Шуниси борки, инсонга умидворлик ҳисси хосдир. Мен ҳам бир адабиёт мухлиси сифатида ўтмишда яратилган, аммо турли сабаблар билан йўқолган асарларнинг «мўъжиза рўй бериб» топилиб қолишига ҳамиша умидда бўламан. «Амир Умархоннинг канизаги» романи, «Кеча ва кундуз»нинг иккинчи қисми… «Темур сағанаси», «Ўғузхон» драмалари ана шундай асарлардир. Имконим бўлганда ўтган асрнинг биринчи чорагида чиққан газета-журналларни, рисолаларни титкилаб, бу асарлар ҳақида нимадир топиш илинжида бўламан.

Атоқли адиб Фитратнинг тарихий   шахслар номи билан боғлиқ драматик асарлари ХХ асрнинг биринчи чорагидагиёқ ўзбек саҳна санъати мавқеининг юқори кўтарилишида муносиб рол ўйнаган. «Темур сағанаси», «Ўғузхон», «Абулфайзхон» драмалари ўз вақтида катта адабий ҳодиса бўлганидек, ҳозир ҳам тадқиқотчиларнинг доимий эътиборидаги асарлар саналади. Абдулҳамид Чўлпон 16-17 ёшларидаёқ ёзган «Адабиёт надир?» сарлавҳали мақоласида шундай бир фикрни билдирганди: «… ўзининг шавкат ва ғайрати ила замонасида бутун дунёни хавф ва даҳшатга солғон жаҳонгирларнинг ўтказган кунларин ва даврларин тарихларда кўрса ва эшитса, ҳар киши юрагида бир ботирлиқ ва бир фидокорлик ҳис этар ва қаҳрамонона умидларда бўлинур». Дарҳақиқат, тарихда ўтган буюк аждодларга, таниқли шахсларга ижодкорлар бежиз мурожаат қилишмаган. Уларнинг тимсоллари, тарих олдидаги хизматлари воситасида ўзлари илгари сурмоқчи бўлган ғояга мустаҳкам замин ҳозирлаганлар.

1917 йил феврал тўнтаришидан сўнг Россияда юзага келган сиёсий вазият миллий зулм асоратидаги миллат ва элатлар вакилларининг миллий истиқлол ҳаракатига киришишлари учун бир омил бўлганди. Улар мухторият, яъни автономия тузиш бўйича турли лойиҳаларни ўртага ташладилар. Волга бўйларидаги туркий қавмлар ҳам ўзларининг мустақил давлатчилигини тиклаш фикрига тушиб, бу йўлда турли режаларни туздилар. Жумладан, татарларнинг атоқли сиймоси Садри Мақсудий Эдил-Урал штатлари ғоясини кўтарган бўлса, Мирсаид Султонгалиев Бошқирд-татар жумҳуриятини барпо этиш режасини илгари сурди. Бошқа бир туркум татар истиқлолчилари ўлкалари жуғрофий жиҳатдан Россиянинг ўртасида бўлгани сабабли мухторият жумҳурияти учун хориж билан туташиш кераклигини англаб турк-татар салтанати тузиш ғоясига берилдилар. Бу Татаристон ва Туркистон бирлашиб, ягона бир давлат бўлиши кераклигини англатарди. Бундай фикр­ни ўртага ташлашаркан, улар мазкур ғояга қўллайдиган тарихий шахсларни ҳам излаб топишга уриндилар. Жумладан, ХХ аср 10-йилларида Туркистонга келган татар ёзувчиси ва публитсисти Нўширавон Ёвушев бу ғояни тарқатиш учун саҳна минбаридан фойдаланмоқчи бўлиб, «Чингизхон» драмасини ёзганди. Тўрт пардадан иборат бўлиши мўлжалланган бу песа муаллифнинг 1917 йил 23 ноябр
(5 декабр)да зотилжам касалидан вафот этиши туфайли тўла нашр қилинмаган. Ўша давр газеталарида мазкур драманинг саҳналарда намойиш қилингани тўғрисида маълумотлар бор. Бизга унинг биринчи пардасигина китобча ҳолида етиб келган. Ушбу пардадан унинг ғояси шундоқ аён кўриниб турибди. Чингизхон саҳнадан хитоб қилади: «Ҳукумат! Турк, татар ва мўғул халқи бирлашкан буюк Чингиз ҳукумати. Бир замонлар турк, татар ва мўғул ҳукумати буюклиги, халқининг қаҳрамонлиғи билан бутун дунёға танилғон эди».

Албатта, бу гапларнинг ҳақиқатга қанчалик яқин ёки яқин эмаслиги тарихий-илмий асарларда аниқлаштирилган. Гап бу ерда песа муаллифининг, Чўлпон ёзганидек, томошабин юрагида муайян бир ҳисни алангалатиш учун тарихий шахсга мурожаат қилганида. Тарихнинг кескин бурилиш даврларида ватандошларининг «юрагида бир ботирлиқ ва бир фидокорлиқ» туйғусини уйғотмоқчи бўлган Фитрат ҳам буюк аждодларимиз тимсолига мурожаат этган.

«Темур сағанаси» спектакли ҳақида ўз даврида ёзилган тақризлардан ҳамда асарнинг ўзидан бизгача етиб келган кичик бир парчасидан унинг мазмуни, ғоявий мақсади тўғрисида, тили ва услуби каби бадиий воситалари ҳақида муайян тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Мазкур песа феврал тўнтаришидан сўнг юзага келган қулай вазиятдан фойдаланиб, бир пайтлардаги ўзбек давлатчилигини тиклаш ғоясини томошабинга сингдириши керак эди.

«Абулфайзхон» драмасининг матни тўла сақланиб қолгани учун унинг фалсафий хусусиятга эгалиги – инсониятнинг жамият тўғрисидаги тасаввурларида катта тарихий кашфиёт бўлган подшолик тузумининг ХХ аср бошларига келиб ўз умрини тугатгани, янги замон, янги воқелик бошқача тизимга эҳтиёж туғдираётгани, монархиянинг кишилик тараққиётига мудҳиш тўсиқ бўлиб қолаётгани ҳақидаги мулоҳаза асар ҳужайраларига сингдирилгани яққол кўринади. «Ўғузхон» драмасида-чи? Таассуфки, ундан на бирор парча сақланиб қолган, у ҳақда на бирор тафсилотли тақриз бор, деб ёзишади фитратшунослар. Профессор Ҳ. Болтабоев Абдурауф Фитратнинг «Танланган асарлар»ига ёзган сўзбошисида бу асар ҳақида шундай фикр билдиради: «Айрим тадқиқотчилар Фитратнинг «Ўғузхон», «Қон» номли асарлари умуман саҳна юзини кўрмаган, дейдилар. Ушбу асарлар тақдири қандай бўлганидан қатъи назар, бизгача матни тўла етиб келмаган беш саҳна асари… Фитратнинг драматург сифатидаги истеъдодининг қанот ёзганини, кейинроқ яратилган машҳур саҳна асарларининг туғилишида ўзига хос тажриба мактабини ўтаганини қайд этмаслик мумкин эмас». Шуниси борки, инсонга умидворлик ҳисси хосдир. Мен ҳам бир адабиёт мухлиси сифатида ўтмишда яратилган, аммо турли сабаблар билан йўқолган асарларнинг «мўъжиза рўй бериб» топилиб қолишига ҳамиша умидда бўламан. «Амир Умархоннинг канизаги» романи, «Кеча ва кундуз»нинг иккинчи қисми… «Темур сағанаси», «Ўғузхон» драмалари ана шундай асарлардир. Имконим бўлганда ўтган асрнинг биринчи чорагида чиққан газета-журналларни, рисолаларни титкилаб, бу асарлар ҳақида нимадир топиш илинжида бўламан.

Фитрат «Ўғузхон» драмасини «Темур сағанаси» билан деярли яқин бир муддатда яратган. У ХХ асрнинг
18-21-йилларида турли театр ҳаваскорлари томонидан намойиш этилгани ҳақида газеталарда маълумот қолган. Буларнинг ичида «Иштирокиюн» газетасининг 1919 йил 4 сентябрдаги сонида «Ишчи»нинг «Навоий кечаси» сарлав­ҳали жажжи тақризи «Ўғузхон» ҳақида қисқа бўлса-да, маълумот беради. Унда 1919 йил 16 август куни Тошкентдаги «Роҳат» саҳнасида буюк мутафаккир Алишер Навоий шарафига адабий кеча бўлиб ўтгани ёзилади. Кечада Ғулом Зафарийнинг «Баҳор», Фитратнинг «Ўғузхон» ва «Темур сағанаси» песаларидан бир пардадан намойиш қилинган. Тақриз мазкур асарлар спектаклига ёзилган бўлиб, унда «Ўғузхон» асарининг йўналиши ҳақида бор-йўғи шундай маълумот бор: «Иккинчи пардада ўйналган «Ўғузхон» Тошкандда бир неча қатла қўюлғон тарихий пиеса бўлуб, адабий қалам бирла яхши тасвир этилган бир асар бўлуб, Ўғузхон ролини атоқли актёрларимиздан Уйғур афанди тарафиндан ўйналуб, халқнинг ҳиссиётин уйғотди. Чол ролини ўйновчи Ўктам афанди ўз ролини ўрта ҳамда зарарсиз чиқарди». Тақриз муаллифи Ваққос Сунчалай («Ишчи») песанинг мазмунига мутлақо тўхталмаган, ундан бирор парча ҳам келтирмаган.

Бу драма ўша пайтда бошқа шаҳарларда ҳам ўйналган, албатта. «Бюллетен» деган газетанинг 1919 йил 19 сентябр сонида қурбон ҳайитининг иккинчи куни Намангандаги «Ватан» мактаби жамоаси томонидан адабиёт кечаси уюштирилгани, унда Фитратнинг «Ўғузхон» асари намойиш этилгани ёзилган. Демак, бу пайтга келиб «Ўғузхон» драмаси анчагина довруқ қозонган экан.

«Чиғатой гурунги» адабий ташкилоти томонидан 1919 йили 32 саҳифалик «Битим (имло) йўллари» деган рисола нашр этилган. Табиийки, унинг юзага келишида Фитрат асосий рол ўйнаган. Рисоланинг сўз қўшимчалари имлосига бағишланган қисмида мисол тариқасида «Ўғузхон»дан қуйидаги парча келтирилган экан:

Бор-йўғи икки мисра. Шундай бўлса-да, ушбу парча бизга песанинг тили ва услуби ҳақида муайян тасаввур бера олади.

«Излаган топади» деганларидек, ХХ асрнинг 20- йилларида Бухорода чиққан газеталарни кўраётганимда, «Бухоро ахбори» газетасининг 1921 йил 14 декабр сонида «Қаландар» имзоси билан Чўлпон томонидан ёзилган бир тақризга дуч келдим. Унда 10 декабрда «Азимжон» саҳнасида Шарқ чол­ғу мактаби жамоаси томонидан адабиёт кечаси уюштирилгани, дастлаб созандалар мумтоз куйлар ижро этишгани, шеърлар хитоба қилингани, сўнгра эса саҳна асари намойиш этилгани ёзилган. «… Иккинчи пардада ўйналғон Фитратнинг шеър ва қўшуқлар билан ёзилғон бир пардали «Ўғузхон» тамошоси, — дея баён қилади тақриз муаллифи, — тамошочиларға яхши, ҳатто, ортиқ даражада чуқур сезги бағишлади. Ҳам ўзи-да ўюн эмас: бош рулда (Бобой) Фитрат, Ўғуз рулида яна ўзбакнинг туғулғучи, яъни янги адабиёт оламида зўр ҳиссаси бўлғон В. М. ўртоқ эди. Дунёға кўб шодлик билан келиб-кетмакда бўлғон бир киши «Ўғуз»дан сўнг менга «Умримда мен мунча йиғламағон эдим» деди. Асарнинг тамошочиларға бўлғон таъсирини мен шу ўлчав билан ўлчасам, ёнглишқон бўлмасам керак. Бобой рулида Фитратнинг титраклиги, секин қимирлаши, қарашлари ва сўз вақтида кўрсаткан ҳаяжонлари тўғри ва тузук эди. Ўғузнинг товуши кўб ҳайбатли чиқса-да, шу ҳайбатли товушға келишмайтурғон «ҳаракатсизлиги» бир тан ва бир кишида қизиқ бир «қаршилиқ» чиқара эди. «Зотан, ўлик шундоғ бўлур» дедилар, локин бу «ўлик» тирилган ўлик; ўзининг кучлар сарф этиб тузуган юртининг буткул хароблиғини кўруб турғон бир ўликдир». Шунинг учун шунга ярашар ҳаракат, қимирлаш керак эди. Чолғу кўб бузуқ ва қўпол чалинди. Болалар қўшуғи ҳам сезиларлик равишда бир қатла бузулуб олди. «Шу асарда чолғу бўлмаса яна яхши эди», демакка журъат қиламан».

Песа ҳақида бор-йўғи шугина ёзилган. Шундай бўлса-да, «Ўғузхон» драмаси тўғрисида муайян тасаввурга эга бўлишимиз мумкин. Ҳар ҳолда, бизнинг қўлимизда энди қатъий далиллар бор: «Ўғузхон» саҳналарда намойиш қилинган. Бухоро саҳнасида намойиш қилинаркан, унда, Чўлпон таъбири билан айтганда, ролларни ижро этганлар «ўйин эмас», бирини кимсан, атоқли драматург Фитратнинг ўзи, иккинчисини 20-йилларнинг таниқли адабиётшуноси Вадуд Маҳмуд (В.М.) ўйнаган. Песа тарихнинг бурилиш даврида ватандошларимизни буюк турк хоқони сиймосида эрк, истиқлолга даъват этган, ўзбек давлатчилигини тиклашга чақирган. Шу боис у ўта таъсирли, ҳис-ҳаяжон уй­ғотадиган даражада чиққан.

Умидворлик — яхши хислат. Ҳозирча топилмаган асарлар ҳам бир куни «лоп» этиб чиқиб қолса, ажаб эмас.

Бойбўта ДЎСТҚОРАЕВ

“Ҳуррият” газетасидан олинди.