номини санаб ўтаман: “Adrenalin-shou”; “Time of”; “Real xit”; “Bojalar community”; “Garderob”; “Kinotime”; “Indigo”; “Cover up”…

Бу жонажон Ўзбекистонимизда ўзбек тилида “фаолият олиб бораётган” телеканалнинг дастурлари рўйхати. Ажнабий номдаги, ажнабий руҳдаги шу каби дастурлар асрлар давомида миллат руҳи билан қоришиб кетган адабий тилимизни бузиб, бўлаклаб ташламоқда.

Тил – миллатни бирлаштирадиган, ягона маслак атрофида жипс­лаш­тирадиган куч. Энг асосийси, бу қадимий тил аждодларимизнинг омонатидир. Биз бу омонатга аллақачон хиёнат қилиб бўлдик. Шу хатони тузатиш ва тилни келажакка безавол етказиш тўғрисида жиддий ўйлаб кўриш фурсати аллақачон келган. Акс ҳолда, “ҳифзи лисон” дея миллатни уйғонишга чорлаган маърифатпарвар зотларнинг руҳи чирқирайди.

Беҳзод Қобулов, журналист:

1. Бу ҳақда ўйлаганимда шундай хаёл кўнглимдан ўтади: орзу-истаклар жараёнга мос келмаса нима қилиш керак? Бизда “Давлат тили ҳақида”ги қонуннинг ўзидан кўра номи, қабул қилинган санаси ва бу борада жонкуярлик кўрсатганлар машҳурроқ. Нега? Негаки, мазкур қонун кутилган самара ва натижа бергани йўқ. Воқеан, бунга шароит ҳам бўлмагандир.

Мен уч жиҳатга эътибор қаратмоқчи эдим.

Биринчидан, бу оламда, баъзиларини истисно қилганда, албатта, барча халқлар  жаҳон тилларидан бирортаси билан турли омилларга кўра боғланади: собиқ мустамлака, тарихий ватан, санъат, адабиёт, сиёсий элитанинг хайрихоҳлиги. Айни шу омиллар мамлакатларда икки тиллиликка сабаб бўлади. Бу, қандайдир маънода, табиий жараён ҳамдир. Бизнинг пешонамизга, фалакнинг гардиши билан, рус тили жаҳонга воситачи бўлиши ёзилган экан. Ҳозирга қадар мамлакатимизда рус тилини билмаслик кўпдан-кўп ноқулайлик келтириб чиқаради, бу тилни билмайтуриб элитага яқинлашиб бўлмайди. Кино, фалсафа, санъат, ҳатто тилшунослик соҳаларини рус тилисиз тасаввур этиб бўлмайди. Бизга ёқадими-йўқми, вазият шундай. Чунки, аччиқ ҳақиқат шуки, тилимиз ҳали илмий тил даражасига кўтарилмади – бу жараён давом этмоқда. Эҳтимол, бу бизнинг авлод чекига тушаётган муқаддас вазифадир.

Мана, бир мисол. Олмон файласуфи Ҳегелнинг машҳур “Эстетика” асарини марҳум олим – фалсафа фанлари доктори, профессор Маҳмуд Абдуллаев вафотидан бир муддат аввал таржима қилган эди. Шу таржима 2012 йили тасодифан қўлимга тушиб қолди. Билишимча, домла устозларидан бирига тайёр таржимани таҳрир учун берган-у, иш чала қолган. Шу асарни “Шарқ юлдузи”га бердим – чоп этилди. Қарангки, таржима қўлёзмасининг айрим боблари йўқолган экан. Асар тўлиқ чоп этилар, деган умидда ўша парчани таржима қилишга киришдим. Ана шундагина раҳматли Маҳмуд Абдуллаев нақадар машаққатли юмушни бажарганини англадим. Боиси, Ҳегелнинг сермаъно, полифоник ифода услубини борича, юқори илмий ҳамда бадиий савияни сақлаган ҳолда ўзбекчада бера олиш ғоят мураккаб иш экан. Боз устига, рус, олмон, аллақачон қурама тус олиб бўлган ўзбек академик фалсафаси тили ва услуби аро сарсонлик… Мардона айтганда, таржимани кўнгилдагидек уддалай олмадим. Демак, тил ҳақидаги қонун ижросининг давлатга боғлиқ бўлмаган, зиёлилар, биринчи навбатда, илм аҳлининг савия-­даражасига алоқадор жиҳатлари кўп. Олимлар форсий, арабий, русий истилоҳ ва калималарни ўзбекча жаранглатувчи ифода услубини топиши, зарур бўлганда, истилоҳларнинг ўзбекча муқобилини қўллай бошлаши керак. Қаердадир ўқиган эдим, академик Қори Ниёзий “ҳосила” сўзини математик истилоҳ тарзида илк марта қўллаган экан. Ёки, “икра” сўзининг ўзбекчаси – “увилдириқ” ҳам шу тарзда сўз бойлигимизни тўлдирганини эслаш кифоя. Демак, тилни халқнинг ўзи, қолаверса, ижодкорлар бойитиб борса, олимлар назарий масалаларни ҳал этадилар. Бу жиҳатдан аҳволимиз ачинарли.

Сирасини айтганда, ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши ҳали у илмий тил, санъат ва техника воситаси бўлди дегани эмас экан. Қонун ижросидаги оқсашларга миллатнинг ялпи маънавий-маданий ҳамда илмий-назарий ривожи кейинги йилларда авж олган “оммавий маданият”, бозорпарастлик иллатлари сабабли бир қадар турғунлашгани ҳам сабаб бўлди.

Иккинчидан, мазкур қонун ижроси бўйича аниқ бир масъул идоранинг йўқлиги ҳам муаммодир. Маълумки, мамлакатимизда қонун ижроси назорати прокуратура органларига юкланган. Ваҳоланки, бу идоранинг аксар хат-қоғози ўзи таҳрирга муҳтож. Хизмат юзасидан тергов-суриштирув материаллари билан танишишга тўғри келади. Саводсизлик шу қадарки, дод дегингиз келади. Ўзбекча саводи ҳаминқадар мутахассислари билан бу идора давлат тили ҳақидаги қонун ижроси устидан назорат ўрната олармикан?!

Тилнинг бузилиши деганда сўзларнинг хато ёки жумлаларнинг нотўғри тузилишигина назарда тутилмайди. Бу – масаланинг сирти, холос. Мазкур қонун ижроси устидан назорат қилиш, бу – “оптом” бозорчининг хиргойисидан тортиб то яллачининг “солфеджио”си, сўзботирнинг “кароче”сию газетчининг “шапка”си, бухгалтернинг “оклад”ию каттаконларнинг “доклад”и, хуллас, бу аралашқўрғондаги макулатурадан арматурагача, хотинларнинг нейлонидан тиббиётнинг нейронигача “тиши ўтиши” керак, деганидир!

Афсуски, иқтисодни ўнглаш, давлатни оёққа турғазиш, тинчликни сақлаш ишлари долзарб саналган ўтиш даврида тилимиз ўз ҳолига ташлаб қўйилди. Бу иш билан шуғулланиши лозим бўлган тилчилар эса, матбуот майдонидаги тутуриқсиз ғоялари, Тошкентдан нарида биров танимайдиган илмий мактаблари обрўси йўлида сўздан қилич ясаб, бир-бирига аёвсиз сермадилар…

Учинчидан, танқид ва таҳлилларга эътибор йўқлиги ҳам журналистлар, олимларнинг ҳафсаласини пир қилаётир. Ўз вақтида, Аҳмад Аъзам дард ва изтироб билан ёзган “Тил номуси” китоби чоп этилди. Биров эътибор бердими? Йўқ. Журналист-филологлар ундаги айрим ўринларни ёндафтарларига кўчириб олганини айтмаса, бошқа бирон тайинли ўзгариш бўлмади, вазиятни ўнглашга уринилмади…

“Муштум” журналининг 2016 йил 4-сонида “Алаҳсираётган сайёд” номли фельетоним босилди. Интернетда вайсақилик билан шуғулланаётган, гап-сўзлари фисқу фасод, пойинтар-сойинтар бўлган “эъжодкор”нинг қилғиликлари ҳақидаги мазкур мақолам эълон қилингач, қолдим кулгига-қолдим кулгига… Мухолифим ўз сайтида, ижтимоий тармоқларда оғзига келганини гапирди. Охири тоқатим тоқ бўлиб, Матбуот ва ахборот агентлигига хат ёздим. Агентликдан жавоб олдик. Аён бўлдики, тилни бузган, адабиётни таҳқирлаган кимса билан бировнинг иши йўқ экан. Бу жиноят ҳисобланмас экан. Жавоб хатининг сўнгида бундай жумлалар бор эди: “Аризангиз қаноатлантирилмаган деб ҳисоб­ласангиз, юқори турувчи ташкилотларга мурожаат қилишингиз мумкин”. Ўйлаб-ўйлаб, сўз ва тил масаласида, журналистни ноқулай вазиятдан қутқариш борасида бу ташкилотдан-да юқорисини топа олмадим. Осмонга қараб, Ўзига ҳавола қилиб қўяқолдим. Ақли ва кучи етганча тил софлигини асрашга камарбаста бўлишга шайланиб, кейин танлаган касб-корига нисбатан ишончсизлик туйган, ҳақ сўзни айтиб, кулгига қолган, ҳаммасини жимгина Ўзига ҳавола қилиб кетаверганлар озми?..

2. Очиғи, менга кирилл графикаси маъқул. Кўзим ўргангани, ақл битганда таниганим – шу. Ўйлаб кўрсам, барибир, рус графикаси бўладими, лотинми, бизнинг тилимиз табиатига лоппа-лойиқ эмас экан. Не тақдирки, биз икки чет ёзувдан бирини танлашга мажбур ва маҳкуммиз. “Қачон тиз чўкувдик, ҳамон иззамиз”, дегани шу бўлса керак. Икки ёмонликдан бирини танлашга тўғри келганда, кўпчиликнинг фикри инобатга олинади, деб эшитганим бор. Кўпчилик деганда саноққа эмас, салмоққа қараш керак, албатта. Яъни, 15 миллион нафар нари-берисидаги ёшлар лотин графикасига чечан бўлса, қолгани кириллга эш. Лекин, халқимиз орасида китобга, зиёга меҳр қўйганлар сараланса, ўқирманнинг тахминан 90 фоизи кирилл алифбосини ёқлашига аминман. Лекин кирилл алифбосини ҳам такомиллаштириш керак, албатта. “Ў”, “ж”, “я”, “ю” каби ҳарфларнинг истифодасини биринчи навбатда ўйлаб кўриш зарур. Биз негадир тажрибалар қилмаймиз. Иккинчи синфда ўқийдиган ўғлимга қоғоз ва қалам бериб, баъзи сўзларни ёздириб кўраман. У талаффузида англаганидек ёзади. Баъзан тилшуносларнинг ҳавойи назарияларини четга суриб, шу болаларнинг талаффузи ва иншоси асос қилиб олинса, бари тўғри ва осонроқ чиқармикан, деб ўйлаб қоламан. Ҳарҳолда, қачондир тилшуносларнинг махсус илмий лабораторияси ҳам бўлиши керак-ку!..

3. Тили қашшоқнинг – диди қашшоқ. Дид эса хаёлот, тафаккур, билим отли манбалардан озиқ олади. Буларнинг барчасини бирлаштирадиган, намоён этадиган восита тилдир.

Мактабларда қоидаларга асосланган тилшунослик бор. Тўғри, ҳозирги кунда қоидалар нисбатан камайган. Лекин, ўйлаб кўринг, ўша қоидаларнинг қанчаси амалиётда керак бўлади? Аксинча, кўп китоб ўқиган ва дунёқараши кенг инсоннинг ўзи тилнинг табиатини анг­лаб, равон ва ажабтовур жумлалар туза олади. Ижодкорлик имкониятини халқнинг ўзига қолдириш керак. Бизнинг ҳозирги тилшунослигимизда қоидалар устун келади. Ўрганувчида тилга нисбатан меҳр эмас, қоидалару “… деб нимага айтилади”ларга қарши кайфият пайдо бўлади. Ҳолбуки, мавлоно Муқимий “Ўзим ҳар жойдаман, кўнг­лим сандадур” деганда, айтайлик, эргаш гапли қўшма гап ҳақида ўйлаб ҳам ўтирмаган…

Ўйлашимча, тил – қоидалар жамулжами эмас, аввало, ўзига хос иқлим, табиат. Уни англаш керак, ҳис этиш керак. Тил табиатини англаган борки, уни гўзал истифода эта олади. Қоидаларни эса олий таълимга, мутахассислик соатларига қолдириш керак. Қатъий фикрим шуки, мактаблардаги дарсларда ҳадеб тилнинг назарий жиҳатларига эътибор беравермасдан, унинг жозибаси, гўзаллиги, тароватини англаш ва ўрганишга эътибор қаратишимиз лозим.

Элдор Асанов, тилшунос:

Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги қонуни жуда зарур, аммо эътибордан четда қолган расмий ҳужжатлардан биридир. Унинг ижроси учун масъул қилиб белгиланган тузилмалар – республика Олий Совети ва унинг қошидаги Доимий тил комиссияси аллақачон ўз фаолиятини тугатган. Бошқа ижрочилар тайинланмаган, ҳарқалай, қонун матнига тегишли ўзгартиш киритилмаган. Қонуннинг 5-, 6-, 7-, 8- ва ҳоказо моддаларида илгари сурилган талаб­лар (давлат ташкилотларида, турли шакл­даги корхоналарда, шунинг­дек, тадбирлар, ҳужжатлар, эълонлар, маҳсулотлар ёрлиқларида давлат тилидан фойдаланиш) етарли даражада бажарилмайди: жуда кўп давлат ташкилотлари ҳануз рус тилида ишлайди, нодавлат ташкилотлар ва хусусий корхоналарни-ку айт­маса ҳам бўлади.

Хўш, бу ҳолни қандай изоҳлаш мумкин? Назаримда, ўзбек халқи давлат тили тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши йўлида кўрсатган матонат ва бирдамликни эътироф этган ҳолда, бир  парча қоғоз билан иш битмаслигини, ниҳоят, тушунмоғимиз лозим. Бугун муҳимроқ бир вазифа кун тартибига қўйилиши зарур: ютуқ ва кам­чиликларни баҳолаш, тарих ва бугуннинг тажрибасини эҳтиросга берилмай ўрганиш ҳамда тегишли хулосалар чиқариш.

Тарихан аксар миллатлар сиёсий тилнинг (ёхуд тил сиёсатининг) уч босқичини босиб ўтади:

– миллий тил учун кураш босқичи. ­Қарам бўлмаган халқлар – миллат сифатида шаклланиш жараёнининг фаол босқичида, қарам халқлар – истибдоддан озод бўлиш (ва шу билан мувозий равишда – миллат сифатида шаклланиш) чоғида тилга “миллий” мақом беради, тил – тараққиёт, эрк, ўзлик тимсолига, маънавий капиталга айланади. Миллий тилнинг камситилишига истибдоднинг бир шакли деб қаралади, тил соҳасидаги ютуқлар эрк ва тараққиёт йўлидаги муҳим қадам сифатида талқин этилади. Бу босқич, одатда,  миллий тилнинг қонунлаштирилиши билан якун топади. Айни пайтда, мус­тамлакачи тил билан норасмий кураш ҳам давом этадики, унинг натижаси турлича бўлиши мумкин;

– мустаҳкам замин топган миллий тил энди мамлакатдаги кичик этник ва лисоний гуруҳлар учун ассимиляция хавфини уйғота бош­лайди. Уларнинг бунга муносабати ҳар хил бўлиши мумкин: ўз тилини ривож топтиришга уриниш, унга ҳам “миллий” мақом берилишини талаб этиш; айрим ҳолларда тарози паллаларини мувозанатга келтириш мақсадида мустамлакачи тилга қайтиш. Бундай вазиятда гоҳо кескинлик юзага келади, гоҳо эса муроса йўллари қидирилади;

– лисоний космополитизм босқичи. Бунда на мустамлакачи тил, на этник озчиликлар тили (ассимиляцияга учрагани ёки муроса йўли топилгани учун) миллий тилга таҳдид уйғотмайди, энди унга алоҳида миллий ёки расмий мақом бериш эҳтиёжи йўқ. Бу босқичда ё расмий тил тушунчасидан бутунлай воз кечилади, ё бошқа тилларга кенг ва тенг имкониятлар тақдим этилади.

Ҳиндистон босиб ўтган йўл бунга мисол бўла олади. ХХ асрнинг 40-йиллари адоғигача ҳиндий тили озодлик мафкурасининг муҳим узвий қисми бўлди, мус­тақиллик қўлга киритилгач эса, 50-йилларда “Тиллар марши” бошланди – ахийри мамлакатдаги бошқа тиллар ҳам расмий мақомга эга бўлди. Айни чоқда, 1965 йили буткул истеъмолдан чиқарилиши лозим бўлган мустамлакачи тил – инглизча ҳам сақланиб қолди. Бунга, бир томондан, инглиз тилининг халқаро аҳамияти, иккинчи томондан, лисоний озчиликларнинг саъй-ҳаракати сабаб бўлди. Бугун Ҳиндистонда 24 та расмий тил бор. Хитойда эса бу кўрсаткич 56 та. АҚШда “миллий” ёки “расмий тил” тушунчаси умуман мавжуд эмас.

Шулардан келиб чиқсак, галдаги вазифа – биз айни тарихий жараённинг қайси босқичига етганимизни англаб, шунга яраша қадам ташлашимиз лозим. Бу жараён, яна такрорлайман, расмий идоралар фармон-буйруқлари билан олға силжимайди. Зиёлилар қатлами унда фаол иштирок этиши, масъулиятни ўз зиммасига олиши, сўздан амалга ўтиши керак.

Айтиш жоизки, ўзбек тили минтақанинг бошқа тилларига қараганда бирмунча дуруст аҳволда. Қозоғистонда рус тили томонидан сиқиб қўйилган қозоқ тилига, Хитойда йўқликка юз тутаётган уйғур тилига қиёсласак, 30 миллиондан ортиқ одам гаплашадиган, қўшни мамлакатларда ҳам кенг тарқалган, йўқолиш таҳдидидан йироқ ўзбек тили аҳволидан фожиа ясаш, ваҳима кўтариш ножоиз. Дўппини бир ерга қўйиб, шунчаки тилни ривожлантириш, унга янада сайқал бериш, қўллаш доирасини кенгайтириш каби ҳаракат йўналишлари устида бош қотирмоқ керак.

2. Аслида, ҳар қандай тил учун энг қулай графика шу тил учун тарихан ишлатиб келинган ёзув тизими ҳисоб­ланади. Айтайлик, хитой тилини хитой иероглифларичалик кам-кўстсиз акс эттирадиган бош­қа ёзув тизими йўқ. Араб тили учун араб хати, туркий тиллар учун кўктурк хати энг мукаммал ёзув турларидир. Лотин, кирилл сингари универсал воситалардан бирини танлар эканмиз, барча омилларни ҳисобга олишимиз зарур: соф лисоний нуқтаи назар мутлақ объективлиги боис ҳам аниқ ечим таклиф эта олмайди. Негаки, ҳар қандай алифбони ҳар қандай тилнинг фонетик таркибига мослаш мумкин. Шунинг учун, хоҳлаймизми-йўқми, сиёсий, маданий, ҳеч бўлмаганда техник омилларни инобатга олиб иш тутишга мажбурмиз. Ҳарфларнинг ихчамлиги, диграфлар (қўшҳарфлар) ва диакритиканинг бор-йўқлигию бунинг клавиатура ёки қўлда ёзишда қийинчилик, қўшимча харажат ва меҳнат талаб этиш-эт­маслиги – эътиборга олинадиган энг зарур омиллардир.

Ўзбек тили учун шу вақтгача ишлатиб келинган ёзув тизимлари орасида энг мақбули 1929–1940 йилларда истифода этилган лотин графикаси эди. У ўзбек тилининг барча фонетик ўзига хосликларини акс эттирар ҳамда бошқа тиллар билан муносабатга киришиш, масалан, чет сўзларни “оғриқсиз” ўзлаштиришда кенг имкониятлар яратар эди. Жумладан, барча ўзлашма сўзлар ўзбек тилининг талаффуз қоидаларига бўйсундирилиши қатъий белгилаб қў­йилган эди. Унинг нуқсонлари сифатида эса араб графикаси рудиментлари – “h”, “x” ҳарфлари ва апостроф (’) сақлаб қолинганини айтиш жоиз.

Одамлар орасида ўзбек кириллчаси мукаммал деган қараш тарқалган. Ҳолбуки, кирилл хатида ҳам камчилик­лар талайгина. Бундан ташқари, товуш ва ҳарф, ёзув ва тил муносабатлари акс таъсирга асосланади: кирилл ёзувию унинг имло қоидалари таъсирида ўзбек тили ҳам ўзгаришларга учраган, айрим хусусиятларини йўқотган. Кирилл имлоси рус тили таъсирини олиб киргани, байналмилал сўзларнинг русча талаффузини қонунлаштиргани оқибатида ўзбек тили фонетикасида “синиш” юз берган. Унли товушларни ифодаловчи ҳарфлар етарли эмаслиги боис бугун ўзбеклар “i” ва “ı”ни битта товуш деб қабул қилади.

Ҳозирги ўзбек лотин алифбоси кирилл ёзувининг тўғридан-тўғри транслитерацияси бўлгани сабаб унинг камчиликларини такрорлайди ва кириллчанинг ўрнини босадиган қулай восита бўла олмайди.

3. Тилдаги ўзгариш жараёнлари тўхтовсиз давом этади. Ижтимоий, сиёсий ва маданий вазиятга қараб, тил “дағаллашиш”, “қашшоқлашиш” ёки аксинча, “сайқаллашиш”, “бойиш” жараёнларини бошдан кечиради. Бироқ бундай баҳони беришда шошқалоқлик ва бирёқламаликка йўл қўйиб бўлмайди. Тил – жуда кенг кўламли феномен, унинг қўлланиш доиралари, услублари, диалект­лари ва ўзга яшаш шакллари жуда кўп, буларнинг ҳар бирида бир вақтда турлича ўзгаришлар кузатилади. Мисол учун, ўзбек тилининг бадиий услуби ниҳоятда гўзал ва бой, лекин илмий услуби фикрлаш ва баён учун етарли имконият бермайди.

Ялпи саводсизлик фактини, афсус­ки, инкор қилиб бўлмайди. Кўчалардаги афиша, эълон ва рекламаларда, ҳатто ОАВда имловий, пунктуацион ва услубий хатолар жуда кўп учрайди. Лекин ҳар доимгидай танқидга берилиб кетамиз-у, сабабларни таҳлил қилиб кўрмаймиз. Имловий хато қилувчиларга нисбатан маъмурий чоралар кўриш, ҳатто уларни жазолаш сингари “ташаббус”лар илгари сурилади. Ҳадеб алоҳида шахсларга ёпишавермай, моҳиятга назар солиш пайти келди, фикримча.

Тил қашшоқлашяпти, имловий анархия авж оляпти деган даъволар маълум маънода тўғри. Шундай бўлса-да, гап бир-иккита саводсизда эмас. Буни анг­лаш учун қуйидаги саволлар устида бош қотириш даркор:

– балки муаммо тил ва имло қоидаларининг ўзидадир? Агар ҳамма “х” ва “ҳ”ни адаштирса, унда эҳтимол муаммо “саводсиз” ва “масъулиятсиз” одамларда эмасдир? Ўзбек сўзлашув тилида бу икки товуш фарқланмайди, шундай экан, адабий тилга уларни зўрлаб сингдириш нечоғли тўғри?

– ёшлар орасида хат-саводнинг қониқарли эмаслиги, тил қоидаларига риоя этилмаслиги сабаби таълим тизимидаги нуқсонларга бориб тақалар? Мактаб ёки университетда она тили яхши ўқитилмаса ёки ўқувчи-талабалар олдига бу борада етарлича қатъий талаб қўйилмаса, бунда ким айбдор? Балки таълим тизимида она тили ўқитилишига бошқача ёндашиш керакдир?

– халқни саводли этадиган восита – ­доимий мутолаа. Кирилл хатида чоп этилган китоблар талай, аммо лотин алифбосида аҳолини адабиёт билан етарлича таъминлаш долзарблигича қолмоқда. Газета-журналлар, сайтлар ўзи кўтараётган мавзую чоп этаётган мақолалари билан оммада қизиқиш уйғота олмаяпти.

Она тили таълими эпақага келтирилмас экан, ўқишли бадиий, илмий, илмий-оммабоп китоблар захираси яратилмас экан, одамлар ҳар куни интернетни қизиқиб “варақламас”, газета ва журналларни интиқиб кутмас экан, хуллас, ўзбек тилида аҳоли кенг қатламларини ўзига жалб этадиган бинойидек ахборот оқими ҳосил қилинмас экан, бировлардан “хато ёзасан”, “адабий тилни билмайсан” деб гина қилиш ноўрин.

Ўрозбой Абдураҳмонов, ёзувчи:

1. Қорақалпоқ тили давлат тили мақомини олган кезлар биз кирилл алифбосида эдик. Мустақиллигимиз арафасида давлат тили масаласига алоҳида аҳамият берилиб, Қорақалпоғистон Министрлар Кенгаши қошида махсус комиссия ташкил этилиб, давлат тилини асраш-бо­йитиш юзасидан илмий-амалий ишлар олиб борилди, лекин, афсуски, кейинчалик бу идора ёпилиб қолди. Ҳозир Қорақалпоғистонда давлат тилининг қўлланиши масаласи муаллақ бир ҳолда қолганки, ҳар ким ўз билганича ёзиб, ёзганини тўғри деб ҳисоб­лаб юрибди.

Лотин алифбосига ўтилаёт­ган кезлар университетдаги бир муло­қотда қатнашганман. Нотиқ таниқли физик олим, профессор, компьютердаги илк қора­қалпоқча ҳарфлар муаллифи, қадрдон дўстим эди. Лекин унинг алифбодаги ҳарфлар сони ҳақида айтганлари мени ҳайратга солди.

– Биласизми, – деган эди у, – юксак тамаддунга эришган халқлар ёзувидаги ҳарфлар сонига қаранг, инглиз тилида 26, рус тилида 36 ҳарф бор. Қорақалпоқ тилида эса 41 ҳарф! Қанча исрофгарчилик! Бизнинг қолоқлигимизнинг асосий сабаби ҳам шу. Илғор халқлар кам ҳарф қўллаб, қулай ва тез тушуниб олади. Бизлар худонинг кўп ҳарфлари орасида адашиб-улоқиб юраверамиз. Лотин алифбоси, қолаверса, компьютерни тез ўзлаштириш имконини беради…

Бу гаплар менда эътироз туғдирди. Ҳарфи кам инглизлар ақлли халқ экан, майли, 41 ҳарфимиз билан биз паст­роқмиз дейлик, аммо 10 000 дан зиёд ҳарф-иероглифига эга бечора хитойларни қайси тоифага киритамиз? Ҳарфларини ўзларидан ўзгалар тушунмайдиган арман алифбоси-чи?

Мен эътирозимни бир парча қоғозга ёзиб, нотиққа жўнатдим. У нутқини тугатгач ёнимга келиб, шивирлаб узр­хоҳлик қилди: “Мен буёғига эътибор бермабман…”

2. Менимча, қорақалпоқ ёзуви кирилл бўлгани маъқул. Сабаби – биз лотинга ўтамиз деб, уч авлод тўплаган маънавий бойлигимиз – китоб­лардан ажралиб қолдик. Одамлар онгида тушунчалар ўзгариб, оталар билан болалар ўртасида азалий муноқаша авж оляпти. Қулоғи доимо телефонда бўлган боланинг калласига отанинг оғзаки сўзи сингмаётир. Ахир, икки авлод икки алифбода, икки хил китоб ўқияпти… Бу ҳол авлодлар орасидаги зиддиятни кучайтириб, Ғарбни “порлоқ келажак” деб тушунадиган ёшларни пайдо этмоқда. Ёшлар дунёни тез тушунади, янгиликни тез ўзлаштириб олади – уларнинг иқтидорлилари ҳозирда кирилл алифбосида ҳам ўқийди. Ёшларни ўқитиш, ўргатиш мумкин, лекин кирилл алифбосига кўниккан ўрта ва кекса ёшдагиларни лотинга ўргатиш осон эмас, айниқса, Қорақалпоғистон шароитида. Емай-ичмай, куч-қувватни куну тун лотинча китоб чиқаришга сарфлаганда ҳам, биринчидан, улкан маблағ керак бўлади, у эса бизда йўқ, иккинчидан, майли, чиқардик ҳам дейлик, лекин онги ҳали шакл­ланиб улгурмаган фарзандларимиз аввалги китоблар маъносини чақармикан? “Лотинчилар”дан “Ахир, бу – компьютер тили-ку!” деган хитобни кўп эшитаман. Ҳов, оғайнилар, компьютер ё интернетни пир тутманг­лар, ахир, улар фақат восита, инсоннинг оғирини енгиллаштирадиган матоҳ-ку!

Яхшигина бир шоир дўстим кўнглидагини айтди-қўйди:

– Бир қўшиғим “Қалдирғоч” болалар журналида лотинча чиқди. Қайта-қайта ўқиб, ҳеч ўзим ёзган шеърга ўхшата олмадим. Кирилл­часини ўқисам, шеърга ўхшайди, лотинчасини ўқисам, оддий гапдек…

Мен бу ўринда қайси алифбонинг ­афзаллигини эмас, у халқимиз бир-бирини тушуниши учун қулайлигини назарда тутяпман. Алифбо менталитетимизга мос ва тез ўзлаштириладиган, қўллашга ўнғай бўлгани маъқул.

3. Тилимиз қашшоқлашиб, дағаллашиб боряпти, деган гапга қўшилмайман, чунки тил – жонли организм, ўсиш жараёнида ўзгариб, бойиб бораверади. Тўғри, уни матбуот қашшоқлаштириши мумкин. Лотин тилининг ўлишига алифбо эмас, ўша кезлар болалар туғилиши кескин камайиб кетгани сабаб бўлганини яхши биламиз. Лекин ҳозир саводхонлик пасайиб, имловий анархизм авж олаётгани аниқ. Бу энди қайси алифбони қўллашимизга боғлиқ. Қорақалпоқлар – алифбо ўзгаришидан энг кўп жабр кўрган халқ. Ўтмишда биз асл туркий алифбодан тортиб араб, лотин, кирилл алифболарини истифода этганмиз. Кечаги лотинга қайтишимиз ниҳоятда оғир кечди. Боз устига, 2009 йили энди ўргана бошлаган қорақалпоқ лотинчамизга учта ҳарф қўшилиб, бошимиз яна балога қолди. Тил-адабиёт ўқитувчиларимиздан тортиб учта ҳарф­нинг қўшилишига овоз берган депутатларимизгача ўз она тилида тўғри ёза олмайдиган даражага тушди. Масалан, олдин лотинча оддий “Оrinbay” деб ёзилиб-ўқиладиган исм энди “Wo`rinbay”, “О`zbekstan” атамаси “Wо`zbekstan” деб ёзилиб, чўзиб ўқиладиган бўлди. Олдин уч вараққа бемалол сиғиб турган матн, энди тўрт вараққа ҳам сиғмай қолди. Бу уч ҳарф лотинча ўқиётган болаларни чалғитиб, улар она тилида оммавий равишда хато ёза бошлади… Ҳатто Жўқорғи Кенгашимиз “Өзбекистан” сўзи бундан буён “О`zbekstan” деб ёзилсин дея қарор қилган бўлса ҳам, “уч ҳарф хатоси” оқибатларини тугатиш учун ҳали анча йиллар керак бўладиганга ўхшайди. Ахир, алифбо омма онгига сингмоғи учун уч авлод даври, яъни 75 йил керак бўлар экан. Англия парламенти салкам 600 йилдан буён оддий бир апострофни қандай қўллашнинг ечимини ҳалигача топа олмаётир деб эшитаман.

Биз алифбо танлашни умумхалқ референдуми йўли билан ҳал этсак, адолатдан бўлар эди.

Мана, анкета саволларига жавоблар билан танишдингиз, азиз журналхон. Бизнингча, муҳокамага қўйилган масалаларга ҳар ким ўз қарашини эркин, рўй-рост ифода этди. Тўғри, гоҳо фикрдан кўра ҳиссиёт устун келган ўринлар ҳам бўлгандир. Бироқ буни оқлайдиган сабаб бор: ахир, тил, ёзув, имло – миллат учун, ҳеч муболағасиз, ҳаёт-­мамот масаласи-да!

 Кимнидир ҳақ, кимнидир ноҳақ дея ҳакамлик қилиш ниятидан йироқмиз. Айни чоқда, муҳокамага хулоса ясашга ҳам жазм қилмаймиз. Чунки тил, ёзув ва имломиз теграсидаги баҳслар ҳали давом этаётир. Бу кун газета-журнал, радио-телевидение, интернету ижтимоий тармоқлардаги долзарб мавзу – ана шу. Демак, анкетамиз саволларига жавоблар ҳам ялпи муҳокамадан атиги бир қатра, холос.

Биз  журнал саҳифаларидан айни баҳсга минбар ажратар эканмиз, бутун халқимиз каби шуларни орзу қилдик: шояд ўзбек тили юксак қадр топса, мунтазам алифбомизга эга бўлсак, имлода ҳам якдилликка эришсак. Ахир, буларсиз дунёнинг мутараққий халқлари сафидан жой олиш душвор!..

“Тафаккур” журнали, 2017 йил 4-сон