– Nazar aka, ijod jarayonida adib va roviy qarashlari qanchalik uyg‘un yoki aksincha bo‘ladi?!

– Menimcha, agar tushungan bo‘lsam, gap yozuvchi va uning ma’lum bir asarni hikoya qiluvchi «men»i haqida boryapti. Adib va hikoyachi o‘rtasida uyg‘unlik yoki farq bo‘lishi mumkinmi? Mumkin. Asar qahramoni adibning o‘zi bo‘lgan avtobiografik asarda adib va hikoyachi o‘rtasida farq kuzatilmaydi. Bunda hikoyachi «men» bilan adibning qarashlari, hissiyotlari bir nuqtada jamlanadi. Bitta narsani hikoya qilishadi. Bir xil o‘ylaydi, bir xil fikrlaydi. Ammo boshqa jarayonda, adabiy asarda hikoyachi «men» har doim ham adibning o‘zi bo‘lavermaydi. U adib uchun ma’lum bir voqelikni ifoda etib, ma’lum bir metaforani chizib berish uchun vosita, xolos. «Men» adibning badiiy vositasiga aylanganda u adibni to‘la-to‘kis o‘zida mujassamlashtirolmaydi. Faqat adibning shu asarga yuklagan qarashlari, gapi, dardi, fikri va iztirobini uyg‘unlashtiradi. Hikoyachi «men» adibning bir bo‘lagi, xolos. U hali yuz foiz adib emas. Agar adiblar bitta asardayoq o‘zini to‘la-to‘kis aks ettirolganda, o‘zini hikoyachi «men» bilan to‘liq uyg‘unlashtira olganda boshqa asar yozib o‘tirmasdi. Afsuski, adib asari bitgach, har gal, sizning iborangiz bilan aytganda, «roviy»dan qoniqmaydi va shu qoniqmaslik uni qayta-qayta yozishga undayveradi. Aslida, ijod degani adib va roviy o‘rtasidagi ichki kurashdan, ichki jangdan, bir-birini fosh etishga bo‘lgan intilishdan iborat. Ularning uyg‘unligi o‘zaro muvozanatida. Qaysi tomon asarda kuchlilik qilsa, faqat asar zarar ko‘radi, adib ham, «roviy» ham emas.

– Badiiy qahramonlarga ijobiy-salbiy deb baho berish kitobxonlar uchun ham anchayin begonalashdi. Ularni ijodkor olamidagi shaxs maqomiga yetgan va yetmagan insonlar deb bilamiz. Quvonchiyu qayg‘usi o‘z-­o‘zidan adibga begonamasligini sezamiz. Shunday ekan, adibni roviy holatida ko‘rdim deyishga haqlimizmi?

– Bu savolingizga ma’lum ma’noda javob berdim. Siz nazarda tutgan roviy – adibning bir parchasi. Ijodkorlik o‘zini ming bir bo‘lakka bo‘lib, keyin ana shu bo‘laklardan yaxlitlik izlash iztiroblaridir. Ma’lum bir asardagi roviylik – adibning o‘sha asardagi bir bo‘lagi. Biz adibni bir asardagi roviyga qarab tasavvur qilolmaymiz yoki xato tasavvur qilamiz. Ijodkor barcha yaratgan asarlari orqali yaxlitlashadi. Shuning uchun ma’lum va juz’iy ma’noda ijobiylik hamda salbiylik ham adibning o‘zi, uning ichki dunyosi, ichki kurashlari, o‘zini inkor qilishlari bo‘lib chiqadi. Asar xuddi milliard yillik evolyutsiyaga o‘xshab ichki ruhiy jarayon. Bu yerda ruhda ibtido va intiho, yaralish va o‘pirilish, inkor va tasdiq o‘zaro kurashib yotadi. Bu yer mangu va azaliy kurash maydoniga o‘xshaydi. Adib ana shu kurashni imkon qadar aks ettirib beradi, xolos. Shu sababli salbiy va ijobiylik judayam nisbiy tushuncha. Inson iztirobiga chuqurroq kirgani sayin bu narsalar o‘rtasida farq kamayib boradi. Roviylik ham ana shu iztirobni qanchalik ko‘rolgani bilan o‘lchanadi. Lekin, baribir, asar roviysi hali to‘la adib degani emas.

– Tarix va folklorga oid voqelik tilga olingan asar roviysi adibdan butunlay ayro shaxs bo‘ladimi?

– Tarixiy hujjat bilan adabiy asarni bir-biridan farqlash kerak. Hujjat faoliyat, asar iste’dod va ijod mahsuli. Hujjat pati yulinmagan tovuq bo‘lsa, roviy uning patini yulib, taom pishirishi kerak. Pishirilgan taomdan pat chiqishi yo uning xom, bemaza bo‘lishi adibning iste’dodiga bog‘liq. Iste’dodsizlikni tarixiylik bilan yashirib bo‘lmaydi. Badiiy asar qanday bo‘lsa, roviysi ham shunga mos bo‘ladi. Balkim, tanlanadi deyish to‘g‘riroqdir. Adibdan ham shu talab qilinadi. Folklor hujjat emas. U tafakkur cho‘qqisi. Millat tafakkurining guli, qaymog‘i. U yerda falsafa ham, afsona ham, ijodkorlik ham, quvvat ham bor. Agar adib shu quvvatni topib ijod qilsa, undan zo‘r roviy, undan zo‘r adib bo‘lmaydi. Ammo folklor degani quruq o‘xshatish qilish, saj usulida yozish deganimas. Folklor – har bir so‘zi, ishorasiga timsol yashiringan ijod mahsuli. Unga xalq asrlar davomida sayqal beradi. Agar timsolni topolmasa, ishorani tushunmasa, yaxshisi, folklorni o‘z holiga qo‘ygani ma’qul.

– Roviy adibni tahlil qiladimi yo o‘z qahramonlarini? Agarda qahramonlarni deydigan bo‘lsak, ular adib uchun begona emas-ku…

– Roviy kim o‘zi? Yuqorida aytganimizdek, ayni asardagi roviy qiyofasiga kirgan adibning o‘zi emasmi? «O‘tkan kunlar»dagi roviy kim? Qodiriy! Lekin hali to‘la Abdulla Qodiriy emas. U «O‘tkan kunlar»dagi Abdulla Qodiriy. Biz keyin Qodiriyni yana boshqa bir roviy qiyofasida «Mehrobdan chayon»da, «Obid ketmon»da uchratamiz. Roviylik – adibning asardagi o‘zligi. Shu sababli yomon asar adibning o‘zligi ko‘rinmagan asardir. Ijodiy dunyo, baribir, o‘zlikning namoyon bo‘lishi, o‘zlikning ifoda bo‘lish dunyosi. Roviylik adibni yo qahramonlarni tahlil qiluvchi qurol deb tushunsak, asarda ko‘p narsa sun’iylashadi. Asardagi o‘zlik iste’dod va inson haqidagi iztirob kuchi bilan tabiiy tug‘iladi. U adibni ham, qahramonlarni ham fosh etmaydi, tahlil qilmaydi, u ko‘rsatadi, aks ettiradi, ifodalaydi. Roviy iste’dodli bo‘lmaydi, adib iste’dodli bo‘ladi. Roviyni adib yaratadi. Demak, bosh masala, baribir, roviylik yo adiblikda emas. Iste’dodda! Iste’dod – Yaratganning ne’mati. Uni hammaga beravermaydi. Zo‘r adib barcha asrlarda ham tug‘ilavermaydi.

– Hikoya va qissalaringizdagi barcha roviylarni mening o‘zimman deya olasizmi?

– Deya olaman. Balkim, to‘g‘ridan-to‘g‘ri mening o‘zimmasdir. Ammo, baribir, ulardagi, siz aytmoqchi, «roviylar» bir paytlar mening o‘zligimga ta’sir qilib, meni gapirishga, «to‘kilish»ga, ifoda etishga majbur qilgan o‘zimdagi o‘zimning turli ko‘rinishlarim. Zaifdir, kuchlidir, past yoki balanddir, tor yoki kengdir, baribir, o‘sha asarlar dunyoga kelayotganda mening o‘zligim shunday bo‘lgan va meni shu narsalar haqida gapirishga majbur qilgan, meni yozishga undagan. Mening roviyligim, Rumiy hazratlari aytmoqchi, «ichimdagi ichim»ning namoyon bo‘lishidir.

– Dostoyevskiyning roviylaridan biri: «Men uchun asarni yozishdan ko‘ra qanday yozish, uning qanaqa chiqishi haqida o‘ylash yoqimliroqdir», – deydi. Balki, sinchiklab qarasak, roviy adibning o‘zi bo‘lib chiqar-a?! Sizda bu jarayon qanday kechadi?

– Dostoyevskiy asarlarining roviysi yoki «men»i, baribir, adibning o‘zi. Faqat adib ayni asar roviysidan katta bo‘ladi. Yozuvchi o‘zida bir nechta roviyni birlashtirishi mumkin. O‘sha roviylarning barchasidan adib haqida xulosa tug‘iladi. Tilga olganingiz Dostoyevskiyning «Xo‘rlanganlar va haqoratlanganlar», «O‘lik uydan maktublar», «Aka-uka Karamazovlar», «Jinoyat va jazo», «Telba» asarlari roviylari har xil. Ammo ularni birlashtirib turadigan narsa adibdir. Shu sababli biz bu asarlarning barchasida roviyning orqasidagi adibning o‘zini ham ko‘rib turamiz. Roviy bu yerda adibning g‘oyasini ifoda etadigan yoki uning fikrini ifodalaydigan bir vosita bo‘lib qoladi. Bu barcha adibga xos. Navoiy hazratlarining «men»i ham hazratning o‘zi. Hatto hazrat o‘zligini 30 ta qushga bo‘lib yuborib, keyin uni izlaydi. Izlash jarayonida buyuk iste’dod va tafakkur sohibi ekanini namoyon qiladi. Roviymi, adibmi, muhimi bu emas. Muhimi iste’dod. Ijod ana shunday. O‘zining o‘zligini tahlil etish orqali millatga, davrga, odamlarga fikr, gap, dard ayta olish san’atidir.

– Nazarimda, sizning tilga tushgan «Maymun yetak­lagan odam», «Tobut», «Tun panjaralari», «Qora kitob» tipidagi asarlaringizdan ko‘ra «Shamolni tutib bo‘lmaydi», «Qultoy», «Urush odamlari»ning qahramonlari badiiy xarakter darajasiga ko‘tarilganday. Bu borada o‘zingiz nima deysiz?

– Agar siz shunday xulosaga kelgan bo‘lsangiz, hech narsa deyolmayman. Ammo bu fikrning teskarisini bir shoirdan eshitganman. «Agar «Urush odamlari» bilan «Momoqo‘shiq»ni yozmaganingizda, yozgan hamma narsalaringiz moderncha bo‘lardi», – degandi. «Urush odamlari»ni yozmaganimda, siz aytgan «moderncha»larni ham yozmagan bo‘lardim», – degandim. Bu bir istehzoga o‘xshab tuyulsa-da, bor gap shu. Men badiiy xarakter yaratish nimaligini unchalik tasavvur qilolmayman. Men uchun siz sanagan asarlarning hammasi bir xil. Afsuski, endi «Urush odamlari» usulida yozolmayman. U birinchi nasriy mashqim edi. Qolganlarini qanday o‘ylasam, shunday yozganman. Badiiy xarakter yo boshqa narsalar haqida o‘ylab o‘tirganim yo‘q. Meni faqat asar ma’nosining metaforasi qiziqtirgan. Deylik, shaharni komiga tortayotgan tobut, bir umr xotirasi bilan gaplashib yashagan kampir, kechalari o‘zi turli qiyofalarga kirib, o‘zini o‘zi sud qiladigan yigit, qab­ristondan chiqib kelib hayot haqida saboq beradigan ustoz, bir umr e’tiqod qo‘yib, muqaddas hisoblab kelgan kitobi shayton kitobi ekanini anglab qolgan olim va hokazo. Men mana shular haqida qo‘limdan kelgancha yozganman. Qaysi biri qanday ekani o‘quvchiga havola. Uning o‘ylariga va xulosalariga aralasholmayman. Tabiiyki, ko‘p fikrlarga qo‘shilolmayman ham.

– Ko‘proq qaysi asaringizning tahriri ustida ishlagansiz? Ya’ni bu jarayon ijodkor uchun qanchalik qiyin va ahamiyatli?

– Deyarli hammasining. Eng og‘iri «Tobut» hikoyasi bo‘lgan. Bu hikoyani besh marta boshqa-boshqa yo‘nalishda qayta yozganman. Timsolni topishim qiyin kechgan. Ke­yinchalik, o‘limga mahkum etilgan shaharni qurgan telba obrazi paydo bo‘lgach, shu usulda qoldirganman. Men o‘shanda shahar (e’tiqod, g‘oya, fikr, o‘zlik)ning o‘limga mahkum etilishiga sabab nima degan savolga javob izlaganman va keyin asli uni boshidanoq o‘limga mahkum qilib, tobut shaklida qurishgan, shuning uchun hamma narsadan tanazzul anqib yotibdi, bu shaharda tanazzul taqdirdir, mahkumlikdir degan timsolni topib olish uchun qayta yozaverganman. Boshqa hikoyalarda ham ozmi-ko‘pmi shu holat kuzatiladi. Nima bo‘lganda ham, qayta ishlashning o‘zi lazzatli… Ijodkor uchun qayta ishlashning ahamiyati katta. Ammo hamma asarga qayta ishlash talabini qo‘yib bo‘lmaydi. Bir o‘tirishda yozilgan buyuk asarlar ham ko‘p. Deylik, Mashrab, Bobur g‘azallari, Tomas Vulf asarlari, Dostoyevskiyning «Qimorboz» romani va hokazo.

– Kitob mutolaa qilish tajribangiz bilan o‘rtoqlashsangiz…

– Kitob o‘qish haqida ko‘p gapirilgan. Bu gaplarga yangi gap qo‘shib bo‘lmaydi. Kitob mutolaa qilishning hech qanday siri yo‘q. Yaxshi kitobni olib o‘qishga tushish kerak. Kitobni hurmat bilan o‘qish lozim, vassalom. Keyin kitobga mehr paydo bo‘ladi. Ota-onaning kitobga munosabatidan bolaning munosabati shakllanadi. Qaysi oilada kitobga mensimay qarash bo‘lsa, bolalarda kitobga mehr paydo bo‘lishi dargumon. Shuning uchun kitobga hurmatni ota-ona o‘zidan boshlashi lozim. Men ilgari to‘g‘ri kelgan asarni o‘qirdim. Hozir ba’zi asarning boshidan ikki bet, o‘rtasidan ikki bet, oxiridan bir bet o‘qisam, nimaligini tushunib olganday bo‘laman. Bu asarlarni o‘qib o‘tirish shart emas. Ayniqsa, hozirgi bozor davrining tijorat asarlarini. Bular adabiyot emas, belletristika. Shunchaki ermak. Kitob shaklidagi «sovun ko‘pigi» – seriallar. Shu sababli men kitob o‘qishni kattalar A.Qodiriy asarlaridan boshlashi kerak deb o‘ylayman. Bolalar esa oldin ertaklarni bir sidra o‘qib chiqishlari lozim. Ertaklar bola xayoli va quvvayi hofizasining quvvatlaridir. Bu milliy quvvatni o‘ziga singdirmay turib ijodkor bo‘lishga, yaratuvchi bo‘lishga ishonmayman.

– Mashhur yozuvchining bolaligi o‘quvchilarga qiziq. Bir nafas orzulari osmon bolaligingiz haqida so‘zlasangiz.

– Bolaligimning asosiy qismi uch-to‘rtta sigir izidan kitob o‘qib o‘tgan. Darsdan kelib sigirni olib chiqardik. Jazirama, yomg‘ir, chang, o‘t-o‘lan, osmon, bulutlar va kitob. Yozgi ta’tilda ertadan-kechgacha ahvol shu edi. O‘shanda biz kitobxo‘r bolalarning kutubxonada o‘qimagan kitobimiz qolmagan. Bugungi kun nuqtai nazari bilan qaralsa, bu xil bolalik juda ibtidoiy, zerikarliga o‘xshaydi. Ammo shamol, yomg‘ir, o‘t-o‘lan, sigirlar, it bilan bolalar tilida gaplashib, kitob qahramoni bilan xayolan ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan sarguzashtlar qilishning huzurini bugungi bolalar bilishmaydi. Tasavvur ham qilisholmaydi. Biz seriallar, kinolar va kompyuter o‘yinlarini xayolimizda o‘zimiz yaratardik. Sarguzasht qahramonlari «super qahramonlar» emas, o‘zimiz edik. Biz kitob bilan birga, tabiat bilan birga, yeru osmonning, bani borliqning, hatto xayol kengliklarining egalari edik. O‘zimiz sibizg‘a yasab, o‘zimiz kuy yaratardik. O‘shanda yaratuvchilik buyuk kuch va buyuk zavq ekanini his etganmiz. Bugungi kompyuter bolalari bunday rohatdan uzoq. Shunday paytlarda Mark Tvenga o‘xshab badbinroq fikr­lar kelib qoladi miyamga: «Kompyuter va televizorlarni kashf qilishgani yaxshi, ammo ularni kashf qilishmasa, yana ham yaxshi bo‘lardi!»

Suhbatdosh: Nurillabek,

«Yosh kuch» jurnali