I

Вақт таъсирини ўтказмайдиган нарсанинг ўзи қолмапти. Ҳатто асл мол ҳам унинг қошида ожиз экан.

Бундан ўттиз беш йил бурун Масковда мана шу портфелни нақ бир юз йигирма рублга олаётганимда сотувчи: «Тоза чарм. Сизга юз йил хизмат қилиб беради. Ҳатто бир асрдан кейин ҳам янгидай туради!» – деб роса оғиз кўпиртирган, ёнимда турган ўзим қатори аҳли урфоннинг айримлари эса кўрсаткич бармоқларини чаккаларига тираб айлантиришдан ўзларини тийишолмаган, баайни айтмоқчи бўлгандиларки, тентаклик ҳам эви билан-да, сичқон сиғмас инига, ғалвир боғлар думига деганлари асли шу; аммо на илож, зоримиз бор, зўримиз йўқ, илло наинки лириклар, балки биздек жиддий риёзиётчилар сафида ҳам ақли ноқислар учраб туриши эҳтимоллар назариясига мос ва хос…

Дарвоқе, олдиндан айтиб қўя қолай, келажак уларнинг адашмаганлигини кўрсатди. Аммо ўшанда… ўшанда кўнг­лим портфелга суст кетганди. Гўё шуни олсам, ичига қўл­ёзмаларимни солсам, габаритлари улканроқ тумор янглиғ маҳкам бағримга босиб юрсам бас, барча ишларим ўз-ўзидан юришиб кетадигандек. Тўғри, Тиркаш жўрам, ниҳоят, кўп йиллик орзусига етиб урғочи бўрини қопқонга туширган, у жон алпозда ҳалиги жойини ғажиб ташламасидан бурун тинчитишга улгурган, хуллас, ўткир пичоқда кесиб олинган ўша жойини тош устида, кунчувоқда эринмай туз сепиб, қуритиб-қовжиратгач эски латтага ўраб-чирмаб менга олиб келиб берган, қўлтиғимда тумор қилиб тақиб юришим кераклигини қайта-қайта маслаҳат берганди. Нима эмиш, урғочи бўрининг бутун қудрати жамланган ўша жойини қўйнида олиб юрган одам ҳам бало-қазолардан асраларкан, ҳам ишлари жуда қисқа фурсатда («Секундда! Гаррантия!» – деди жўрам ишонч билан) жўнашиб кетаркан. «Овулимиздан чиқадиган биринчи каттакон ўзинг бўладиганга ўхшайсан, жўра, яна Масковга бораман деяпсан, бу лекин сенга ёмонам керак бўлади-да!» – деб молини тарғиб-ташвиқ қилишни боплади Тиркаш. Албатта, боғчадан бошлаб даҳрийлик эътиқоди қон-қонига сингдирилган авлод вакили сифатида бунақанги ирим-сиримларга ишонмадим; нима, мендай олий маълумотли, бўйнига илоннинг тилидай галстук тақиб олган бўлғуси олим қўйнига урғочи бўрининг жинсий аъзосини солиб юрсинми? Ўрисчасига айтганда, где это видано?.. Аммо дўлвор жўрамни хафа қилиб қўймай деган мақсадда бу ажабтовур «совға»ни рад этишим сабабини ётиғи билан, илмийроқ асосда тушунтиришга уриндимки, хўп, ана, ўзинг уч юз чақиримлик йўлдан келдинг шу матоҳни кўтариб, хўш, бундай ўйлаб кўр-чи, нима бўлди, қайси ишинг бирдан, секундда, гаррантияси билан жўнашиб кетди? Чақирилмаган қўноғимни чуқур мантиқли гапим билан бопладимов деб турсам, Тиркаш куйдирган калладай тиржайди: «Сени топдим-ку, жўра, ишимнинг бундан ортиқ жўнашгани бўлама?» Бунга нима дейсиз? Йўқ, алдаб-сулдаб, «кейин бориб оламан» қабилидаги яхши гаплар билан жўрамни ўша очилмаган тугунчадаги шармсиз бойлиги билан қўшиб ортга қайтариб юбордим.

Сўнгроқ не ҳодисотлару истилоҳлар, не эврилишлару синоатлар ҳосиласи ўлароқ онг-шуур бирлан тафаккурда, қалб бирлан руҳониятда бемисл ўзгаришлар юз берганида, айниқса, қисматнинг омадсизлик ҳамда бебахтлик аталмиш икки баҳайбат тоши орасида шафқатсизларча эзилиб-янчилиб, зулумот бағрида «дод» дейишга ҳам нафасим чиқмай қолган онларда ўзимга ўзим пушмон аралаш ўкинчли иддаолар қилдимки, эй гумроҳ банда, ўшанда ўша матоҳни чўнтагингга солиб кетаверсанг ёинки бўйнингга осиб олсанг, бир жойинг кемтилиб қолармиди? Нима, у сендан ош-нон сўрармиди? Илло, моҳиятига қаралса, ҳар қандай эътиқод иззатга лойиқ эмасми? Ана, Тиркаш жўрам бўрининг ўша нарсасига ишониб кам бўлмади-ку! Кимсан, тоғбеги! Лорсиллаган, ҳар билаги келисопдай, икки юзи ширмой нондай қип-қизил, шу ҳолига бир гапириб, ўн куладиган ҳазилкаш хотини, тўртта девдай-девдай ўғли бор. Кўпкари чопади, солим олади, кади-кади қимиз ичади, бир ўтиришда яримта қўйнинг этини еб, мойли қўлларини амиркон этигининг қўнжига артади-ю, мўйловини бура-аб кетаверади. Умрида бир марта дўхтирга бормаган, бир марта парҳез деган нарсанинг ёнидан ўтмаган! (Ўзининг айтишича, «Кампирминан тиззани тиззага текизиб гурунг­лашиб ўтиришдан ортиқ ҳўзир борма бу дунёда?») Одам қуригандай келиб-келиб хотини билан гаров ўйнаб кенжасининг тўйига Тошкентдан қирқта артист опкелган, ҳаммасини тоққа отда опчиққан, орқаси шилинганидан столда ўтиролмай диконглаб ўйнайверган қўшиқчи-раққосларнинг устидан даста-даста пул сочган, тўйдан кейин эса – баҳс шартига кўра – устма-уст қирқ кун мағлуб хотинини тўй суратга олинган видеони томоша қилишга мажбур этган, ўзи бўлса ўтирган чорпояда мўйловини сила-аб… Бир бандага бундан ортиқ яна не керак, ахир, яна не керак?..

Айтгандай, гап портфелдан бошланганди-я, мен бўлсам қаёқларга улоқиб кетдим. Бироқ бунга ажабланмасаям бўлади – математик қонуният бу. Ҳаётнинг ўзи сонлардан иборатлиги қанчалик рост бўлса, ёш билан тил эшилишининг бир-бирига тўғри мутаносиблиги шунчалик ҳақиқат. Зеро, мен ҳалига довур кам гапирадиган мўйсафидни кўрмадим…

Мана ўша портфель. Юз йил эмиш! Бир асрнинг учдан бирини ўтаб-ўтамай юзимга ўхшаб бужмайиб, қаримсиқ бўлиб қолди; бир хил жойларининг териси кўчган, кал бошимни эслатади. Мол ҳам эгасига ўхшаркан-да. Буям камдай, бўш қопга ўхшаб сира тик турмайди, ичига у-бу солсам сал қаддини ғоз тутгандай бўлади, аммо бу алдамчи таассурот, сал ўтмай яна қийшайиб-мийшайиб қолади. Қулф деган жонивор ишдан чиққанига-ку неча замонлар бўлган: мен ёпиб чарчайман, у бўлса «ширқ» этиб очилиб кетишдан эринмайди. Шунга портфелни қўлтиқлаб ё бўлмаса маҳкам бағримга босиб юришга мажбурман. Камбағалнинг бойлиги ёнида бўлгани маъқул. Йўқса, ҳов бир галгидай мошин-пошин туртиб кетса, қоғозларимнинг бари сочилиб кетуви мумкин. Ўшанда бирдан ердан чиққандай бошимда пайдо бўлиб қолиб, текин томошани ҳузур қилиб кўраётган, айримлари телефонига суратга ҳам олаётган лак-лак одамга шунча тавалло қилиб ялиндим, Худонинг зорини қилдим, ҳой мусулмонлар, ўрнимдан туролмаяпман, эмаклашнинг ҳам эвини қилолмаяпман, сизлар, соғ бандалар, манави ер билан битта бўлиб сочилиб ётган қоғозларимни теришга ёрдам беринглар, ёрдам беринглар, илтимос, ўтинаман, ёлвораман… Аммо қани таваллойимни бир кас эшитса! Билъакс, «Мияси чайқалган-да, ҳар нарсани валдираяпти… Йўқ, ўзини артистликка соляпти… Бу энди шопирни соғиб ичади» қабилидаги сассиқ тахминлар қулоғимга чалинди, холос. Ҳолбуки, мен артист эмасдим, миям чайқалмаганди, эсанкираб қолган шўрлик шопирни соғиб ичиш ниятим ҳам йўқ эди. Мен қўлёзмаларимни йўқотиб қўйиш ваҳимасидан шу кўйга тушгандим. Гарчанд ўшал бахтсиз ҳодиса туфайли қаторасига тўрт йил ҳасса тая­ниб юришга ўтган бўлсам-да, мени чап оёғимдаги болдир суягининг тўрт энликка қисқаргани эмас, ногаҳоний зарба боис қўлимдан отилиб кетган портфелимдан сочилган битикларимнинг изсиз йўқолгани кўпроқ изтиробга солди. Кимга керак эди улар? Ҳар саҳифадаги нари борса саккизта формула билан тўртта график кимниям қизиқтирарди? Бу ахир… бу ахир, агар муқояса жоиз эса, кўринмас одамнинг иш дафтарини ўғирлаб қочган, сўнг узун тунлари саҳифалардаги ўзининг мутлақо тиши ўтмайдиган қайдларга анграйиб қараб ўтирадиган саводсиз, жоҳил кимсанинг мантиқдан буткул холи қилиғини эслатмаяптими сизга?

Йўқ, йўқ, Уэллсни тинч қўяйлик. Илло, мендай ер юзида судралиб юришга маҳкум этилган ожиз бир банда ким-у, битикларига «Фикрловчилар учун» деган ҳикматли эскартмани қистириб қўядиган ул улуғ зот ким?.. Гап портфель ҳақидамиди, демак, яна унга қайтамиз. Фақат ўшандан буён қўлёзмаларимни портфелимда тахлам-тахлам қилиб бойлаб юришимни қистириб ўтиб кетсам бўлар: чойдан оғзи куйган қатиқни ҳам пуфлаб ичади.

Замон ўзгариб, турли оҳанжама атамалар урфга кириб қолди. Шундоқ лаҳжада лутф этадиган бўлсам, ушбу портфелим қайсидир маънода каминанинг имиджини яратди: талабалар, ҳамкасбларим мени ундан айро ҳолда тасаввур этмай қўйишди. Балки, шу сабаблидир, портфелимнинг аста-секин, мен билан бирга қариб бораётганини ҳам табиий жараён сифатида қабул қилишди, чоғи. Чин сўзим, агар портфелимга муштдеккина бош битганида эди, у ҳам меники сингари қалтираб турадиган бўлиб қоларди; озгинагина забон бўлганида эди, у ҳам меникига ўхшаб тутилиб-тутилиб қоладиган одат чиқарарди.

Биз афсоналар ва ўтрикларнинг юмшоққина, иссиққина қучоғида яшаймиз. Биз ўзимиз шуни истаймиз, бошқаси керак эмас, бошқаси бизга ёқмайди, нотавон кўнглимизга ўтиришмайди. Биз ўзимиз тўқиб чиқарган ривоятларга-да ишониб кун кечирамиз, зарурат туғилиб қолганда уйдирмаларимизни ялов қилиб кўтарамиз, «Ягона ҳақиқат!» атаб ҳимоя қиламиз, улар учун жангга кирамиз, жон олиб-жон берамиз, қаҳрамонлик кўрсатамиз. Мисоли ўрмонга адашиб кириб қолган отга беадад ҳайрат ва қўрқув билан термилиб қолган, сўнг, от қариб вафот этгач, уни илоҳ даражасига кўтарган, суякларига сиғина бошлаган гўл аборигенлар мисоли ҳаётимиздаги тимсол ва тушунчаларимизни аввал ўзимиз бўй-бастимизга мослаб яратиб оламиз-да, сўнг уларнинг ожиз бандиларига эвриламиз.

Шаксиз, бу гап биринчи бўлиб кимдан чиққанини энди аниқлаб бўлмайди. Аммо институтда каминанинг хўп ғаройиботларга бой қисмати борасида ажабтовур талқинлар бор эдики, улар бора-бора, эҳтимолки, ўзимнинг унсиз маъқулловиму ҳайбаракаллачилигим орқали исбот ҳам талаб қилиб ўтирмайдиган оддий маъқулот, яъниким аксиома сифатида тилга олинадиган бўлиб қолди. Сиз биринчи курсда таълим олаётган исталган талаба ёинки толибадан «а» плюс «в»нинг квадрати нечага тенг?» деб сўраб кўринг, ҳар учтадан иккитаси ғўлдираб қолишига ёки нари борса «а» квадрат плюс «в» квадрат» деб без бўлиб тураверишига мен кафил. Аммо энди ўта жўн, мактабнинг еттинчи синф ўқувчиси ҳам биладиган квадрат тенгламани ечолмаган думбулга бир оғизгина: «Сизларга олий математикадан сабоқ берадиган Фалончи Пистончиевич ҳақида нима биласиз?» – деб кўринг-чи, ҳали саволингиз тугамасидан жавобини ёқангиздан олиб енгингизга ёпиштиришига яна ўзим балогардон. Нима эмиш, шўрлик – ҳа-ҳа, аксарият худди шундай дейди, ҳар қалай, олтмиш ёшга борган, пенсия остонасида турган муаллимнинг бошини орқаворатдан, маънан силаб қўйиш уларга тасвирлаб бўлмас ҳузур бағиш­ласа керак, бунинг устига, яшириб нима қиламан, инсон кўпинча бошқа бировга нисбатан соғлом, ёш ва бахтлироқ эканини ҳис қилган онлари юрак-юрагидан озгина бўлса ҳам худбинона ҳаловат ҳис этади, шу боисдан беихтиёр қулоғи томон чўзилиб кетаётган оғзини йиғиштиролмай армонда қолади – хуллас, ўша шўрлик бундан анча йиллар муқаддам номзодлик ишини юз фоиз тайёрлаб қўйиб, энди ҳимоя қиламан деб турганида унинг дўсти, тасаввур қиласизми, энг яқин дўсти ягона нусхадаги илмий ишни таг-туби билан ўғирлаб кетади ва, табиийки, тайёр ишни осонлик билан ҳимоя қилади-қўяди. Бу қадар разилликдан ларзага тушган Фалончи Пистончиевич роса изтироб чекади, натижада бир кечада жингалак сочи аввал қордай оқаради, кейин бош тепасидан тўкила бошлайди. Энг яқин дўстидан бу қадар хиёнатни кутмаган-да бечора. Бу ахир ҳатто орқадан келиб хоинлик қилиш ҳам эмас, балки қучоқлаб туриб оч биқинга ғарчиллатиб ўткир пичоқни санчиш билан баробар… Тўхтанг, тўхтанг, бу ҳали ҳаммаси эмас. Руҳий азоб ўзининг ёвуз ишини қилмай қўймайди: шундан кейин шўрлик домланинг боши тебранадиган бўлиб қолади, тил ҳам андак заха ейди: айниқса, ҳаяжонланиб кетган чоғлари домла дудуқланадиган бўлиб қолади. Йўқ, маъруза пайти бу унчалик сезилмайди, домланинг довдирга ўхшаб ўзи савол бериб, ўзи жавоб қайтараверишини айтмасак, тузук, чидаса бўлади…

Мана шунақанги ғозсиз, лекин бора-бора, ҳаттоки ҳамкасбларим ҳам ишониб қолган олди-қочди гаплар. Менга ер остидан ачиниб қарайвериб қанча ёш мутахассисларнинг кўзлари ғилай бўлиб кетди. Ваҳоланки…

Тап-тайёр қўлёзмани ўғирлаб кетган эмиш! Яна ким, энг яқин дўстим!.. Лақмалик ҳам эви билан-да.

Тўғри, мен илмий иш қилиб юрган пайтларим ҳали компью­тер деган мўъжиза йўқ эди. Аммо компьютердан минг чандон кучлироқ, тезроқ, сифатлироқ ишлайдиган миям бор эди, миям! Наҳотки, шу миямга олтмиш бет машинка матни билан бир юз йигирма тўққизта формулаю ўттиз саккизта диаграмма-графикни жойлаб қўёлмасдим! Ўша пайтлари… ярим кечаси уйғотиб сўранг эди, қўлёзмамнинг исталган саҳифасидаги исталган сатр бошидан ёддан ўқиб кетардим то тўхтатмагунларича. Формула-графиклар-ку инчунин. У пайтлари мен учун дунё фақат ўзимнинг формулаларим ва диаграммаларим билан тирикдай, ранглидай эди. Акс ҳолда, охирзамон бўлиши керак эди, фақат оқ ва қора ранглардан иборат ғариб курраи заминда қиёмат-қойим қўпиши керак эди… Булар бўлса мени оғзидаги тайёр ошини ўғирлатиб ўтирган ландавур-латтачайнарга, паришонхотир лақмага чиқаришяпти. Ана шундан кейингина ларзага тушганмишман! Сочларим оқариб кетганмиш! Бошим лиқиллаб, дудуқланадиган бўлиб қолганмишман! Тўқи-я, тўқи… Ўзингиз ўйланг, инсоф билан айтинг, ишониб бўладими шунақа гапларга? Буларнинг бари… буларнинг бари ўша ҳаётни билмайдиган телба ёзғувчиларнинг тузсиз фантазияси маҳсули. Ишонаверинг, худди шундай. Аниқ ёдимда, ўша машъум воқедан бир йилча бурун бизни факультетдан мажбурлаб театрга олиб боришди. Томоша кўрдик. Воқеани қаранг: бир архитекторнингми, инженернингми чизмаларини ўртоғи ўғирлаб кетаркан-у, ўзиники қилиб оларкан. Энди бу архитекторми-инженер «оҳ» дейди, саҳнанинг ёғоч полини ғижирлатиб у ёққа юради, «воҳ» дейди, саҳнани ғижирлатиб бу ёққа юради. Охири чидай олмаган бўлғуси олимлар ўзаро шивирлашишга тушдик: «Калласи борми бунинг? Шунгаям ота гўри – қозихонами? Қайта чиз-қўй-да. Шуям муаммоми, галварс?..» Аммо биз бўлғуси олимлар тушунган оддий ҳақиқатни шўринг қурғур ёзувчи тушунмаган экан денг, қаҳрамонларини нақ бир ярим соат оворайи сарсон қилди. Ора-сира ўтли монологлару ҳайқириқлар ҳам янграб қолади денг, баайни тўртта ватман қоғозидаги чизманинг эмас, бутун бошли мамлакатнинг тақдири ҳал бўлаётгандек.

Хуллас, ҳавога совурилган вақтимизга ачина-ачина театрни тарк этарканмиз, бир дўстим – бу ўша, кейинчалик мени уқубатларнинг тубсиз жарига ирғитган, устимга чиқиб топтаган, хор қилган, зор қилган разил кас эди! – айтиб қолдики, буниси ҳали ҳолва, ўттизинчи йиллари чиққан шунақанги пьесада бир ёт унсур бўлган қиз заводни қулфлаб, калитини ҳалиги жойига, хуллас, одамнинг ақли бовар қилмас жойга яшириб қўяди. Натижада завод ишдан тўхтайди… Буни шууримизга сиғдиролмай, онг-тонг қолганимизни кўрган дўстимиз дарров айбни ўзидан соқит қилишга шошди: менга ишонмасаларинг, Қаҳҳор деган ёзувчининг эсдаликларини ўқинглар… Ҳа, шунақанги доғули эди у, йиқиладиган жойига олдиндан кўрпа тўшаб қўярди, ишигаям, сўзигаям ҳамиша бировларни қалқон қиларди, ўзи қўй оғзидан чўп олмаган, бузоқнинг ҳақи бор деб сигирнинг сутини ичмайдиган фақир ва ҳаттоки жабрдийда мисоли панада қолиб кетаверарди…

Ваҳоланки, айнан ўша кас мени расвойи раддибало қилди! Ҳа, у ўғирлади, фақат қўлёзмамни эмас, у менинг келажагимни ўғирлади, у менинг орзуларимни ўғирлади, у менинг одамлик сиёғимни ўғирлади, у менинг «мен»лигимни ўғирлади, ўзимдан ўзимни ўғирлади! У бир лаҳзада мени, осмонда, булутлар бағрида учиб юрган жўрасини, шартта гирибонидан тутди ва пўрсиллаб ёрилиб ётган қаттиқ заминга шунақанги гурсиллатиб урдики, суяк-суякларимга қадар майдаланиб-парчаланиб, миямнинг қатиғи отилиб кетди, бу зарбанинг асорати ҳали-ҳануз ҳаётимни заҳарлаб келади: баайни «чўрт» этиб синган суягимнинг ёрқаси асаб толаларимни аёвсиз тилаётгандек чидаб бўлмас азобда қоламан; не макон, не замонда умргузаронлик қилаётганимни англаб-англамай, атрофга нолон боқаман; милён тонналик улкан тош устимда, мен эса торгина ёриққа тиқилиб қолган одамдай нафасим қайтади, оғзимни каппа-каппа очаман, аммо бу наф бермайди, гурсиллаб ураётган юрак кўкрак қафасимни ёриб чиқиб кетгудай катталашаверади-катталашаверади, мана, мана, ҳозир, оний сониядан сўнг ҳаво тўлғазилаётган шардай пақиллаб ёрилади…

II

Кимгадир ёқар лола…

Кўнгилга буюриб бўлармиди. Ҳатто гап аниқ фанлар хусусида кетганида ҳам.

Институтни битириш арафасида мен кутилмаганда Пуанкаре гипотезасининг шайдосига айландим. Гипотезани жўнроқ тилда ифодалашга уриниб кўраман. Жисмларнинг ҳандасавий хусусиятларини ўрганувчи топология деган фан бор. Пуанкаре гипотезаси эса айнан шу фаннинг марказий муаммоси. Яна бир муҳим ҳолат: тадқиқ этилаётган жисмлар оддий эмас, балки сиқилганида, буралганида, чўзилганида ўзгармайдиган жисмлардир. Бирон нимани тушундингизми? Йўқми? Унда янада соддароқ йўсинда изоҳ бериб ўтай. Агар уч ўлчамли сирт қайсидир жиҳати билан икки ўлчамли сферага ўхшаш бўлса, демак, уни мана шу сферага текислаш мумкин. Дунё пайдо бўлишидаги мураккаб жараёнларни ўрганишда ҳамда оламлар шакли ҳақидаги саволларга жавоб беришда ўта муҳим аҳамиятга эгалиги сабабли бу гипотезани баъзан «Коинот формуласи» ҳам дейишади. Энди тушундингизми? Яна йўқми? Ундай бўлса, сиз оддий финжоннинг тешиккулчага айланиши, аслини олганда, бу иккаласининг чўзилувчан ҳандаса назариясига кўра бир нарса эканини тасаввур этоласизми? Бўлди, бас, шу жараённи сал-пал бўлса-да тасаввур этаркансиз, демак, гипотезанинг мазмун-моҳиятини бемалол англаб оласиз. Вақти келиб, албатта. Аслини олганда-ку, мутахассис учун 1904 йили фаранг математиги Анри Пуанкаре томонидан илгари сурилган гипотезанинг моҳиятига тушуниш унчалик қийин эмас. Аммо уни исботлаш, ечиш… Ахир тоғнинг тоғ эканлигини кўрасиз, унинг бағрида милёнлаб тонна руда борлигини билиб ҳам турасиз, аммо бу кўриш-билиш сизга шартта бориб тоғ бағридан бир қоп олтин ёмбисини кўтариб олиб чиқиб кетиш имконини яратмайди-ку. Математика сизга «Сим-сим, очил!» эмас… Гипотеза соддаликнинг буюк тимсоли эди гўё. У мана шу жозибаси билан ҳам ўзига мафтун этарди. Баайни саҳар палла биллур ҳовузда чўмилаётган жойида сиз бир парини учратиб қолдингиз, аммо у эсанкирамайди, чўчимайди, билъакс, сизга андаккина ҳаёсизлик ҳам аралашгандай туюладиган ноз-карашмалар, сирли имо-ишоралар қилади, бундан жўшиб кетиб, юрагингиз гупиллаб урганча «Худо бериб қолдиёв» дея ҳовлиқиб-энтикиб ёнига чопсангиз, қиқирлаб кулганча шартта самога кўтарилади-кетади. Ахир у ўз номи билан пари-да: кўкда яшайди, нари борса зериккан чоғлари гуноҳкор бандаларга истиғно қилиб қўяди, барибир буларнинг қўлидан ҳеч нарса келмаслигини билиб туради, билиб туриб яна шу ишини қилади, хом сут эмган гумроҳ одамларнинг устидан маза қилиб кулади: унисини қари деб ҳурмат қилмайди, бунисини ёш деб иззат қилмайди. Бундоқ паривашни маҳкам ушлаб олиб тўшига босадиган ёвқур йигит фақат чўпчакларда ё бўлмаса Усмон Азим деганга ўхшаш хаёлпараст шоирларнинг шиғирларида учрайди. Бироқ Пуанкаре гипотезаси мана шундоқ илоҳий висолни сизга нақд қилиб қўяди: марҳамат, ечимни топинг, исботланг, учиб кетаётган пари қизнинг силлиқ оёқларига тушов ташланг, уни аста-секин тортиб олинг ва қарабсизки… сизга беадад ҳайрат кўзи билан қараётган, сизга сиғинаётган пари қучоғингизда тўлғаниб турибди-да. Бундан ортиқ бахт борми инсон учун?! Шаксиз, бу айтишга осон. Илло неча-неча йиллардан бери не-не билимдонлар, фан докторларию академиклар енг шимариб ишга киришишади, аммо барибир гипотезани исботлай олишмай, мағлубиятни тан олган ҳолда, бошлари хам, қалблари тўла ғам, майдонни бирин-кетин тарк этишади.

1934 йили инглиз Жон Уайтхед «гипотезани исботладим» дея ҳаммаёққа жар солишга шошди. Аммо тез орада ўз ечимида хато борлигини сезиб қолди ва дарҳол айбини бўйнига олди. Кейин саҳнага америкалик Бинг чиқиб келди. Афсуски, унинг топганлари гипотезанинг ўзидан бир неча баробар мураккаброқ эди. Навбат грек Папакириакопоулосга етди. Аммо ўн йиллик оғир меҳнатнинг самараси кутилган натижани бермади. 1961 йилдан бери Смейл фамилияли бир олим бу мавзуда қаттиқ изланиш олиб боряпти деб ўқидим. Аммо натижадан дарак йўқ. Бунинг устига, у 1976 йили Принстонда саратон хасталигидан вафот этганмишмией…

Санаб ўтганларим, албатта, денгиздан томчи эди. Ахир биргина Париждаги Пуанкаре институтида не-не оқил ва оқила зотлар бу муаммо устида неча йиллардан бери тинмай бош қотириб келишаётгани ҳам бор гап-ку. Шунга қарамасдан, кўнгил-да, мен ҳам шу майдонга кирмоқни, кучимни синаб кўрмоқни ихтиёр этдим. Ҳали ёш эдим, романтика юракни тарк этиб улгурмаганди, миям ҳам бутундай тую­ларди ўзимга. Мен шу мавзуда китоб кетидан китоб ўқий бошладим, кутубхонага танда қўйиб олдим. Ўқиганим са­йин гипотезанинг исботи нақадар мураккаблигини тушуна бордим. Аммо бу ҳол менинг ғайратимни оширарди, холос.

Номзодлик мавзуси сифатида Пуанкаре гипотезасини танламоқчи бўлаётганимни эшитган илмий раҳбарим кўз­ойнаги устидан менга худди ўзга сайёрадан келган душман махлуқотга қарагандай олайиб қаради, сўнг сўради:

– Бу соҳада қанча фан доктори, академик борлигини биласизми?

Мен тахминан билишимни айтдим.

– Унда яна бир нарсани билиб қўйинг, йигитча, – деди раҳбарим сўнгги сўзни алоҳида таъкидлаб. – Мана шу илмий потенциалнинг камида ярми умри давомида ҳеч бўлмаса бир марта сиз айтаётган ўша гипотезага қўл уриб кўрган ва охир-оқибат уни ечимсиз масала сифатида қолдирган.

Мен ўз фикримни билдиришга журъат этдим:

– Лекин унинг ечими бор-ку. Ечимсиз гипотеза бўлиши мумкин эмас.

Гапга уста раҳбарим бўш келмади:

– Албатта, бор. Ечим тухумнинг ичида, тухум сандиқда, сандиқ ертўлада, ертўла эса, – раҳбарим кўкка ишора қилди, – ҳов анави ёқда. Баланд дорга осилиб бўйнингизни синдириб юргандан кўра, йигитча, аниқ амалий иш билан шуғулланинг. Давлат сизга сароб ортидан югурсин деб пул бериб қўймайди! Узоқдаги қуйруқдан яқиндаги ўпка яхши. Агар шунчалик ақлингиз зўр экан, ҳеч ўйлаб кўрмадингизми, наҳотки, шунақанги абсурд мавзуни илмий кенгаш сизнинг номзодлик ишингиз сифатида тасдиқлаб берса? Ҳеч қачон бундай бўлмайди, йигитча, ҳеч қачон!

Дарҳақиқат, бу залворли дастак эди. Илмий кенгаш барибир раҳбаримнинг қош-қовоғига қарайди… Ноилож бў­йин эгдим:

– Қандай маслаҳат берасиз, устоз?

Раҳбарим ўшшайиб тураверди-тураверди, ахийри ёрилди:

– Майли, тиш кавагимда асраб юрган бир мавзу бор эди. Ўшани сизга бағишладим. Илмий кенгашдан ўтказиб бериш кафолати билан. Қарабсизки, икки йилда геометрия-­топология мутахассислиги бўйича физика-математика фанлари номзоди бўлиб турибсиз-да.

Ў, Худойим, бу «бағишлаш»лар ва «кафолат»лар ортида нима турганини билмасам экан!.. Аммо нима қилай? Сал саркашлик қилсам, раҳбарим тўнини тескари кийиб олади, ана ундан кейин хайр, аспирантура, хайр, илмий иш! Одатдагидек, ёмонликнинг бундайроғини танлашга тўғри келди.

Раҳбарим устомонлигидан ташқари айёр ҳам эди. Математик ҳандаса соҳасида ўзимиздан чиққан мутахассислар бармоқ билан санарли эканини яхши биларди. Шу сабаб Лобачевский, Александров, Погорелов, Бакелман, Вернер, Кантор, Ефимов, Позняк, Шикиннинг изланишлари ҳақида ярим соат маъруза ўқигач – устозим совға-саломни шу тариқа ҳалоллаб оларди, ҳар қалай, буям виждонга сув сепиб қўйишнинг бир воситаси бўлса керак-да – алоҳа, менга Галилей фазосининг циклик сиртлари бўйича тадқиқотни бошлаб юборишим мумкинлигини айтди.

Шубҳасиз, бу ҳам жуда қизиқарли мавзу эди. Айниқса, Долгарев билан Мартинецнинг кейинги йилларда чоп этилган баҳсли мақолаларини эътиборга олсак. Тишимни тишимга босганча ишга киришдим.

Мен қаттиқ меҳнат қилардим. Математиканинг барибир ҳеч нарса билан тенглаштириб бўлмайдиган ўз оҳанрабоси бор-да: бирпасда ўзига тортиб олади-қўяди. Айниқса, уч ўлчовли Евклид фазосида эришилган ечимлардан сўнг яримевклидли фазо геометрияси очилмаган қўриқ бўлиб турарди ўзиям.

Аммо барибир Пуанкаре бошқача эди-да. Бу мавзу гўё биринчи муҳаббат сингари сира қалбимни тарк этмас, аксинча, тобора унинг қат-қатига чуқурроқ кириб бораётгандай эди. Азалдан интизомни яхши кўрардим, ҳар бир соатда нима иш қилишимни аниқ белгилаб олишга интилардим. Шу сабабли ҳеч чидай олмагач уйқуни тенг ярмига қисқартирдим-да, тежалган вақтимни гипотеза исботини топишга бағишладим.

Ў, бу ҳаётимнинг энг ёрқин, энг мазмунли, энг шодон, энг ҳайратларга тўла кунлари эди. Ётоқхонада яшардим. Ўлгудай чарчардим, гоҳида ҳатто чой дамлаб ичишга ҳам ҳолим етмасди, баъзан суткалаб туз тотмасдим, пулим бор пайтлари картошка қайнатиб ердим, ишга кетаётиб портфелимга иккита қайнатилган тухум солиб қўярдим: шу менинг тушлигим бўларди… Бироқ бахтиёр эдим. Зеро, асосий ишим миллиметрма-миллиметр, заррама-зарра олдинга силжиётгандай эди. Ҳориган чоғларим эмаклаб бўлса ҳам мақсад сари интилардим, қўлларимдан мадор кетганида ерни тирноқларим билан кавлаб бўлса ҳам илгарига силжирдим. Илло, илло, олдинда, олис уфқ ортида бўлса ҳам ненингдир шамойили кўриниб қолаётгандек, нимадир ўзига чорлаётгандек эди. Тунлари қандайдир сирли шивир-шивирларни эшита бошладим, тонглари сарин шабада тўлқинида нафис, шудрингга чўмган майин либос юзимни силаб ўтарди. Мен ҳатто буни овоз чиқариб айтиш у ёқда турсин, ўйлашга ҳам қўрқардим: наҳотки, наҳотки…

III

Вақт, вақт, вақт… У бунчалар тез ўтади? Қаёққа бунчалар шошади? Бу қаттол шиддат инсон умрини тушга, рўёга айлантириб қўймайдими? Ухладингу уйғондинг. Қисқагина давом этган тушингда эса бутун умрингни кўрдинг.

Бунчалар шафқатсизсан, вақт?..

Етти фарзандли хонадоннинг тўнғичи эдим. Бир куни уйга борсам, аллақачон йигирма олтига кириб қўйганлигимни кескинроқ оҳангда писанда қилишди. Катта синглимни-ку турмушга узатгандик, аммо укаларим ғингшийвериб безор қилиб юборишди. Жон-жон деб уларга йўл берай десам, ота-онам кўнмайди: нима эмиш, шусиз ҳам овулда мен ҳақимда «ҳалигача бир боши иккита бўлмаган, бир балоси боров, ахир бу тенгиларнинг боласи мактабга боряпти» қабилида гап-сўзлар юрганмиш, агар бундай қилсам, ўша мишмишларга пишанг берган бўларканман.

Дарвоқе, уйланиш борасида менда муаммонинг ўзи йўқ эди. Балки, шу сабаблидир, бу масалага унчалик аҳамият ҳам бермабман. Яъниким отам кўп йиллар бурун яқин жўрасиникига меҳмондорчиликка борганида унинг пилдираб чопиб юрган, мендан тахминан беш ёшлар кичик қизчасини кўриб қолади ва: «Кел, қуда бўлайлик, шу қизинг­ни тўнғичимга обераман», – дейди. Хуллас, гарчанд бориб қулоғини тишламаган бўлсам-да, ўзига хос бешиккертти. Орадан йиллар ўтди, отамнинг жўраси вафот этиб ҳам кетди. Аммо отам: «Лафз ҳалол, мен ваъдамни бажараман, бўлмаса жўрам гўрида тик туради, у ёққа борганимда ёқамдан олади», – деб туриб олди. Хуллас, ким бориб кўриб келса, «сочи узун» деб таърифлайдиган бу қиз неча йилдан бери ўша узун сочини ўриб, келган совчиларни қайтара-қайтара, тенг-тўшлари ўтириш-пўтиришларга чақирса ҳам чиқмасдан, каминани кутиб ўтирган эди.

Ўй-хаёлим Пуанкаре билан яримевклидли фазо ҳандасасида эди. Учрашувга чиқиб ўтирмадим. Шунча одам мақтаяптими, ҳар нечук, узун сочидан ўзга фазилатлар ҳам бис­ёрдир бўлғуси рафиқамда.

Ота-онанинг фарзандини уйлантириши фарз дейишади. Аммо мен бу «фарз»нинг қанчалар азобли, асабий тарзда кечишини ўшанда кўрдим. Тўй мени ён-атрофга реал кўз билан, ҳушёрроқ қарашга ўргатди, бошқачароқ айтадиган бўлсам, бирданига улғайтириб ҳам қўйди. Мен ўшангача ростдан ҳам романтик ўй-хаёллар оғушида «нон»ни «нанна» деб юрганимга ишонч ҳосил қилдим.

Институтда кичик илмий ходимман, маошим етмиш рубль. Тўй эса аждаҳо мисоли оғзини очиб турибди: етмиш рубль нима деган гап, одамнинг кулгисини қистатманг, минг рубль ҳам урпоқ бўлмайди… Ота-онамнинг, укаларимнинг қарз излаб елиб-югуришларини кўриб иссиғим чиқиб кетади, хижолатдан ўзимни қаерга қўйишимни билмайман. Яна ажабланаман: шунча ташвишларга, пул илинжида одамнинг ғурурини ер билан битта қилиб ташлайдиган бўйин эгиб туришларга, ҳали тўй бошланмасидан бурун қуда тараф билан тўрт газ мато устида жиққамушт бўлишларга, ҳалитдан у томон вакилларига – бежиз «душман томон» дейишмас экан, шекилли – олайиб, «Бир амаллаб келинни тушириб олайлик! Кейин кунларингни кўрсатамиз!» дегандай ўқрайиб тикилишларига қарамасдан, барибир, улар бахтиёр эдилар. Минг уринсам ҳам буни мантиқий жиҳатдан асослаб, тушуна олмадим. Ҳар нечук, укам айтганидек, шаҳарда илм ортидан қувиб юравериб оёғим ердан узилгани, урф-одатларимизни унутиб қўйганим рост, шекилли. Мана шу хижолатпазлик асорати бўлса керак, тўй оқшоми игна устида ўтиргандек безовталаниб, ўртада ернинг чангини кўтарганча, астойдил ўйнаётган хеш-уруғларим, яқинларимга мияси олиб ташланган қўйдек анграйиб термилиб ўтиравердим.

Чимилдиқда кўрдим: рафиқам сарғишдан келган, новчароқ қиз экан. Сочи, таърифланганидек, тақимини ўпмаса-да, белидан пастга тушиб турарди. Мен ҳар бир инсонни коинот мўъжизаси, гултожи деб биламан. Инчунин, ҳар бир инсон азиз ва мукаррам. Мана шу ақида таъсирида ўсганман. Бўлғуси умр йўлдошимга ҳам шундай муносабатда бўлдим. Ахир бу қиз уйдагиларининг ихтиёрини ўзи учун қонун деб билган, неча йил сарғайиб умид-ишонч билан мени кутган, кўчада тенгдошлари билан ўйнаб-кулиб юрмаган, боғларда бегона йигитлар билан қўл ушлашиб сайр қилмаган. Мана шу келтирган қурбонликлари эвазигаёқ мен унга рисоладигидек эр бўлишим лозим ва жоиз эмасми? Илло, ўз бахти йўлида ихтиёрий равишда қабул қилинган ҳар қандай чек­лов алалоқибат муносиб мукофотланиши керак эмасми? Мана шу туйғулар таъсирида бўлса керак, рафиқам кўзимга оловдек кўриниб кетди.

Худо шоҳид, уйлангунимга қадар ҳам, уйланганимдан кейин ҳам хотинимга хиёнат қилмадим, шундай имконият туғилганида эса ўзимни олиб қочдим. Кўз очиб кўрганим умр йўлдошим бўлди.

Тўшак масаласида сал тортинчоқроқман. Билмадим, янгалари қандай йўл-йўриқ кўрсатишган, қандай сабоқ беришган, хуллас, қовушганимиздан сўнг аёллик остонасини ҳатлаб ўтган рафиқам чойшабни кўрсатишдан ташқари бошимдан илиқ сув қуйиб, ювинтириб ҳам қўйганида, рос­ти, қувончдан кўзларимга ёш келди, уялганидан бош эгиб турган хотинимни беихтиёр қучиб олиб, қулоғига ҳаяжон билан шивирладим: «Биз бахтли бўламиз, жоним…» Назаримда, шак-шубҳасиз шундай бўладигандек ҳам эди. Таассуфки… Мен кейинчалик сўнгги сўзни бирон марта хотинимнинг қулоғига шивирлаб айтмадим, айтолмадим. Ҳатто ўзим истаган тақдиримда ҳам дилимдан ўчиб кетган бу сўз тилимга қайта ситилиб чиқмади.

Орадан йиллар ўтди. Мен ҳар замон-ҳар замонда ўзимни чимилдиқда, келинчак ювинтириб қўяётган куёв сифатида тасавввур этишга уринаман, аммо буни эплолмайман, қайлардадир олисда қолган ғира-шира манзаралар янада хиралашади, туссизлашади, уларнинг ўрнини шафқатсиз воқелик эгаллаб олади-қўяди…

Ўша тонгда эса… етмиш икки томирим бўшашиб, оғзимнинг таноби қочган ҳолда, табиатнинг никоҳ, эр-хотинлик аталмиш тилсимотларига шукроналар айта-айта ўтирган маҳалим эди. Қайнонам кириб келди хонага. Бир амаллаб салом бердим. Қайнонам ўтирди. Ўзи билан олиб келган урчуғини йигира бошлади. Ҳа, аниқ эсимда бор, худди шундай бўлганди.

Иккинчи онамга недир яхши гаплар айтгим келди. Ахир шундай қизни вояга етказган, авайлаб-асраган, чанг ҳам қўндирмасдан менга олиб келиб тутқазган. Шу сабабли бўлса керак, қайнонам ҳол-аҳвол сўраш асносида «қизим яхшими» деб қўйган маҳал мени нима жин урди, тилимни қайси қарға чўқиди, билмайман, рафиқамни бир мақтаб қўяй деган ниятда талтайиб:

– Қизингиз ёмо-он… – десам бўладими!

Ҳа, ҳа, «ёмон» демадим, «ёмо-он» дедим, балки, бундай бўлишини билганимда «…зўр» деган сўзни ҳам қўшиб кетардим.

Умуман, менимча, кўп ҳолларда сўзларнинг ўзидан кўра уларнинг айтилиш оҳанги, ифода муҳимроқ. Сўз шакл бўлса, оҳанг – моҳият. Ҳамма гап моҳиятда ахир. Шундай эмасми? Ахир шоир ҳам ўзининг севгилисига қараб «эҳ, қани энди дунёда яна бирон қиз сени мен каби ёмон кўрсайди» дейди, «яхши кўрсайди» демайди. Илло, ўша қиз ошиғига «ёмон кўраман» деб туриб, аслида, «яхши кўраман» деган гап оҳанги билан айтган. Шоир буни тушунган. Аммо қайнонам тушунмади.

Ўзим кўрдим: олтмиш ёшли кампирнинг юзи бирдан қийшайиб, қаҳрли тус олди, кўзлари чақчайди. Бир юмалаб эртаклардаги бурни узун ялмоғиз кампирга айланган ­қайнонам нафрат билан қарғанди:

– Қизим ёмон бўлса, яхшисини топиб ол!

Мен ҳали жавобга, ўзимни оқлашга оғиз жуфтлаб улгурмасимдан қайнонам шартта ўрнидан турди ва хонадан чиқди-кетди. Йўқ, шунчаки чиқмади, эшикни қарсиллатиб ёпиб чиқиб кетди.

Қовун тушириб қўйганимни англадим. Ўнғайсиз қилиғи учун тарсаки еган боладай юзим уят ва номусдан ловуллаб ёнарди. Нимадир қилиш керак эди. Аммо нима?

Довдираб қолгандим. Мен то мулоҳаза юритиб, бирон қарорга келиб улгургунимча эса ғишт қолипдан кўчиб бўлганди: қизининг хонасига кириб эшикни ичкаридан қулф­лаб олган қайнонам янги келинчак билан тушга довур тарбиявий соат ўтказди. Ва… ва шу билан ҳаммаси тугади.

Кекса аёл нима деса дегандир, аммо хайр-маъзурни ҳам насия қилган онаси жўнаб кетганидан сўнг ичкаридан юлқиниб, ранги бўзариб чиқиб келган рафиқам биров билан уришгудай важоҳатда эди. Бу қиёфа уни анча-мунча хунук кўрсатарди.

Бу дунёда эркак киши учун энг оғири – ўзини оқлаш. Айниқса, қилмаган гуноҳи учун. У пайтлари хотинимнинг юзида сал-пал ҳаё пардаси бор эди. Шунгами, хайриятки шанғилламасдан, аммо заҳарли сўзларни тишлари орасидан битта-битталаб чиқарган кўйи бошимга маломат тошлари ёғдиришга тушиб кетди: «Боринг ўша яхшиларингизнинг олдига! Биз энди ёмон бўлиб қолдик-да, а? Ишингиз битгандан кейин… Ўзимам билувдим-а бир келиб хабар олмаганингиздан шаҳарда ўйнашларингиз кўплигини… Онамнинг гаплари тўғри ўзи. Сиз мени ўқимаган деб менсимайсиз. Лекин ўқиганларниям кўряпмиз. Бари бири-биридан баттар. Сиз ўшанақаларнинг орасида юргансиз-да…» На гапингни эшитадиган, на изоҳингга қулоқ тутадиган, дақиқасига ўттиз уч ўрнига қирқ беш тезликда айланаётган пластинкадай тинмай жавраётган аёл олдида ўзимни қандай ҳам оқлай олардим? Бир-икки уриниб кўрдим, фойдаси бўлмади. Хотинимнинг юрагимга наш­тардай санчилаётган ҳамма гаплари бир бўлди-ю, «Агар мен тегмаганимда.. мен тегмаганимда хотинсиз қолиб кетардингиз, юраверардингиз ўша бузуқларингиз билан ўзингизам бузуқ бўлиб!» деган ҳақорати бир бўлди. Ё раб! Бу нима деган гап ахир? Ахир бу… менинг эркаклик шаънимни балчиққа қориш билан баробар эмасми? Нега, нега у биринчи кечадан кейиноқ менга умр йўлдоши бўлганлигини таъна қилади? Нима, у бўлмаса, мен бир умр бўйдоқ ўтармидим?

Кўзларим намланди. Беихтиёр кафедрамиздаги исми-жисмига мос лаборант Мунисани, унинг ҳуркак нигоҳларини эсладим. Кейинги пайтлари уни кўрсам, юрагим дукиллаб урадиган, этим ғалати жимирлашадиган бўлиб қолганди. Шунинг учун кафедрага боришни ҳам йиғиштиргандим. Йўқ, йўқ, мен буни онгли равишда қилдим, мукофот ёинки мақтов илинжида эмас. Бу воқеани эслагим келмайди. Аммо қайси гуноҳим учун таъна-дашномлар дўли бунчалик устимга ёғиляпти, шуни тушунмасдим. Яна кимдан, туни бўйи қучоғимда бўлган, мен ўпган, мени ўпган, ўзини менга бахшида айлаган, мени ювинтириб қўйган, мен ҳая­жон билан «жоним» деб атаганимда юзини уялинқираб яширган аёлдан.

Кўнглим бирдан бўм-бўш бўлиб, ҳувиллаб қолди. Хотинимнинг таъналаридан кўра бу гапларнинг нафрат ва ғазабга қоришиқ оҳанги мени адойи тамом қилмоқда эди. Қачон улгурди у менга душман бўлиб олишга? Қачон улгурди у менга бу қадар тийиқсиз алам билан қарашга? Нима, мен еб, у қуруқ қолдими? Қўйиб берса, ҳозирнинг ўзида мени пичоқлаб ташлашдан, этимни хомталаш қилишдан ҳам тоймайдиганга ўхшайди. Айбим онасига айтган бир оғиз гапимми?.. Шуми оғиз тўлдириб айтиладиган оилавий ҳаёт, шуми «эр-хотин – қўш ҳўкиз» деганлари?

Яна ўзимча юрагим терак баргидай титраб, ич-ичимдан илтижо қиламан денг: «Эй Худо, ишқилиб, бу гапларни ота-онам ё ука-сингилларимдан биронтаси эшитиб қолмасин-да… Шарманда бўламиз-ку, шарманда…»

Синган кўнгилни чегалаб бўлмас экан.

Шу оқшом биз, бир кунлик эр-хотин, бир-биримизга тес­кари қараб ётдик. Хотиним-ку тезда пишиллаб ухлаб қолди, лекин мен тонггача кўз юммай чиқдим. Бу мен кутган, айниқса, биринчи кечадан сўнг ажойиб бўлишига ишониб қолган оилавий ҳаётга ўхшамасди…

Эртаси куни Пискуновнинг «Олий математика»сини ўқиб ўтиргандим. Хотиним бошимга келиб турди-турди, сўнг:

– Ўлдим-куйдим китобми? – деб сўради.

– Шунга ўхшашроқ, – деб қўя қолдим.

Рафиқам чўнтагидан ўқувчилар дафтаридан йиртиб олинган бир варақ қоғоз чиқариб берди:

– Уни Тошкентингизга борганда ўқийверасиз. Аввал манавини ўқинг.

Бу рўйхат эди. Адашмасам, агар ғиж-ғиж имло хатоларини тузатиб ўқисак, «Душанба – холамнинг туғилган куни. Сешанба – дугонамнинг тўйи. Чоршанба тушга – аммамнинг уйида «нон синдирар», кечқурун – «қиз чақирди»… мазмунида эди. Бу рўйхат синоатини сўрадим. Ёш келин-куёв сифатида уларнинг ҳаммасига боришимиз керак экан. Табиийки, қуруқ қўл билан сўппайиб кириб борилмас, арзирли совға-салом олиш шарт экан.

Рафиқам алоҳида таъкидлаб ўтди:

– Ёш келинман. Ҳамманинг кўзи менда бўлади. Уялтириб қўйманг. Менинг уялганим сизнинг ерга кириб кетганингиз бўлади-я.

Буни-ку тушундим. Аммо нима учун ўзимизнинг тўйимизга тушган совға-саломлардан бунақа жойларга олиб бориш мумкин эмаслигини асло тушунмадим. Шунақа ирим бор эмиш: янги келин-куёвга берилган совға-саломларга тегинилса, шу рўзғордан барака кетаркан, уриш-жанжалам кўпайиб қоларкан. Бу мен учун олий математикадан ҳам қийинроқ масала эди.

Эътироз билдиришга уриниб кўрдим:

– Пул масаласи сал оғирроқ бўлиб турибди-ку…

Рафиқам қовоғини уйди:

– Бўйнингизга мажбурлаб осилиб олмагандим. Мард бўлиб уйландингизми, энди бу ёғигаям чидаб беринг-да. Ахир икки бармоғимни бурнимга тиқиб шўппайиб кириб борсам, уйимдагилар, қариндош-уруғлар: «Ўл бу кунингдан! Топганинг шу қурумсоқ бўлдими? Ўзинг пиширган ошни энди айланибам, ўргилибам ичавер», – дейишмайдими? Устимдан кулишмайдими? Нима, биринчи кундан мени ер билан битта қилмоқчимисиз?

Яна тушунтиришга уриндим:

– Ахир… йўқ нарсани қаердан топай? Уйдагиларнинг аҳволи маълум-ку. Тўй қилиб беришди…

Эшитганим илон пўст ташлайдиган гап бўлди:

– Тўйни пеш қилманг. Жа унақа мақтанадиган тўй бўлгани йўқ. Онам бечора уятларда ўлди… Сиз менга тўйни миннат қилгандан кўра жондай холамнинг туғилган кунига нима совға қилишни ўйланг!

Буниси энди ҳаддан ортиқ эди. Жаҳлим чиққанини кўрган икки кунлик келинчак йиғламсиради:

– Менга не-не казо-казолардан совчилар келганди. Мен бўлса…

Энди нимадир дейиш бефойда. Шу сабабли иккала қўлимни кўтардим-у, бош эгиб онамнинг ҳузурига чиқдим.

Кунда-кунора албатта бирор тадбир чиқиб туради. Ҳа­қиқатан ҳам шаҳарда яшаб қишлоқ расм-русумлари, урф-­одатларидан йироқлашиб кетган эканман. Унақа десам, бизнинг давримизда, мисол учун, аёллар туғилган кунларини бунақа тантанали нишонлашмасди, шекилли. Ё бола бўлиб буни сезмаган эканмизми?

IV

Аввал «кичик чилла, қоронғида юриш мумкин эмас, узоққа бориш мумкин эмас» дейишди, кейин «катта чилла». Ишқилиб, қирқ кунча қишлоқда қолиб кетдим.

Шундан сўнг ота-онамдан рухсат сўраб хотинимни шаҳарга олиб келдим. Институтнинг оилавий ётоқхонасидан каталакдай хона ажратиб беришди.

Мўлжаллаган ишларимдан анча орқада қолиб кетгандим. Графигимга етиб олишим керак. Бир томонда номзодлик иши, иккинчи томонда Пуанкаре менга илҳақ кўз тикиб турарди. Энди белни маҳкам боғлаб тадқиқотларимни давом эттиришга киришмоқчи бўлиб турганимда кутилмаганда, оёқ остидан катта бир муаммо чиқиб қолди.

– Ватан керак, – деди хотиним.

Аввалига бу гапнинг мағзини чақмадим. Шунда рафиқам изоҳ берди:

– Уй керак. Обшитада ҳам яшаб бўладими?

Бу талабни қулоғим тагидан ўтказиб юборишга ҳаракат қилдим. Нега энди шунча одам яшаётган «обшита»да яшаб бўлмас экан? Бунинг устига, осон бўптими уй олиш? Отлиққа йўғ-у… Ана, навбатга ёзилиб қўйганман, бирон ўн йилларда бериб қолишсаям, дўппимни осмонга отсам бўлади. Бироқ хотиним мутаассибларча талабини такрорлагани-такрорлаган эди: «Ватан керак!»

Йўқ, шаҳарнинг сусти босдими, иккинчи ярмим бақириб-чақириб жанжал қилмади. Бунинг ўрнига дунёнинг жами ташвиш-ғамлари, ваҳималари елкасига тушгандай бирдан қадди букчайиб қолди, сўнг номаълум нуқтага тикилган кўйи лаблари титраб пичирлади: «Энди нима қиламан?.. Энди қандай яшайман?..» Баайни жами одамзод қирилиб, улкандан-улкан дунёда ёлғиз ўзи қолгандек. Рафиқамни бу аҳволда кўриб юрагим туз сепилгандек ачишди, беихтиёр кўзларимга ёш қалқди. Ахир у шўрлик уйим-рўзғорим, қолаверса, мени деб шу кўйга тушяпти-ку.

Жойлашганимизга тўрт кун ўтар-ўтмас қовоғини тўрвадай осилтириб қайнонам кириб келди. Кампирнинг гаплари эса маълум:

– Мен ойдай қизимни бировнинг иргасида сарғайиб яшасин деб эрга бермагандим. Юборганларингизнинг «Тошкентда саройдай ҳовлиси бор» деган лафзига ишонгандим. Агар қизимни иккита одам келса, учинчиси кўчада кутиб турадиган бу товуқ катагига тиқиб қўйишларингни билганимдами…

Ва ҳоказо, ва ҳоказо. Бу аҳволда ишлаб бўлмасди. Бу аҳволда яшаб ҳам бўлмасди. Нима, совчилардан биронтаси бўлғуси куёвтўрани тарғиб-ташвиқ қилаётган маҳали айтиб юборган ўтриги учун мен бошимни кундага қўйишим керакми? Ахир томчи тошни тешади; жигар-бағрингни ўйиб ўтадиган гапларга ҳам бир кун чидаш мумкиндир, икки кун, хўп, ана, нари борса уч кун, ана ундан кейин нима қиласан? Портлайсан-да!

Лекин мен… портламадим. Илло, менга тинчлик керак, хотиржамлик керак эди, майда-чуйда ғишавалар билан, ниманидир исботлашга уриниб ўтказишга сарфлайдиган вақтимнинг ўзи йўқ. Шусиз ҳам қирқ кунимни осмонга совуриб келган эдим. Мени қилинадиган бир олам ишларим, эҳтимолки, қанчалик дабдабали эшитилмасин, умуминсоний аҳамиятга молик кашфиётим кутиб турарди. Шу боис бошимни янада қуйироқ эгдим ва ота-онам, ука-сингилларим, ҳаддим сиғадиган қариндош-уруғларим, дўст-биродарларимга қарз сўраб бордим. Ким берди, ким бермади. Уйланганим муносабати билан иш жойимдан моддий ёрдам, мукофот, жамоа йиғиб берган пул дегандай, ишқилиб, бир ой ичида тўрт минг рублга яқин пул тўпладим. Кооператив уй дегани бўларкан, бир хонали квартираси тахминан шунча тураркан. Шунақа квартира топилди ҳам, беш қаватли уйнинг бешинчи қаватида. Нима қипти, тўққизинчи қаватда яшайдиган бир танишим ҳазиллашиб айтганидек, «тепа»га яқинроқ.

Мен шошилардим. Бу ўзимнинг сира уқувим йўқ юмушларни тезроқ бир ёқли қилиш, номзодлик ишим билан гипотезага иложи борича тезроқ қайтишни истардим. Вақт кетаётганди, вақт!

Ё Раб, ким айнитиб ёхуд ўргатиб улгурган, тасаввур этолмайман, аммо мутлақо кутилмаганда, баайни ёз осмонидан дўл ёққандай, рафиқам бир хонали «ватан»дан воз кечиб қолди. Бизга икки ёки уч хонали ва иложи борича иккинчи ёки учинчи қаватдаги «ватан» керак экан. Эътироз учун жуфтлаган оғзимни «Шу ҳолимда бешинчи қаватга қандай чиқаман, ярим йўлда бола тушиб қолади-ку! Сизга хотин, фарзанд керакми ўзи?» деган дастак шартта ёпди. Ҳар қалай, аёл киши эркакка нисбатан рўзғорни, оилани кўпроқ ва хўпроқ ўйлаши рост, шекилли.

Бироқ бу истакни амалга оширишим учун тўплаганимнинг яна ярмича ақча топишим керак эди. Айтишга осон.

Ғалати даврда яшаётгандик. Қандайдир кооперативлар, ширкатлар ёмғирдан кейинги қўзиқоринлардай бодраб чиқаётир. Одамнинг суқи кирар даражада афсонавий даромад топаётганлар, партия взносининг ўзига минг-минг рубллаб тўлаётганлар… Бировнинг топгани эса ҳамиша кўзингга осмондан тушгандай бўлиб кўринаверади.

Хуллас, гапдан гап чиқди ва ўша жўрам мени биргаликда каттакон бизнес қилишга таклиф этди. Ўзи пишиб турган иш экан. Яъни пул мендан, ғоя ундан, даромад ўртада. Тиккан маблағим бир ярим ой ичида энг камида икки баробар бўлиб қайтиши кафолатли экан. Камида. Иш юришиб қолса, бемалол уч, ҳаттоки тўрт баробар ҳам ташлаб бериши «икки карра икки – тўрт» сингари аниқ ва равшан аксиома экан. Бу мен учун айни муддао эди: бир ярим ой нима, «зув» этиб ўтади-кетади. Зато кейин… Қўл ташлашдим. Худо берса қулига, чиқариб қўяр йўлига деганлари шу-да.

Энди ўша кунларимни қўрқинчли туш каби эслайман.

Мирзачўлнинг қоқ киндигидаги хўжаликнинг ярим хароба фермаси. Ҳовли пиёзга тўлиб кетган. Ҳаммаёқ пиёз. Биз, тадбиркорлик орқали катта пул топишга жаҳд қилган икки ўртоқ ва кунлик ишга ёлланган ўттиз чоғли эркак-­аёл, эрталабдан қора кечгача бош кўтармай ишлаймиз. Ишимиз ажабтовур. Ҳар кимнинг ёнида электр плитаси, плита етмай қолганларга дазмол ёки ичига олов ёқилган печкалар берилган. Биз пиёзнинг орқасини пичоқда шартта кесамиз-да, шу кесилган жойни қизиб турган плита ёки дазмолга босамиз, сўнг хирмонга ирғитамиз. Шундай қилинса, ўн беш-йигирма кунлик йўлда бу сабил чириб қолмас экан. Ахир биз бу маҳсулотнинг нақ тўрт «КамАЗ»ини шу зайлда Рос­сияга юбориш учун улгуржи сотиб олганмиз. У ёқда эса бир кило аччиқ пиёзнинг нархи… Эҳҳе, эшитсанг, оғзингнинг суви қочади, фойдани ҳисоблайвериб бошинг айланиб кетади…

Тасаввур қилинг: кун иссиқ, ҳавода қилт этган шабада йўқ, биз ишлаётган тўрт томони берк саройнинг қуруқ ҳаммомдан фарқи қолмаган, бутун баданимиздан шувиллаб тер оқади, буям камдай, қўланса пиёз иси димоғимизга, кийимларимизга ўрнашиб қолган, ундан қутулиб бўлмайди. Худо шоҳид, мен ҳатто биз ажратиб ташлаётган чиқитларни еяверган сигирлар сутига ҳам пиёз иси ўрнашиб қолганини ўшанда кўрганман. Эрталаб пиёздоғ билан ярим косадан сут, тушликка озгина серпиёз шўрва, кечқурунга яна пиёздоғ; тарашадай қотиб қолган қора буханка. Бармоқлар ачийди, кўздан дувиллаб ёш оқади, ўпканг юлингудай бўлиб йўталасан, бош айланади… Э, «дод» деб юборгиси келади одамнинг!

Икки ҳафта мана шу жаҳаннам азобида ўтди. Ахийри ишни тугатдик. «КамАЗ»лар карвони жўрам бошчилигида «Қайдасан, Новосибир?» дея йўлга тушди. Енгил нафас олдим. Шу қадар зада бўлганимдан пиёз деган нарсага бошқа умуман қарамайман, овқатгаям ишлатмайман, ҳатто кабобнинг устигаям септирмайман дея ўзимга ўзим онт ичган кўйи шаҳарга қайтдим.

Катта операцияни қойиллатиб қўйган бизнесмен сифатида бир ойдан кўпроқ жон-жаҳдим билан ўзим соғиниб қолган ишимни давом эттирдим, менга ора-сира ишонқирамай қараб-қараб қўяётган хотиним ҳам «миқ» этиб оғиз очмади. Бу энг самарали, саодатли кунларим эди. Номзодлик ишимни битирдим ҳисоб. Янги ғайрат билан Пуанкаре гипотезаси аталмиш «тотли тошёнғоқ»ни чақишга ўтдим. Илло, математикада ҳам данагидан мағзи ширин, мағзи…

Кўнгил-да, ҳали уйланмаган чоғларим орзу қилардимки, эрта бир кун бошим иккита бўлса, мени тушунадиган мунис бир аёл – йўқ, йўқ, мен лаборанткамизни назарда тутганим йўқ, асло! – ёстиқдошимга айланса, юмушдан ҳориб қайтган чоғларим уйга яқинлашганимни савқи табиийси билан сезса, дик этиб ўрнидан турса, ошиқиб эшик ёнига келиб турса, табассумларга кўмилган кўйи: «Чарчамай келдингизми, дадажониси?» – дея кутиб олса, оҳиста қучса, иссиқ юзини юзимга босса, ёноғини ўпич учун тутса, портфелимни қўлимдан олганидан сўнг эса яна бир бор қучоқлаб қўйса… Дастурхон устида елкасини елкамга теккизиб ўтирса, менинг ўз юмушим борасидаги бош-кети йўқ гап-сўзларимни кўзларимга ҳайрат ила термилиб эшитса, мен билан ич-ичидан фахрланса, ғурурланса, мендан мўъжиза кутса, менга ишониб-топиниб яшаса…

Мен аниқ фан вакилиман. Дунёнинг ўзи рақамлардан иборат. Буни мендан олдин айтиб кетишган. Мендан ке­йин ҳам айтишади. Умуман олганда, математикани билмайдиган одам бошқа фанниям тушунмайди. Айниқса, бунақа одам ўзининг жоҳиллигини билмай, унга даво изламай ўтиб кетиши ёмон. Йўқ, бу гапни мен айтмаганман. Етти юз йил бурун Бекон деган донишманд айтиб ўтиб кетган. Гапнинг пўсткалласиям шу-да. Инчунин, ким айтади математикларга лирика ёт деб? Бу сира мақтаниш бўлиб туюлмасин, аммо ора-сира шундай одамни энтиктириб-тўлиқтириб, телба юракни ҳаприқтириб юборадиган орзуларга умидвор асир бўлган маҳалларинг исмсиз аллақандай туйғуларни уйқашроқ мисраларда ёзиб қўйгинг келиб кетадимией. Дейлик, шундоқ эшикни очсам-у… «Мени кўрган маҳали кўзлари чақнаб кетса, нақш олмадай ловуллаб, юзлари яшнаб кетса…» Наинки уч-тўрт кун, ҳаттоки бир кунга қишлоққа кетган бўлса ҳам, у ёқдан сени соғиниб, учиб етиб келса, ўзини бағрингга ташласа; тунлар қучоғингда энтикиб, «фақат сизникиман…» дея шивирласа, туйғулар пўртанасига дош бера олмай ҳўнграб йиғлаб юборса… Идеалда эса, ҳалиги ўрис шиғирчи хотин ёзганидай, бир лаҳзага хайрлашаётган бўлса ҳам худди асрларга ажрашаётгандай сенга соғинч билан тўймай термилса, қўлларингни кўкрагига босиб маҳкам сиқса… Воқеликда идеал бўлмайди дейсизми? Бекор гап. Аслида, ҳаётимизнинг ўзи идеалликдан, ҳайратомуз мукаммаллик қонуниятларидан иборат. Акс ҳолда, дунё аллақачон чок-чокидан сўкилиб кетган бўларди. Мисол излаб узоққа ҳам бориб ўтирманг, мактаб даврида физика дарсида ёдлаган газ қонунларингизни эсланг. Хўш, бу қонунларнинг бари нимага татбиқ этилади? Ҳа, балли, идеал газларга. Аслида, Пуанкаре ҳам тадқиқ этилаётган геометрик жисмни идеал деб билади…

Етар-а? Гапни орзумдаги аёлдан бошлаб, яна гипотезага олиб келиб тақаганимни қаранг. Қип-қизил бачканалик, тўғрими? Хаёл барибир ўз номи билан хаёл-да. Зеро, мен аксарият омадсиз ҳамжинсларим бир умр камина сингари мана шундай илинжлар алдовида ўтиб кетишларини ёинки уйдан топмаганини кўчадан қидиришларини кейинроқ тушуниб етдим.

…Кўчадан ҳовлиқиб келган хотиним жўрамни шаҳарда кўриб қолганини айтди. Ишонмадим. Аммо рафиқам ўзиникини маъқуллаб туриб олди. Шундай ишдан чалғитишганидан кўнглим оғриган бўлса-да, ноилож кийиниб жўрамникига йўл олдим. Эшикни унинг ранги синиқ хотини очди. Кўнглим бир нимани сезгандай «шув» этиб кетди. Ичкарига кириб бошини боғлаб ётган жўрамнинг ранг-рўйи­га бир қарашданоқ недир кулфат, бахтсизлик содир бўлганини анг­ладим. Пиёз йўлда ириб, сув бўлиб оқиб кетибди… «Менга ишонмасангиз, шопирлардан сўранг, барисининг манзилиям, телефониям бор. Лекин ўзимни уларга рўбарў қилманг. Ҳали йўл пулини берганим йўқ, кўришса мени тириклай еб қўйишади, шунинг учун уйда биқиниб ўтирибман… Тўрт «КамАЗ»даги пиёзам оқди, худди менинг аччиқ кўз ёшимга ўхшаб оқди», – деди жўрам шўрқиллаб.

Мен тамом бўлдим…

V

Мен тамом бўлдим.

Бахтсизлик номард овчидай панада пойлаб тураркан: ўқи нишонга бир тегдими, ёввойи шавқ билан оғули пайконларини кетма-кет йўллайвераркан.

Шу пайтгача қандай чидаб юришган экан, ҳайронман, аммо бирданига иккита укам зудликда уйланадиган бўлиб қолишибди. Қўшалоқ тўй, қарзлар… Бу ёқда аламдан куйиб, қорайиб кетган рафиқам кўз очирмайди, мени бўшангдан олиб латтага солади, менга теккизиб-теккизиб ёмон қарғанади, орада йиғлаб-сиқтаб олади, сўнг хезланиб жўрамнинг манзилини айтишимни талаб қилади, «ҳай-ҳай» демасам, бориб у бечораниям юлиб келадигандай. Қаёқдан хабар топ­ган, эртасигаёқ доғули қайнонам кириб келди тухумидан айрилган товуқдай ҳурпайиб. Она-бола менинг биттаям сўзимга ишонишмади…

Пешонамга битилган энг шўр, энг қора кунларим эди у кунлар…

Одам ўзини оқлай-оқлай ахийри чарчаркан. Аммо яшаш керак эди. Ўша лаънати тўрт минг рублни жойига қўйиш керак эди. Укаларимнинг тўйига тузукроқ тўёна оборишим керак эди. Энг оғири – менга чирқираб ёпишаётган хотиним билан қайнонамнинг асабларимни аёвсиз эговлаётган, кўзимга дунёни қоронғи қилиб кўрсатаётган овозларини ўчиришим керак эди. Бир кўнгил: «Костюмни елкангга ил-да, чиқ-кет. Ҳаммасига тупур. Дунё кенг», – деди. Бошқа кўнгил: «Сен эркакмисан ё ҳажиқиз? Туғилажак зурёдингда нима айб? Оталик масъулияти борми сенда ўзи? Ўзинг тирик бўла туриб хотинингни есир, болангни сағир қилмоқчимисан?» – деди. Ахир, мана, аҳволимни кўриб рафиқам чидаб туролмади: шу ҳолида бир амаллаб боғчага ишга кирди шўрлик. Энди юрибди болаларнинг иштонини ювиб. Рўзғор учун фидойилик бўлса шунчалик бўлар-да…

Мен бошимни янада қуйироқ эгдим…

Шундан сўнг нима бўлди, нима қўйди – ғира-шира эслайман. Гўёки шундан кейинги ўтган йиллар ичида мен яшамагандайман, ойнаванд қафас ичидаги олмахон мисоли тиним билмай, ўпкам бўғзимга тиқилганча ҳарсиллаб чопаверганман-чопаверганман.

Ёдимда қолгани шартта бетимни сидириб ташлаш-у, таниш-бегоналар олдига қарз сўраб бориш бўлди. Нечтасининг уйидан, ишхонасидан орқамдан ўхшатиб тепки егандай музтар аҳволда чиқиб келдим, санаб саноғига етолмайман. Мен ҳатто, ё Раб, нигоҳлари ҳуркаккина лаборантка қизимиз Мунисага ҳам юкиниб бордим. Билиб-сезиб турардим, бундан ортиқ пасткашлик йўқ эди, аммо… Ранги пахтадай оқариб кетган, менга хавотирланиб қараб-қараб қўяётган Муниса эртаси куниёқ икки юз рубль билан тилла узугини олиб келиб берди. Дарвоқе, мен кейинчалик бу қарзни қайтаролмадим: тез орада Муниса ишдан бўшаб бошқа жойга ўтиб кетди. Айнан қаерга ўтганини ҳеч ким билмади, ўзим суриштириб юришга эса на фурсат топдим, на ҳафсала қилдим. Жўрамдан умид қилиб тургандим ҳеч бўлмаса ярмини кўтарар деб. Аммо у кутилмаганда бошқа жойга кўчиб кетиб қолди. Бир-икки қидирдим, тополмадим. Орадан уч ойлар ўтиб уни гўёки яп-янги «Жигули» машинасини учириб кетаётган ҳолда кўриб қолган рафиқам қилди жанжал, қилди жанжал. Қорни қаппайиб қолган, бу қоринда ўзингнинг пушти камарингдан бўлган зурёдни кўтариб юрган аёлнинг ички нафрат, ирғаниш тўла таъна-дашномларини эшитишдан оғирроқ уқубат борми бу дунёда?! Бу азобга чидай олмаган асабларим дарз кетди, музлаган идишга қайноқ сув қуйилгандай чатнади: бир кечада сочим қордай оқарди, бошим ора-сира пружинкаси чиқиб кетган қўғирчоқнинг калласидай қилтиллайдиган бўлиб қолди, ҳаяжонланган маҳалларим дудуқланишдек бемаъни қилиқ пайдо бўлди. Ваҳоланки, мен талабаларга маъруза ўқирдим. Мана ўғирланган қўлёзмаю унинг асоратлари хусусидаги афсона қачон пайдо бўлганди! Энг яқин дўстим қўлёзмани ўғирлармиш-да, дарров ҳимоя ҳам қилиб қўя қолармиш! Илмий кенгаш менга тасдиқлаб берган мавзуни-я?..

Қолган хотираларим айқаш-уйқаш. Мен бу йиллар ичида мурвати бураб қўйилган, абадий ишга мўлжалланган қўғирчоқдай тинмай ишладим. Аввал икки жойда, кейин уч жойда. Эрталабдан портфелимни қўлтиқлаб маъруза ўқишга чопаман, тушдан кейин қурилишда, кечаси қоровулчилик; шанба-якшанба кунлари мардикорлик… Иш, иш ва яна иш. Пул, пул ва яна пул ташвиши. Ҳар сафар бирон қарзимдан қутуларканман, елкамдан шафқатсизларча босиб турган навбатдаги залворли юкдан қутулгандай енгил тортардим, озгина қолди-ку, ўшалар билан ҳам ҳисоб-китобни тугатиб олай, кейин ётиб олиб илм билан шуғулланаман деб юпатардим ўзимни ўзим. Мавзу меники, уни ҳеч ким тортиб ололмайди, бунинг устига, у тўқсон тўққиз фоизга битган. Пуанкаре эса… шунча йил кутган, яна озроқ кутиб турса ҳеч нима қилмайди. Улгураман. Албатта улгураман. Ахир атай ўзимни орқага ташламаяпман-ку. Ҳозирча мажбурман. Аммо оз қолди, жуда оз қолди, яна бир зўр берсам бўлди…

Бу орада «ватан»ли ҳам бўлдик. Рафиқам орзу қилганидек, иккинчи қаватда, фақат икки хонали. Бир хона қарз бўлиб қолдим.

Бу орада, минг шукр, бир ўғил, бир қизнинг отаси бўлдим.

Бу орада бадқовоқ қайнонам раҳматли бўлиб кетди.

Бу орада Кембриждаги Клэй математика институти учинчи минг йиллик учун математиканинг етти энг муҳим масаласи рўйхатини эълон қилди. Ҳар бир масалани ечган кишига бир миллион доллардан мукофот ваъда қилинди. Пуанкаре гипотезаси ҳам бу рўйхатда бор эди…

Бу орада мен билан бир пайтда иш бошлаган Саидов йигирма етти ёшида фан номзоди, ўттиз ёшида фан доктори бўлди. Мен эса олтмиш ёшимда ҳамон катта ўқитувчи бўлиб, бир сўзни тўтиқушдай икки мартадан такрорлаб, талабаларга ўзим савол бериб, жавобини ҳам ўзим айтиб юрибман… Дарвоқе, яқинда бир танишимнинг номзодлик иши ҳимояси сабаб Саидов раҳбарлик қилаётган институтга бордим. Президиумда ўтирибди қиличдай бўлиб. Пўрим. Кўзлар чақнаган. Сира қаримагандай. Агар ёнма-ён туриб қолсак, бизни ота-бола дейишлари эҳтимолдан холи эмас… Саидов мен томонга бир-икки марта кўз ташлади, аммо танимади, шекилли. Қаёқданам танисин? Индамай ўрнимдан туриб залдан чиқиб кетдим. Саидов менинг ийиғи чиқиб кетган портфелимга қараб қолганини ҳис қилдим. Балки, ниманидир эслагандай бўлгандир…

Бироқ ўша куни менинг бошимга тушган шўришлар шу билангина тугаб қолмади. Институтнинг гилам тўшалган йўлагида кетарканман, девордаги зарҳал ҳарфлар билан «Бизнинг фахримиз» деб ёзилган доскага кўзим тушиб қолди. Институтнинг фахри бўлган олимларга шунчаки кўз ташлаб ўтаётиб ногоҳ ток ургандай жойимда қотиб қолдим. Янглишишим мумкин эмас эди. Учинчи қаторнинг бошида Муниса турарди. Ҳамон ўшандай муниса, маъсума, ўшандай тортинчоқ, ҳуркак нигоҳли… Гўё йиллар унга таъсир қилмагандай. Дир-дир титраб, аранг ўқий олдим: «Муниса Фалончиева. Физика-математика фанлари доктори. Фалон-фалон йиллари Теннесси университетида маъруза ўқиган…»

Институт биносидан қандай чиқдим, эслай олмайман…

Табиатда бўшлиқ бўлмайди. У албатта нима биландир тўлдирилади. Қанчалик тан олмасликка уринмайин, қанчалик қаршилик кўрсатмайин, жон-жаҳдим билан инкор этмайин, бироқ барибир табиат қонунлари қошида ожизлигимни ғира-шира бўлса-да идрок этиб турардим: онг-шуур, тафаккурни бирданига икки томонга йўналтириб бўлмайди, икки кемага осилган ғарқ бўлади. Инчунин, ё илм, ё моддият! Унисидан эллик, бунисидан эллик фоиз олиб яшаб бўлмайди. Бунинг самараси чала туғилган болага ўхшаб қолиши ҳақиқатга яқинроқ. Инчунин, тирикчилик ғуборига тўлган мияни ярқиратиб тозалаб ташламоқ, унинг йўналишини олдинги ўзанга қайтармоқ имконимдан хориждаги иш эмасми?..

Тан олай, болаларимдан умид қилгандим. Ҳар нечук, олма ўз дарахтидан узоққа тушмас. Бироқ рафиқам томонидан саркаш ўжарлик ва қатъият аралаш ишонч билан яратилган «бўшанг, ҳеч ишни эплолмайдиган, умри чақа санаб ўтаётган, бошқаларга ўхшаб бундай яхши яшашни ҳам билмайдиган» уқувсиз ота образи мен билан фарзандларим ўртасига ўтиб бўлмас хитой деворини ўрнатди. Шунда ҳам анча уриниб кўрдим. Аммо «икс»нинг кубидан оддий ҳосила ололмайдиган, логарифм билан интегралнинг фарқини билмайдиган болалардан буюк математик чиқмаслигини мендек уқувсиз катта ўқитувчи ҳам билиб-тушуниб турарди…

VI

Барибир, инсон умид билан, умид дарахти сўлганида эса илинж ниҳоли билан тирик дейишади.

Мен ҳар сафар янги ўқув йилида янги талабаларга маъруза ўқишни бошларканман, дарс охирида битта саволни ўртага ташлайман. Одатда, бу салгина мураккаб сўроқ бўлади. Яъни мен билишга уринаман: шу аудиторияда ўтирган қора кўзлар орасида ҳеч бўлмаса биттагина фавқулодда салоҳиятлиси учраб қолармикан? Бу хатти-ҳаракатим лакмус қоғозини синаб кўришдай гап, албатта: қани, аудиториянинг ишқорлилик, яъни илм даражаси қанчалик? Кўнгил туб-тубида эса илинж: зора, шунақа иқтидор чиқиб қолса-ю… қолиб кетган ишимни, ҳеч бўлмаса, гипотезани ечишга уриниб кўришни биргаликда давом эттирсак. Эҳтимол, ёшлик ғайрати ва кексалик тажрибаси қўшилган жойда чинакам мўъжиза юз берар. Ахир қатиқ тўкилгани билан кадида юқи қолади-ку.

Яқинда, ниҳоят, фурсат топиб қўлёзмаларимни диққат билан ўқиб чиқдим. Нимадир бордек, қалбни қоплаган кул орасида эса чўғлар милтираб қолаётгандек…

Афсуски, синовдан ҳар сафар ҳафсалам пир бўлавергач охири бу бенаф машғулотни тугатсаммикан деган ўйларга ҳам бора бошладим.

Аниқ эсимда бор – мен ахир математикман, рақамлар менинг кўзир қартам – янги ўқув йилининг биринчи маърузасини иккинчи курс талабаларига ўқидим. Ҳали айтганимдай, математиканинг ўз оҳанрабоси бор-да. Дунёнинг математик асосдаги бу қадар изчиллиги, ақл бовар қилмас мукаммаллиги мени ҳамиша ҳайратга солади. Балки, шу сабаблидир, маърузам якунланган сайин титраб, ҳаяжонга туша бошлайман, аммо бунинг оқибатида дудуқланиб қолишдан чўчиб, ўзимни ўзим назорат қилиб туришга ҳам уринаман. Ўша куни ҳам маърузам хотимасида доскадаги формулаларга ишора қиларканман, беихтиёр жўшқинлик билан:

– Агар Гауснинг манфий чизиғи юзанинг эгарга ўхшашлиги билан боғланган бўлса, масала бутунлай бошқача тус олади. Эътибор беринглар-а, бутунлай бошқача! Бу нақадар қизиқарли! – деб юбордим.

Олдинги партада ўтирган талаба ёнидаги шеригининг қулоғига шипшиди:

– Худди сигири эгиз туққандай қувонишини!

Аниқ эшитган бўлсам-да, айни дамда бунақанги луқмаларга эътибор бериб ўтирадиган аҳволда эмасдим. Мени масаланинг синоати ўзига мафтун этиб бўлганди:

– Бу ерда энди ҳатто Лобачевский назарияси ҳам ёрдам беролмай қолади. Бу нима дегани? Бу энди ҳандаса илмида янги кашфиётлар яратила бошланди де-дегани…

Дудуқлана бошладим. Бу ёмон аломат эди. Сал ўзимни босиб олдим-у, аудиторияга қарадим. Аммо биронта чақнаган, мен билан қўшилишиб ҳайратга тушаётган нигоҳни учратмадим. Ҳушёр тортдим. Кўнглим чопмай, ҳеч нарсага ишонмай турган бўлсам-да, соатимга қараб қўнғироқ чалинишига уч дақиқа қолганини кўрдим ва доскадаги формулаларга ишора қилдим:

– Мана энди лемма 2.1.1.га эътибор қаратинг-а. Маълумки, Гаусс эгри чизиғининг бир қисми бирламчи ­квадрат шакл коэффициенти билан аниқланмайди. Демак, биз «v»ни констант деб олсак, унда лемма бир нарсани очиқ-ойдин нима қиляпти? Ҳа, кўрсатяпти. Яъни юзадаги «v» ­констант бўлса, 0.1-формуладаги «D» ўз-ўзидан нимага тенг бўлиб қолади? Хўш?

Бу менинг лакмус қоғозим, яъни талабаларнинг илм даражасини аниқлаш юзасидан бераётган назорат саволим эди. Одатдагидай, талабалар жим. Мен қарасам, кўзларини олиб қочганлари қанча!

Ажабланганимни яшириб ўтирмадим:

– Ахир бу шундайгина кўриниб турибди-ку. Болалар, сал диққат қилинглар. Менга эмас, формулага қаранглар-а, формулага. Нақадар осон бу ечим. Озгина мантиқий фикрлаш керак, холос. Ахир биз ҳеч қўрқмасдан, мана, «v = cons» деб белгилаб қўйдик. Хўш, бу ҳолда 0.1-формуладаги «D» ўз-ўзидан нимага тенг бўлиб қолади?

Талабалар оғизларига сув солиб олгандай яна миқ этишмади. Мен худди шундай бўлишини билгандай, қовоғимни уйганча ўзим сира фойдаланмайдиган маъруза матнимни қайтариб портфелимга сола бошладим. Шу пайт ўртароқда ўтирган бир талабанинг қўл кўтарганини кўриб қолдим. «Бошланди. Ҳозир бутунлай бошқа мавзуда савол беради, одамни майна қилишга уринади. Сўтак!» деган ўйда ғижиниброқ бош ирғадим:

– Хўш?

Шунда йигитча нима деди денг:

– Агар «v»ни константа деб олсак, 0.1-формуладаги «D» нолга тенг бўлади.

Ўз қулоқларимга ишонмадим. Йўқ, «D» нолга тенг бўлиши тўғри эди. Аммо буни бу бола қаёқдан билди? Наҳотки, тахмин қилган бўлса?

– Ўртага чиқиб шуни кўрсатиб берсангиз, йигитча.

Талаба доска ёнига келди ва бир ярим дақиқа ичида ҳаммасини исботлаб ташлади. Мен анграйиб қолдим. Қўнғироқ жиринглади. Менинг аҳволимни кўрган талабалар жойларида жимгина ўтиришарди. Аранг сўрай олдим:

– Давом этоласизми? Энди биз юзада ҳосиласи нолга тенг бўладиган эгри чизиқли координатларни нима қилишимиз керак?

Йигитча иккиланмай жавоб қайтарди:

– Аниқлашимиз керак. Бунинг учун биз 0.2-формулани келтириб ўтамиз.

Талаба керакли формулани доскага ёза бошлади.

Худо бор! Мен излаганимни топган эдим! Ниҳоят! Умидим деярли узилиб бўлганида-я!

Дарсдан кейин талабани кафедрага чақирдим. Гаплашиб кўрдим. Бало экан. Туғма математик!

Мен қачондир бир умр ерга қараб ниманидир излаб юрган одам тилла танга топиб олганида ишонмасдан топилдиғини ташлаб юборган экан деб эшитгандим. Шу аҳволга тушиб қолмаслик учун эҳтиёткорлик билан иш тутдим. Аввалига «Математика бўйича талабалар орасида ўтказиладиган олимпиадага қатнашасиз» деган сабабни рўкач қилиб уни кутубхонага олиб бордим ва уч-тўртта керакли адабиётни олиб бердим. Мана шу китобларни диққат билан ўқиб чиқиш ва уқишни тайинладим. Йигитча одобли муллаваччадек бир оғиз «хўп бўлади» деди ва китобларни олиб кетди.

Кейинги ҳафта талабани имтиҳон қилиб кўрдим. Нима ҳам дердим, бола мен берган асарларни ўзим талаб қилгандай ҳам ўқиб, ҳам уқиб келганди. Қувончдан шайтонлаб қолишимга сал қолди. Талабада мен излаган илм ҳам, салоҳият ҳам бор эди.

Кафедрада ўтган учинчи сабоқдан кейин мен гапни аста-секинлик билан ўз мақсадим томон бурдим: бир асрдан бери ечимини тополмай келаётган Пуанкаре гипотезаси ҳақида сўзладим. Қизиқиши кучайсин деган мақсадда охири дунё математиклари шу бошқотирмани ечган олимга бир миллион доллар мукофот ваъда қилишганини ҳам қистириб ўтиб кетдим.

Кутганимдай, пул миқдорини эшитган талабанинг қош­лари керилиб кетди, кўзлари чақнади. Мен тўғри йўлдан бораётганимга ишонч ҳосил қилдим. «Шу пул эгасини кутиб ётибди. Эҳтимол, у бизники бўлар», – дедим.

Табиийки, талаба ишонқирамай бош чайқади:

– Шунча олим турганда…

Ўзимам шу жавобни кутгандим. Дарров тайёрлаб келган гапларимни тўкиб солдим:

– Бошқа олимлар ҳам худди шундай ўйлашади. Бу, аслида, ўзи йўқ воқеликнинг қуруқ ваҳимаси, шарпадан қўрқиш, арқонга осиб қўйилган, шамолда ҳилпираётган кўйлак ичида биров бор деб чўчиш. Шунинг учун ҳеч ким бу гипотезани ечишга астойдил киришмаяпти. Очиғи, йигитча, мен бу соҳада у-бу иш қилиб қўйганман.

Талаба яна менга ишонқирамай қаради:

– Сиз-а? – сўнг саволининг ўринсиз эканлигини ўзи ҳам пайқади, шекилли, дув қизариб кетди. – Кечирасиз.

– Ҳечқиси йўқ, – дедим дарҳол. Сўнг гапни ҳазилга бурдим. – Нима, мени осмондан мана шундай, катта ўқитувчи ҳолида портфелини қўлтиқлаганча тўғри аудиторияга тушиб маъруза ўқишни бошлаб юборган деб ўйлайсизми? Мен ҳам ёш бўлганман, ўзимга яраша орзуларим бўлган.

Ҳар қанча яширишга уринса-да, йигитча барибир гапларимга унчалик ишонмаётганлиги сезилиб турарди. Тўғри-да, Пуанкаре қаёқда-ю, қаршисида ғижим костюм-шимда, ийиғи чиқиб кетган галстукда ўтирган манави қориндор, сочи тўкилган, бунинг устига, салга боши қалтираб, ўзи дудуқланиб қоладиган, яна бир пайтлар ёш бўлганлигини даъво қилаётган домла қаёқда?!

Мен портфелимдан қўлёзмаларимни олдим. Аввал гипотеза хусусида узоқ маъруза ўқидим. Ҳеч қанақанги гап бўлиши мумкин эмас, талаба ўта зеҳнли, ўта фаросатли, аналитик фикрлашга мойил эди. У айтмоқчи бўлаётган фикр­ларимни жуда тез илғаб олар, баъзан дудуқланиб қолган кезларим ҳатто кўмаклашиб ҳам юборарди. Шундай бўлса-да, учинчи соат охирига борибгина йигитча менинг ниятимни бир қадар равшанроқ тушуна бошлади.

Менга шунинг ўзи етарли эди. Бизнинг фанда калаванинг учини топиб олсангиз бас, қолгани ўз-ўзидан чиқиб келаверади, оддий мантиқ шуни талаб қилади. Йигитчанинг ҳам мавзуга қизиқиб қолганлиги жойида тинч ўтиролмай қолганлигидан, лаблари қаттиқ қимтилганидан сезилиб турарди.

Эртаси куни яна учрашишга келишиб хайрлашдик.

Мен масрур эдим. Шу қадар масрур эдимки, кейинги йиллар ичида биринчи марта «прогул» қилиб иккинчи иш жойимга бормадим. Учинчисига ҳам. Хотинимнинг ­«…ни­ма қиламан? …қандай яшайман?» қабилидаги изтиробли нолишларини эшитмаслик учун қулоқларимга пахта тиқдим-у, хонамда китоб ўқиб ётавердим.

Мен яна илмга қайтмоқда эдим. Тирикчилик ташвишларига ўттиз йиллик умримни қурбон қилдим, етар ахир. Мен ҳам инсонман. Ўзим учун озгина яшай, ўзимнинг ёшлик орзу-ниятларим учун озгинагина ишлай. Армон билан ўтиб кетмай бу дунёдан! Кўзим очиқ кетмасин. Уч жойда эмас, саккиз жойда ишлаган тақдиримда ҳам бу рўзғор аталмиш кундалик ғорнинг эҳтиёжларини қондириб бўлмас экан-ку. Мана, уйимиз беш хонали, аммо бизга энди ҳовли керак. Ўғил бўй етиб турибди, уни уйлантириш керак. Коллежни битираётган қизимизга ҳам совчилар келаётганмишмией. Демак, тайёргарлик кўриб қўйиш керак. Ахир бир ютум ҳаво ҳам ўтмайдиган даражада зич муаммолар ҳалқаси борлиғимни ўраб-чирмаб олганига неча замонлар бўлди. Чиқай ҳеч бўлмаса озгинагина муддат эркинликка, парчалай кишанларни! Менга бир ютум ҳаво беринглар ахир, бир ютумгина! Кейин майли…

Дилимнинг қай қоронғи, ҳамманинг, ҳатто ўзимнинг ҳам нигоҳимдан пинҳон пучмоқларида бир телбавор ўй кезардики, мабодо Худо, «Ол, қулим», – деса-ю, талаба иккаламиз гипотезани ечсак, мен… мен мукофот пулидан воз кечаман. Майли, талаба олсин, унга керакдир. Аммо мен ўзимга тегиш­ли беш юз минг доллардан воз кечаман. Тўлалигича! Илло… илло, мен бир асрдан бери жумбоқ бўлиб келаётган гипотезани исботлаб кашфиётга эришган маҳалим ҳис қилган шодлигим, бахтимни ярим миллион доллардан қиммат деб ҳисоблаган бўлардим. Тушунтириб беролмадимми? Буни тушуниш учун одам ҳақиқий математик бўлиши керак. Тўғри, пулдан воз кечганимни эшитган хотиним мени тириклай ғажийди, болаларим нафрат билан қарашади, таниш-билиш­ларим телбага чиқаришади. Аммо мен барибир шундай йўл тутаман. Назаримда, талаба ҳам шундай қиладигандай. Ахир унинг томирларида асл математикнинг қони оқмоқда…

Туни билан қўлёзмаларимни титиб чиқдим. Мен яна ҳов ўшал даврдаги ғалаба исини туя бошлаган тадқиқотчига айланиб бормоқдайдим…

Эртаси куни университетга худди байрамга бораётгандай кўтаринки кайфиятда, учта ноёб китобни портфелимга солган кўйи ғўдайиб йўл олдим.

Йигитча келишилган пайтда кафедрага кириб келди. Буям мени хурсанд қилди: аниқлик – математикнинг биринчи фазилати. Мана шу кайфият таъсирида бўлса керак, талабани мақтаб қўйишдан ўзимни тийиб туролмадим:

– Йигитча. Нигоҳингиз ўткир, шуурингиз тиниқ. Очиғини айтаман, шунча йил дарс бериб бу гипотеза моҳиятини тушунган, уни ечишга жазм қилган талабани нима қилмагандим? Учратмагандим. Тўғри, бу гипотеза ечимини топишга анча вақтимизни нима қиламиз? Тўппа-тўғри, сарфлаймиз. Лекин ишонаверинг, бу арзийдиган иш бўлади. Нафақат арзийдиган, балки фан оламида катта шов-шув ясайдиган иш бўлади. Ечимни тополсак, бутун Ўзбекистон математиклари бизга нима қилади? Ҳа, ҳавас қилади. Мен нима деяпман? Нафақат юртимиз, ҳаттоки дунёнинг манаман деган олимлариям…

Жўшиб гапираётган маҳалим қарасам, талабанинг шашти пастроқ. Ўзиям журъатсизлик билан:

– Домла, – деб қўйди.

Одам баъзан келаётган хавфни олдиндан сезади дейишади. Юрагим увишиб, сергак тортдим, йигитчага далда беришга уриндим:

– Чўчияпсизми? Асло чўчиманг. Ёшсиз, ғайратингиз, кучингиз, билимингиз бор. Бу иш иккаламизнинг қўлимиздан нима қилади? Келади. Албатта келади.

Мана шунда… мана шунда талаба чўнтагидан зарҳал таклифнома олиб узатди ва:

– Шунақа бўп қолди, устоз, – деди бир оғиз. – Оилада тўнғич ўғилман…

Бу икки кундан кейин бўладиган тўйга таклифнома эди. Бўшашиб қолдим. Тилак билдирган бўлдим:

– Табриклайман. Вақт арифметик прогрессияда ўсгани сайин бахтингиз геометрик прогрессияда кўпая борсин.

Кайфиятим тушиб кетганини сезди, шекилли, йигитча нимагадир шоша-пиша ўзини оқлай бошлади:

– Лекин бу гипотеза билан, устоз, албатта шуғулланаман. Тўй ўтиб олсин.

Паришон аҳволда унинг гапини маъқулладим:

– Албатта, албатта. Аввал тўй ўтиб олсин.

Бунга сайин талаба мени ишонтиришга зўр берарди:

– Тўйдан кейин хотиржам бўлиб олиб бемалол илм билан шуғулланавераман. Мана кўрасиз. Тушунинг, устоз…

Нима дердим?

– Албатта. Албатта, тушунаман, – дедим.

Йигитча яна ўзини оқлади:

– Очиғи, тез тўй қилмасак, бахтимдан ажралиб қоламан.

Хаёлим бошқа ёққа кетганди. Аммо навбатчи жумлаларни бир амаллаб тилга олдим:

– Албатта, албатта. Шахсий бахт муҳим.

Яна қисир ваъда янгради:

– Тўйдан кейиноқ илмга астойдил киришаман…

Куёв йигитнинг бўйнига ҳеч қачон амалга ошмайдиган мажбуриятни юклаб қўйишдан ўзимни тийдим:

– Албатта. Фақат ҳеч бўлмаса кичик чиллангиз ўтиб олсин-да, йигитча.

Талаба жонланиб қолди:

– Сўраб билиб олдим. Кичик чилла йигирма кунда тугаркан. Ўшангача уйда бўлишим керак экан. Лекин ана ундан кейин кўрасиз, устоз, астойдил киришаман. Ўзи жуда қизиқ гипотеза экан.

Беихтиёр тан олдим:

– Қизиқ ҳам гапми, ҳикматнинг кони.

Талаба тўйга яна бир бор таклиф қилишни унутмади:

– Албатта келинг, домла. Кутамиз. Кичик чилла ўтиб олсин, кейин енг шимариб олиб ишга кирашамиз. Унгача гипотеза кутиб туради.

Беихтиёр талабага «ялт» этиб қарадим. У беғубор кўзларини менга тикиб турарди. Афтидан, айтаётган гаплари ростлигига ўзи ишонарди. Бу сафар кўнглимдагини айтмасликнинг иложини қилолмадим:

– Тарихнинг такрорланишини қаранг. Ҳар қалай, тараққиёт спиралсимон шаклда эканлиги рост, шекилли. Биласизми, барибир тараққиёт бор. Худди шу гапларни мен ўттиз йил бурун тўйим олдидан ўзим ўзимга айтгандим, ўзим ўзимни ишонтиргандим. Сиз бўлса менга овоз чиқариб айтяпсиз. Ўшанда менам Пуанкаре кутиб туради дегандим. Пуанкаре кутиб турди, албатта, роса кутди, сабр-тоқат билан ўттиз йил кутди. Лекин мен…

Қарасам, бола бечоранинг кўзлари аланг-жаланг бўляпти. Дарров ўзимни тутиб олдим, овозимдаги титроқни ҳам яширишга муваффақ бўлдим:

– Бахтли бўлинг. Тўйингизга эса, олдиндан очиқ айтиб қўяй, боролмайман. Бунинг учун узр. Очиғи, бугун сизга яна учта китоб бериб турмоқчийдим. Ўқишга ва уқишга. Лекин тўй ташвишлари билан экансиз. Албатта, ёқимли ташвишлар. Шунинг учун – мен портфелимдан ўтган куни иккинчи иш жойимдан олган маошимни чиқардим – ҳозирча китобларни қўйиб турайлик-да… Бу сизга. Оз бўлсаям кўп ўрнида нима қиласиз? Кўрасиз. Тўёна дегандай.

Хурсанд бўлиб кетган йигитча пулни ҳатто номига бўлса ҳам бир марта қайтариб беришга уринмаганидан сездимки, бу борада муаммолари етарли. Бир кунлик шогирдим қайта-қайта раҳмат айтган кўйи чиқиб кетди. Дилимда ёмон бир оғриқ қолди: назаримда, пулни кўриб миннатдорчилик билдираётган пайти йигитча бошини сал пастга эггандек бўлди. Яна ким билади дейсиз. Балки, менга шундай туюлгандир. Ўзидан ҳадиги бор бировга шубҳаланиб қараши рост-да.

Мен жойимга беҳол ўтириб қолдим. Ўтирдим, ўтирдим. Ногаҳон… ҳўнграб йиғлаб юбордим ва кўз ёшим аралаш Яратганга илтижо қилавердим, қилавердим:

– Худойим! Мени ўттиз йил орқага қайтар, Худойим… Худойим, мени ўттиз йил орқага қайтар…

VII

Менда нимадир ўзгариш юз берган эди.

Рафиқамнинг шунча таваллолари, йиғи-сиғи­ла­рига, ҳаттоки «Шу юришингиз бўлса, бир ойдан кейин оч қоламиз! Унда тўйни битимизни сотиб ўтказамизми?» қа­билидаги ваҳималарига қарамасдан қолган икки иш жойимга «адашган ходимнинг қайтиши» қиёфасида бош эгиб бормадим: ўзимни касалга солдим ва кўрпа-тўшак қи­либ ётиб олдим.

Мен… мен уйдагилардан яшириниб ишлардим. Кўнглим ниманидир сезарди: гипотеза ечими яқиндай, жуда яқиндай. Мен бу сирли қасрга олиб кирадиган дарвоза ёнида бир шода калит кўтариб турардим гўё. Энди қулфга мос калитни топиб олсам бас эди. Мен яна бир нарсани сезардим: менга ёш ақл, тийрак тафаккурли биргина ёрдамчи керак эди. Албатта, «кичик чилла… катта чилла» деб юрган талабадан ҳозир, балки, кейин ҳам умид йўқ ҳисоби. Эҳтимоллар назариясига кўра, қўлимдаги калитларнинг ҳаммасида ҳам қулфни очиш имконияти мавжуд. Аммо бунга жуда кўп фурсат кетарди. Менда эса бу фурсатнинг ўзи йўқ. Орадан бир ҳафта ўтар, кўпи билан ўн кун ўтар, сўнг мен тўшагимдан туриш ва бошимни янада қуйироқ эгиб қўшимча юмуш излашга тушишга мажбур эдим. Бусиз мумкин эмас. Бусиз бўлмайди. Шусиз ҳам ваҳима морлари миясини еб бўлган, бўлғуси тўй харажатларидан бошқа нарса кўзига кўринмаётган рафиқам бундан ортиғига дош беролмайди.

Ҳаш-паш дегунча ўн кун ўтди-кетди. Мен ҳамон эшик ёнида, калитларни бир-бир қулфга солиб кўрардим гўё. Менга вақт керак эди. Ҳеч бўлмаса яна ўн кунгина. Ҳеч бўлмаса яна бир ҳафтагина. Аммо бу вақтни қайдан оламан?..

Ишга чиқдим. Университетда омонат эдим. Ёшим олтмишга бориб қолди. Тез орада пенсияга чиқаман. Илмий унвоним эса йўқ. Демак, аввал ярим штатга туширишади, кейин юмшоқлик билан «ўз хоҳишимга кўра» ишдан бўшашни таклиф этишади. Рози бўлсам, эҳтимол, «узоқ йиллик самарали меҳнатим учун» фахрий ёрлиқ билан тақдирлашиб, зар чопон ҳам кийдиришар…

Қўшимча иш ҳам топдим. Уйга ярим кечаси, ҳар қанча ҳориб-чарчаб қайтсам-да, жилла қурса, бир-икки соат гипотеза билан шуғулланишга ўзимда куч топишга ҳаракат қилардим. Аммо бу осон эмасди. Э воҳ, мен энди ёш эмасдим, қудратли вақт ўз таъсирини ўтказмоқда эди. Кўпинча қўлёзмаларимга бош қўйганча ухлаб қолардим-у, эрталаб умр йўлдошимнинг умидсиз хаста мисоли ваҳимага тўла зориллашидан сесканиб уйғониб кетардим: «… нима қиламан? …қандай яшайман?»

Айёрлик қилмоқчи бўлдим: хотинимга йўлланма олиб бирон дам олиш уйида ҳордиқ чиқариб келишни таклиф этдим. Кўпи билан ўн икки кунга. Ҳам соғлиққа фойдали, бунинг устига, шунча йил яшаб бирон марта сайр-саёҳатга чиқмадинг, чет элга бормадинг, ҳатто шундоққина биқинимиздаги Чорвоқ денгизига ҳам бир марта қадам ранжида қилмадинг-а… Рафиқам менга аввал ажабланиб-шубҳаланиб, сўнг баайни довдир одамга қарагандай масхаралаб қаради ва айтдики… Хуллас, агар сал юмшоқроқ ибораларда ифодалайдиган бўлсак, шу пайтгача дам олмаган фидойи хотиним бундан кейин ҳам дам олишни хаёлига келтирмас экан, чунки унинг учун – мендек тепса тебранмас, лоқайд, дангаса эрдан фарқли равишда – болаларнинг бахти тўкис бўлиши муҳим экан, бу тўкислик эса эл қатори ўтказилган тўйда намоён бўларкан, шу сабабли ҳар бир сўм ҳисобда бўлган шу кунларда иккинчи марта бундай таклиф билан чиқишга журъат этмаслигим, ундан кўра кўпроқ пул топишни ўйлашим керак экан, зеро, оила аъзоларини таъминлаб қўйиш, болаларнинг тўйини ўтказиб бериш эрнинг биринчи вазифаси экан ва ҳоказо, ва ҳоказо (ҳа, бу хотин дам олиш-пам олишга бормайди, мабодо санатория-панаторияга обориб боғлаб қўйиб қайтсам, арқонларни тишлаб-узиб, узолмаган тақдирда эса ҳаккалаб бўлса ҳам мендан бурун уйга етиб келади). Кейин эса яна эски пластинка айлана бошлади: «Агар сизга мен тегмаганимда ё ўзингизга ўхшаган довдир хотин йўлиқиб қолганида, ана ўшанда кўрардингиз нима бўлишини! Ҳалиям раҳмат денг, мен шу оилани бир амаллаб эплаб турибман. Агар бошқа хотин бўлганидами… агар бошқа хотин бўлганидами…»

Юрагим симиллаб оғриб кетди: дарҳақиқат, бошқа хотин бўлганида нима бўларди? Айтайлик… Йўқ, йўқ… Мен бу ўйни ҳайдаб солишга шошдим… Балодан нари…

Ҳаёт шу зайлда давом этарди. Мен тегиб-қочиб ҳамон гипотеза исботи устида ишлардим. Иш тизимга қўйилмаганидан кейин одам чалғиркан. Устига-устак, аллақачон катта чилла муддати тугаганига қарамасдан, зийрак талабадан дарак йўқ эди. Гуруҳ раҳбаридан суриштирдим: куёвтўра аллақандай бош-охири йўқ маросимлару тадбирлардан бўшамаяпти экан. Аммо вақт топгандан чопиб келишга ваъда бериб юборипти. Шундай бўлишини билиб турган бўлсам-да, беҳад чарчаганим сабаблими, ўзимни босиб туролмай барибир жаҳлим чиқди, қаттиқроқ гапириб ҳам юбордим: «Ваъдасини бир жойига боссин…» Гап нимадалигини тушунмай турган бўлса-да, тили заҳаргина раҳбар ҳам қарз бўлиб қолмади, мени ўхшатиб тузлади: «Алам қилса, орқангизга қалампир қўйинг…»

Шундай кунларнинг бирида…

Шундай кунларнинг бирида… интернетга қарадим-у… кўзларимга ишонмадим… дарди дунёйим қоронғи бўлиб кетди. Санкт-Петербург шаҳрида яшайдиган, институтда катта илмий ходим бўлиб ишлаётган 41 ёшли Григорий Перельман деган математик Пуанкаренинг гипотезасини тўла-тўкис нима қилибди? Ҳа, исботлаб берибди-қў­йибди… «Science» журнали Пуанкаре теоремаси исботини «йил кашфиёти» деб эълон қилибди. Ўзимизнинг Сильвия – Зулфия Назар исбот муаллифини кўкларга кўтарган мақоласини чоп этишгаям улгурибди. Перельман бизнинг соҳада нуфузига кўра Нобель мукофотига тенг ҳисобланадиган халқаро «Филдс» медали билан тақдирланибди…

Шоирлар алдайдилар. Нима эмиш, қандайдир бир мавзуни ёзмоқчи бўлиб юрсанг-у, уни сендан олдин кимдир қоғозга тушириб қўйса, бундан хурсанд бўлишинг керак экан. Бекор гап! Эҳтимол, адабиётда шундайдир, аммо аниқ фанларда эмас. Мен унақанги бағрикенг одам ҳам эмасман. Мен ичиқора одамман. Худо шоҳид, бу оламшумул янгиликни ўқиганимда бутун вужудимни ҳасад ва алам фасоди тўлдирди. Мен ўзимни тишлаб ташлагудай аҳволга тушдим: «Нега у? Нега у? Нега мен эмас?..»

Ҳаёт мен учун ўз маъносини йўқотди.

Аммо бу ҳали ҳолваси экан. Тез орада сайтда Перельманнинг гипотеза ечими ифодаланган мақолаларини эълон қилишди. Э Худо, бу нима деган гап? Менга яна қандай жазо­йинг бор? Қачонгача устимдан куласан? Ахир… ахир бу тўқсон тўққиз бутуну юздан тўқсон тўққиз фоиз менинг ечимим-ку!!! Ахир мен тўғри йўлдан борган эканман-ку. Сўнг­ги ноль бутун юздан бир фоиз иш қолган экан-ку! Бир ойгина, йўқ, йўқ, кўпи билан бир ҳафтагина қимирламай ўтириб илм қилганимдами, гипотезани ўзим исботлаган бўлардим. Агар зукко талаба ҳам ёнимга қўшилганида, эҳтимол, биргалашиб бу ишни янада тезроқ ниҳоясига етказардик… Ахир озгина қолган экан-ку… Озгинагина қолган экан-ку…

Менга кўрсатган шунча жабринг каммиди, Яратганим? Нега мени шундай имкониятдан маҳрум этдинг? Нега оғзимдаги ошимни олдиришимга йўл қўйдинг?.. Нега? Нега ахир? Гарчанд биламан, бу сенинг айбинг эмас, бироқ нима қилай, ўзим ўзимни айблайми? Ўзим ўзимни жазолайми? Бу билишим менга азоб-изтиробдан ўзга нима олиб келади, нима?..

Худойим! Мени ўттиз йил орқага қайтар, Худойим… Худойим, мени ўттиз йил орқага қайтар…

VIII

Қўлёзма шу ерда тугаганди.

Талаба бир даста қоғозни стол устига қўйди, қаршисида ўзига диққат билан тикилиб турган шифокорга қараб тараддудланди, ноиложлигини билдираётгандай елка қисиб қўйди:

– Очиғи, аниқ бир нарса деёлмайман.

Шифокор бош ирғади:

– Тушунаман, тушунаман.

Талаба эҳтиёткорлик билан сўради:

– Ўзи… ўзи яхшими?

Шифокор ачинганини билдираётгандай хўрсиниб қўйди:

– Бир соқолли одамнинг расмига қарагани-қараган.

Талаба сумкасидан бир сурат олиб кўрсатди:

– Шуми?

Шифокор бош ирғаб тасдиқлади:

– Худди ўзи.

Талаба изоҳ берди:

– Бу ўша Григорий Перельман. Пуанкаре гипотезасини исботлаб берган.

Шифокор жонланиб қолди:

– Эшитгандим. Айтгандай, унинг ўзига бериладиган миллион доллар мукофотдан воз кечгани ростми?

– Рост.

Шифокор кўрсаткич бармоғини чаккасига олиб бориб айлантирди:

– Бизнинг мижоз экан-да.

Талаба безовталанди:

– Йўғ-э. Тўғри, у торгина икки хонали уйда, онаси билан камбағалгина яшайди. Битта маошга. Лекин…

Шифокор ишонч билан бармоқ силкиди:

– Тўппа-тўғри. У бизнинг мижоз. Ахир бу замонда қайси соғ одам миллион доллардан воз кечади? Шизофрениянинг шунақа формаси. Унга мания величия қўшилган бўлиши мумкин, – сўнг ичкарига ишора қилди. – Худди устозингиз каби.

Талаба нимагадир тобора ўнғайсизланиб борарди.

– Йўғ-э.

– Бунақаларни кўравериб кўзим пишиб кетган, ука, менга ишонаверинг. Ташхисимга каллам билан жавоб бераман.

– Лекин Перельман дунёдаги тирик даҳолар рўйхатининг тўққизинчи қаторида турибди-да!

Шифокор ҳайрон бўлди:

– Тўққизинчи? Нега биринчи эмас?

– Билмадим.

– Умуман олганда, бу ҳам менинг ташхисимни тасдиқлаяпти. Чунки даҳолик билан телбаликнинг ораси бир қадам, буларнинг орасида читтакка ўхшаб у шохдан бу шохга сак­раб юрганлари қанча!.. Айтгандай, мен барибир тушунмадим, ўша телба нега бир миллиондан воз кечганлигининг сабабини бундай одамга ўхшаб айтганми?

– Айтган. «Мен энди коинотни бошқаришни биламан, шу ҳолимда миллион долларнинг орқасидан чопиб юраманми?!» – деган.

Шифокор ишонч билан бош ирғади:

– Супер шизик.

Талаба шошаётганини билдирмоқчидай бир қўзғалиб қўйди.

Шифокор қоғозларга ишора қилди:

– Буларни нима қиламиз?

Талаба иккиланиб қолди:

– Билмасам.

Шифокор қоғоз тахламинининг бир чеккасини ручкасининг учида кўтариб кўрди.

– Бирон жойга ишлатиб юборайлик десак, қоғози қаттиқ. Бунинг устига, орқасига ҳам бир балолар ручкада ёзиб-чизиб ташланган экан.

Талаба энг юқорида турган қоғозни олиб орқасига қаради:

– Ҳа, бу ўша, домланинг Пуанкаре гипотезаси исботи бўйича қилган ишлари.

Шифокор таъкидлаб сўради:

– Энди булар бирон аҳамиятга эгами?

Жавоб қисқа бўлди:

– Йўқ.

Шифокор пихиллаб кулди:

– Тушунаман, тушунаман. Поезд кетиб бўлган денг… Тўйдан кейин хинани қаерга қўйиш кераклигини эса муҳтарам устозингиз жуда яхши билади, жуда яхши. Тўғрироғи, биларди… Хўп, келишдик, бу қўлёзмани таниш бир макулатурачига топшириб юборамиз. Ҳар қалай, жамиятга озроқ бўлса ҳам фойдаси тегади-ку. Ҳи-ҳи-ҳи. Туалет қоғози сифатида бўлса ҳам.

Талаба қизаринқираб ерга қаради.

Шифокор ишчан оҳангга ўтди:

– Хўш, учрашасизми устозингиз билан?

Талаба иккиланиб қолди:

– Тўғриси, сал шошиб тургандим. Келинингизнинг…

Шифокор кўрсаткич бармоғини кўтариб йигитчани гапдан тўхтатди:

– Бунинг менга аҳамияти йўқ. Айтгандай, қовуннинг яхшиси кимга насиб қилишини эшитган чиқарсиз? Устозингиз ҳам хотинга ёлчиган экан лекин. Шукр қили-иб, борига қаноат қили-иб яшайвермайдими?! Бечора аёл кўзидан ёши дарёдай оқиб ҳар куни икки марта хабар олиб кетяпти. Тушгача бир марта, тушдан кейин бир марта. Садоқатни қаранг! Аммо устозингиз сизни сўрагани-сўраган. Айтишига қараганда… – у яна пихиллаб кулиб юборди, – айтишига қараганда, оламшумул кашфиёт арафасида эмиш. Бу масалада унга фақат сиз ёрдам бера олармишсиз. Ўзиям сизни нақ йигирма марта сўради.

Талаба соатига кўз ташлаб қўйди:

– Майли, ўн дақиқача вақтим бор.

– Хавфсизлик масаласи юзасидан хавотирланаётган бўлсангиз сира ташвишга тушманг. Бу борада ҳамма чора-тадбирлар олдиндан ҳисобга олиб қўйилган.

IX

Шифокор бежиз хавфсизлик масаласига алоҳида эътибор қаратмаган экан. Бемор учрашув хонасига бир эмас, икки бақувват санитар ҳамроҳлигида кириб келди. Аммо домлани бу сира ташвишлантирмаётганга ўхшарди. У шогирдини кўрган заҳоти яшнаб кетди, кўкрагига босиб олган, ийиғи чиқиб кетган портфелидан майда ҳарфларда нималардир ёзилган бир варақ қоғоз чиқарганча энтикиб-ҳовлиқиб гапира кетди:

– Йигитча. Сиз ҳозир орзу қилиш ёшидасиз. Сизда математикага истеъдод бор. Шу истеъдоднинг сўниб қолишига нима қилманг? Ҳа, йўл қўйманг. Агар илм қиламан десангиз, қўлимдан келганча кўмаклашаман, кейин математика институтига олиб бораман, у ерда зўр-зўр каллалар бор.

– Домла…

– Лекин сизга айтмоқчи бўлган асосий гапим бу эмас. Асосий гапим шуки… – домла қўлидаги қоғозни ялов мисоли баланд кўтариб унга ишора қилган кўйи жўшқин оҳангда хитоб қилди. – Биз биргаликда мана буни ечамиз! Бу гипотеза Перельманнинг тушига ҳам нима қилмаган? Кирмаган. Бу сизга Пуанкаре эмас! Бу бутунлай бошқа масала. Буни Шарқ деб қўйибдилар…

Талаба журъатсизроқ тарзда эътироз билдиришга уринди:

– Домла…

Аммо кўзлари илоҳий илҳомдан чақнаётган, ёноқлари ловуллаётган, вужуди дир-дир титраётган домла уни гапиргани қўймади:

– Ишонаверинг, бу фан оламида катта шов-шув ясайдиган иш бўлади. Ечимни топсак, керак бўлса, Перельманнинг ўзи бизга нима қилади? Ҳа, ҳавас қилади. Мен нима деяпман? Перельман ким бўлибди, ҳаттоки…

Соатига зимдан кўз ташлаб олган йигитча баттар тоқатсизланди ва бу гал сал кескинроқ оҳангда гапириб юборди:

– Домла, узр, лекин мен сал шошиб тургандим. Ташқарида келинингиз кутиб турибди. Биз у билан…

Домла устидан совуқ сув қуйилгандек бирдан ҳовуридан тушиб, сергак тортди, сўнг қўлидаги қоғозни узатаркан, шогирдига қандайдир чўчиброқ, эҳтиёткорлик билан мурожаат қилди:

– Бу дастлабки босқичнинг натижалари, йигитча. Керакли адабиётларни ёзиб қўйганман. Уларни топиб келсангиз, бемалол иккинчи босқични бошлаб юбораверамиз.

Талаба шошиб ўрнидан тура бошлади:

– Хўп, хўп.

Домла ногаҳон шогирди томон энгашди, шошиб, биров эшитиб қолишини истамагандек қизғинлик билан шивирлади:

– Ҳаммаси, ҳаммаси ўзимизга боғлиқ. Баҳона қидирманг, сабабни маҳкам ушланг, орзуга интилишдан чўчиманг. Математика ва фақат математика. Бошқа ҳаммаси бекор…

Ташқаридан қараганда бемор қайтиб жойига ўтириб қолган талаба устига ётиб олаётгандай эди. Ҳар қалай, нафақат йигитча, балки қўлларини чалкаштириб турган ҳушёр санитарлар ҳам шундай гумонга боришди, шекилли, бирдан беморга ёпишишди ва уни осонлик билан кўтариб олишганча ичкарига судраб кета бошлашди. Бир амаллаб қўлидаги қоғозни ваҳимадан афти қийшайиб кетган талаба томон отишга улгурган, сўнг, бу манзарани кўрмаслик учунми, нигоҳини оппоқ шифтга тиккан домла қуйилиб келаётган кўз ёшлари аралаш юракни ўртаб юборадиган даражада изтироб билан илтижо қилди:

– Худойим! Мени ўттиз йил орқага қайтар, Худойим… Худойим, мени ўттиз йил орқага қайтар…

Талаба уст-бошини қоққан бўлиб ўрнидан турди. Оғир уф тортиб соатига қараркан, сесканиб кетди. У ростдан ҳам кечикаётган эди. Илдам юриб эшик ёнига борган йигитча ногоҳ тўхтаб ортига ўгирилди. Домла қолдирган, чумоли изидек майда ҳарфларда турли формулалар ёзилган, график-диаграммалар чизилган қоғоз ерда ётарди. Оний сония давом этган мулоҳазадан сўнг талаба йўлидан қолмасликка қарор қилди ва учрашув хонасидан чиқди-кетди.

Узун йўлак охиридаги қалин эшик тарақлаб очилди, беморни ичкарига олиб кириб кетишди. Домланинг изтиробли нидоси кимсасиз учрашув хонасидан тобора узоқлашаверди:

– Худойим, мени ўттиз йил орқага қайтар… қайтар, Худойим…

Ахийри сас ўчди…

Муаллифнинг сўнгсўзи:

ПУАНКАРЕ

ёхуд англашга уриниш изтироблари

…Бу дунёда ҳар кимнинг ўз Пуанкареси бор. Ҳар ким умри давомида унинг гипотезасини ечишга уринади. Гарчанд бу осон эмас. Шу боис ечимни топишга киришмасдан бурун ҳафсаласи пир бўлганлар, бошлашга бошлаб қўйиб, сўнг аро йўлда ортга қайтганлар, энг ёмони эса мақсадга етай-етай деганда ҳориб-чарчаб, тирикчилик аталмиш туганмас майда-чуйда ташвишларга алаҳсиган ҳолда шартта ҳаммасига қўл силтаганлару оний сониялар ичида «жон-жон» дея буткул ўзга тутумларнинг этагини тавоф қилишга ўтганлар қанчадан-қанча. Мақсад маёғи эса олисда, туман ортида сароб мисоли жимирлаб ўзига имлайверади. Ўнғайи уни инкор этиш, воз кечиш, «қандайдир тушуниксиз… мубҳам… хавфли… ечимсиз… қимматли вақтингни сўриб олади» қабилидаги дастакларни ўз-ўзингга эълон қилиш, элбурутдан бу ажримга иқрор бўлиш, зўр бериб маъқуллаш, неча-неча асрлик синовдан ўтган шу йўл билан онг-шууринг, қалбингни эгаллаб олган кўникишнинг совуқ кули орасида ожизона милтираб қолган виждоннинг чўғларига сув сепиш; кўзни юмиб олиб такрорлаш: «Йўқ у… йўқ…». Бу осон, жудаям осон. Фақат фавқулодда иродали инсонгина бундоқ қудратли оҳанрабога тортилиб, якранг издиҳомга қўшилиб кетмасликка, кўзларини йириб очиб бўлса ҳам воқеликни англашга уринишга ўзида куч топа олади ва яна ҳаммаси бошидан бошланади…

Бани башар дунёга келиб, тирикликнинг сирли-сеҳрли, илоҳий тамаддун жараёни бошланибдики, ҳаёт аталмиш улуғ муаллим коинот сарвари бўлмиш ҳар бир одам олдига бир-биридан мураккаб, айни пайтда, кулгили даражада ўта жўн синоатлар гипотезасини қалаштириб ташлайди: истаганингни танлаб ол-у, қисқагина давом этадиган умринг давомида ўз ҳаётинг, кечажак кунларинг моҳият-мазмуни билан уни исботла, инсон бўлиб яша, инсон бўлиб қол. Шу маънода мен қайсидир маънода ҳаётнинг ўзини мутафаккир Пуанкаре деб биламан.

Ҳаёт-Пуанкаре айтади: «Ҳалол яша». Ўта жўн, ўта ибтидоий тушунча, ҳатто исбот ҳам талаб қилиб ўтирмайдиган аксиома, шундай эмасми? Ахир икки карра иккининг ҳам, иккини иккига қўшишнинг ҳам йиғиндиси тўрт бўлиши барчага аён ва равшан-да. Аммо атрофга қаранг, мана шу Одам Ато замонидан қолган тамойилга амал қилиб яшаётган, унинг нақадар ҳаётийлиги, давомийлиги, боқийлигини исботлаб бераётганлар миқдори бошни айлантириб, кўнгилни ҳаприқтириб юборар даражада бемислми?

Ҳаёт-Пуанкаре айтади: «Дўстликка содиқ бўл, ундан манфаат кутма». Бунинг нимаси тушуниксиз, нимаси мураккаб дерсиз? Аслида, ҳамма гап шунда: буюк соддалик ботинида инсон шуури, юрагини ларзага соладиган даражада қаттол шафқатсиз ҳақиқат пинҳон. Қани дўсти содиқ? Қани у жўмард инсон? Қани у ботқоқликдаги манфаат тушунчасидан қўл етмас даражада юксакликка кўтарилган туйғу?..

Бу дунёни ҳар ким ўз қаричи билан ўлчайди, ўз нуқтаи назари, ўз мезонлари, ўзининг яхши-ёмон, аччиқ-ширин ҳаётий тажрибаси, чиқарган кўламли-кўламсиз хулоса-сабоқларидан келиб чиқиб баҳолайди. Гарчанд биламиз: баҳо хусусий, аммо ундан ўзга воситани топиб бўлармиди?.. Қирқ йиллик дўстим хиёнат қилди, тўрт сўм илинжида мени сотди; бу ёғи ўз-ўзидан аён: бир марта бу ишга журъат этилдими, энди тўхташ маҳол, аксинча, жўрам энди мени эмас, ўзини тобора арзонроққа сотаверади, сотаверади. Гарчанд давраларда, ўзга таниш-билишлар, яқин-биродарлар олдида қучоқ очиб кўришади, аммо кўриб-сезиб тураман: у энди кўзимга тик қарай олмайди, нигоҳини олиб қочгани-қочган; балки, шу кўйга тушиб қолгани учун мени янада ёмон кўриб қолган, аммо на илож, жўрам энди шундай яшашга маҳкум, бу ёғи энди ўзи танлаган қисмат: арпа экиб, буғдой кутмайдилар; Ҳаёт-Пуанкаренинг ўта жўн гипотезасини жўрам исбот этолмади, қирқ йиллик саъй-ҳаракатдан сўнг манзилга етай-етай деган палла ортга чекинди, уни яхши яшашга халақит берадиган, аллақачон эскилик сарқитига айланиб улгурган тушунча деб ўзича ҳукм чиқарди, ўзича муҳр босди; ҳукм қатъийлиги, шикоятлар қабул қилинмаслигини ўзига ўзи писанда қилиб қўйди… Бу йўқотиш мени азоб-изтиробга солмайдими? Бу хиёнат мени аламларнинг тубсиз жарига ирғитмайдими? Ахир биз бир йиллик, икки йиллик, ҳатто ўн йиллик эмас, қирқ йиллик дўст эдик, бир майизни икки бўлиб еган пайтларимиз кўп бўлган, ёш, соф пайтларимизда биргалашиб не-не орзулар қилмаганмиз, аммо орадан йиллар ўтиб ақлимиз тўлишганидан сўнг йўлларимиз айри тушиши мумкинлиги етти ухлаб тушимизга кирмаган. Нега бундай бўлди? Қайдан бу сўқирлик? Қачон, қай дам қалбга бостириб кириб олган манфаат илинжи қолган бошқа барча туйғуларни сиқиб чиқарди? Энди шу ҳам яшашми? Кўзгуга боққани маҳал ўзига ўзи тик қарай олармикан жўрам? Ҳай, билмадимов…

Ҳаёт-Пуанкаре айтади: «Эътиқодли бўл. Эътиқодингга хиёнат қилма». Зеро, ҳаётнинг асосини эътиқод ташкил этади. Эътиқодсиз турмуш умуртқа поғонаси чўрт синган мавжудотдай гап: у энди судралиб яшашга маҳкум. Назаримда, эътиқодлар ичида энг оғири адабий эътиқоддир. Илло, адабиётга содиқлик фидойиликни, ҳалоллик, имон поклиги, ростгўйлик, куюнчаклик, маълум маънода журъатни ҳам талаб қилади. Адабий эътиқод мустаҳкамлиги – халқнинг бахти. Чўлпоннинг буюк башоратомуз ҳикматини эслайлик: «Адабиёт яшаса – миллат яшар». Аксинча эмас. Зеро, миллат кун кўриши мумкин, аммо унда адабиёт яшамайди.

Шукрона айтсам арзийди: қисқагина умрим давомида адабий эътиқоди бут кўплаб шахсларга дуч келдим: айримлари билан мулоқот бахти насиб қилди, бошқаларини асарлари орқали кашф этдим. Мен уларни номма-ном санамоқчи эмасман, бу исмлар қалбимда абадий муҳрланган. Минг шукр. Аммо одамни танишда адашган пайтларим ҳам бўлди: ялтираган ҳар бир нарса олтин бўлиб чиқавермади. Ҳаёт-Пуанкаренинг оддий гипотезасини оёғини осмондан келтирган ҳолда адабий эътиқодини «ўттиз кумуш танга»га пуллаганлар ҳам учради.

Бир қаламкашни билардим. У анча йиллар менга қалам тебратишда комилликка интилишнинг тирик намунаси­дай кўриниб юрди. Назаримда, у тез орада фавқулодда гўзал асар яратадигандек, ҳаммамизни ҳайрат бармоғини тишлашга мажбур этадигандек эди. Озгина қолганди гўё. Айниқса, бу одам бир куни тирикчиликнинг турли-туман ташвишларидан чарчаган аҳволда, бироқ кўзларида ўт чақнаган кўйи: «Ҳаммасини ташлаб адабиётга қайтаман», – деб қолганида у киши қолиб мен беш-олти ой чекка-чеккада ҳаяжонланиб юрдим. Мана энди устоз кўрсатади ҳақиқий адабиёт қанақа бўлишини. Мана энди янги асар нафақат бизни, балки бутун олам аҳлини ҳайратда қолдиради. Мана энди… Билиб қўй бизникиларни, дунё!..

Таассуфки, вақт ўтаверди. Бироқ ҳал қилувчи қадам қў­йилмади, эҳтимол, қирқ сандиқ сабаб-баҳоналар қалаштириб ташланди. Бу орада кўнгилни бошқача хоҳишлар кукуни қоплади. Бойлик макрига чидаш осон эмас-да. Аста-секин устоз ўзини таъминлаб турган касларнинг йўриғига юра бошлади, бора-бора эса «Яна топшириқ борми?» дегандай қўлини чаккасига тираб турадиган, улар нимани «оқ» деса, қўшилишиб «оқ» дейдиган, «қора» деса, жўровозда «қора» дейдиган бўлди. Бойлик кимларнинг пешона тери, юрак қони, салоҳияти, соғлиғи эвазига келяпти – булардан кўз юмилди, муҳими – узлуксиз оқиб келиб туриши. Ахир бозор бу, бозор… Бу одамнинг қориндан чиқариб ёзилган сўнгги икки асарини ўқидим ва кўз ёшларимни тийиб туролмадим: уларда адабиётдан бошқа ҳамма нарса бор эди… Ишонганим сизмидингиз?.. Эътиқод қўйганим сизмидингиз?..

Бу ҳол мени изтиробга солмайдими? Азобламайдими? Ахир Ҳаёт-Пуанкаренинг яна битта ўгити ўз исботини топ­мади, бир одам деярли мақсад манзилига етган жойида шартта йўлни чапга солди… Йиғла, кўнгил, йиғла…

Ҳаёт-Пуанкаре айтади: «Бировнинг ҳақига хиёнат қилма… Устозингни отангдек ҳурмат қил…» Аммо…

Саноқни узоқ давом эттиришим мумкин. Ҳеч кимдан ўпка-гина қилмаган ҳолда воқеликни қоғозга тушириш бу: биронтасига ақл бўлишдан Худонинг ўзи асрасин. Зеро, ҳар ким ўз қисматига ўзи хўжайин, танлаш ихтиёри ҳар кимнинг ўзида. Шу боис Ҳаёт-Пуанкаре айтади: «Бу дунёда ҳар биримиз ҳам қайсидир маънода Перельманмиз. Ҳаммамизнинг қалбимизда кашф этиш, яратиш иштиёқи ётади. Бироқ мўъжиза осмондан тушмайди, бир оний лаҳзада кашфиёт ҳам яратиб қўя олмаймиз. Ҳар қандай ўта оддий бўлиб кўринган янгилик замирида оғир меҳнат, билим, ҳаракат, ирода, сабр ва мақсад йўлида ҳаётни тикиш ётади. Бошқа ҳамма баҳоналар бекорчи гапдан ўзга нарса эмас. Сен инсонсан. Коинот сарварисан! Сенга буюк онг ато этилган. Сенга буюк қалб ато этилган. Сенга бемисл салоҳият ато этилган. Фойдалан улардан. Ўткинчи ҳой-ҳавасларга бир лаҳзага чалғидингми, унинг ортидан сени янада чалғитадиган иккинчи лаҳза етиб келади. Кейин учинчиси. Кейин тўртинчиси. Шу билан ҳаммаси барҳам топади…»

Шубҳасиз, ҳаётнинг жумбоқлари мўл. Гап исмда ҳам эмас, бугун Пуанкаре ечилган бўлса, унинг ўрнида тахи бузилмаган янгилари саф-саф бўлиб турибди. Ҳаммага етади. Ортиб ҳам қолади. Инсон учун энг катта фожиа уларнинг биронтасини ечмай ўтиб кетишда… Ана, АҚШдаги Клэй институти «йиллар мобайнида ечимлари топилмаётган муҳим классик масалалар» сифатида эълон қилган ва ҳар бирига миллион доллардан мукофот ваъда этган еттита мингйиллик жумбоғининг кейингиси (P vs NP масаласининг мухтасаргина моҳияти бундай: агар бирон саволга ижобий жавобни тезликда текшириш имкони бўлса, бу саволга тезда жавоб топса бўладими?) ҳам ечилиши арафасида турганга ўхшайди. Лугансклик (Украина) профессор Анатолий Плотниковнинг нуфузли экспертлар текширувидан сўнг халқаро «Journal of computer science» илмий журналида эълон қилган мақоласи шундан шоҳидлик бераётгандай…

Буларнинг ҳаммаси, ҳаммаси англашга уриниш эди, холос. Изтироблар эса энди бошланади. Зеро, юзага энг асосий савол қалқиб чиқди: «Мен-чи?.. Ўзим-чи?..» Бу саволга жавоб топишинг, уни ўзинг ўзингга тик қараб айта олишинг эса оғир, жуда оғир.

Нафсиламрини айтганда, ана шу саволга жавоб излашнинг изтиробли жараёнида қоғозга тушди «Пуанкаре»…