Ҳар бир халқнинг ўз маънавий қадриятлари ва миллий ғурурига айланган алломалари бор. Навоий, Пушкин, Абай, Махтумқули, Тўхтағул ва Бердақ сиймоларида дунё халқлари ўзбек, рус, қозоқ, туркман, қирғиз ва қорақалпоқ халқларини кўз ўнгига келтиради.

Бердимурот ҳақнинг қули
Саҳронинг сариғ булбули —

деб куйлаган шоир Бердимурод Қарғабой ўғли ҳозирги Мўйноқ туманининг Амударёни Оролга туташтирган ирмоқлар соҳилидаги оддий қорақалпоқ оиласида (1827 йили 27 ноябр) таваллуд топган.
“Денгиз балиғини бермади…”, деб нола қилган шоирнинг дунёга келиши ҳақида халқ орасида ҳар хил ривоятлар юради. Ушбу сатрларни ўқиган бугунги авлод ўша пайтлари ҳам Орол чекиниб кетган экан-да, деб ўйлаши мумкин. Йўқ, денгиз ҳам, дарё ҳам балиққа тўла бўлган, лекин кемалару ов қуроллари зўравонларнинг қўлларида эди, баъзи жойларда камбағалларга ов қилиш маън этилганди. Балиқларга тўла дарё ва денгиздан камбағалнинг ризқи-насибасини Оллоҳдан сўраб, юртдошларини сабр-тоқат ва бардошлиликка даъват этган шоир бу дунёдан адолат ва эркинлик излаган эди. Ўз замонасида кўп жабру жафо тортган Бердақнинг замондош жияни шоир Утешнинг таъкидлашича, Бердақнинг онасига қовун уруғидан қалин тўланган экан…
Саҳро кенглиги ва донолигини ўз ижодида мужассам этган Бердақ дунёвий тамаддундан анча четда туриб, Арасту, Афлотун, Навоий, Фузулий, Махтумқули сингари алломалар асарларидан қандай сабоқ олгани ҳам маълум. У аввал овул мактабида, сўнгра Қорақум эшон мадрасасида таҳсил олиб, Урганч, Бухоро сафарларида ҳам маърифат нурларини излаган эди.

Навоийдан савод очиб,
Фузулийдан дурлар сочиб…
Махтумқулини ўқиганда…
Сўзин тавоб қилар эдим —

деб дунёвий маънавият ва илм-фандан мадад излаган Бердақ ижоди Арасту “Поэтика”сининг: “Ҳамдардлик ва даҳшат уйғотиш” бобидаги бадиий асарларга қўйилган талабларга ҳамоҳангдир. Дарҳақиқат, “Поэзияда табиий нарсани одам ишонмайдиган қилиб тасвирлашдан кўра ғайритабиий нарсани ишонарли қилиб тасвирлаш яхшироқдир”, деб ёзади Арасту.
Бердақ поэзиясида, айниқса, унинг “Аҳмоқ подшо”, “Омонгелди”, “Ойдосбобо”, “Эрназарбий” достонларидаги бадиий маҳорат Арастунинг қўйган талабларга ҳамоҳанглиги адабиётшуносликда аллақачон қайд этилган. Лекин ХХ аср қорақалпоқ адабиёти тарихида Бердақ мероси бир-бирини рад этадиган зиддиятли қарашларга сабаб бўлди.
Шўро даврининг ғоявий қарашларида октябр тўнтаришигача қорақалпоқ халқининг 0,2 фоизигина саводли, уларнинг кўпчилиги диндор, деган ҳақиқатга зид маълумотлар айтилар, шу боис, Бердақ нафақат саводли, балки дунёвий илмларни эгаллаган аллома, шоир бўлса-да, реакцион диндорлар тоифасига киритиларди. “У Қорақум эшонга қўл берган сўфи эди”, дейишган эди 1930 — 50-йиллардаги адабий-сиёсий баҳсларда баъзи олимлар. Бердақнинг “реакцион шоир”лиги тасдиғини топмагач, ўша олимлар юзини тескари буриб, уни ғирт атеист бўлганини исботлашга ўтишган. “Йўқ, — деди таниқли олим Нажим Давқораев, — Бердақ диндор ҳам эмас, атеист ҳам эмас, у ўз халқининг дарди билан яшаб ўтган ҳақиқий халқчил классик шоир”.
Бердақ ижоди асл моҳиятини очиб, унинг пок номини тиклаш йўлидаги ҳаракатлари собиқ марказ кўрсатмаларга зид келиб, Нажим Давқораевга туҳмат тошлари отилди. Олим партиядан ўчирилиб, қамоққа олиниш арафасида оламдан кўз юмди. Шундан кейин Бердақ ижодига бағишланган адабий-илмий тадқиқотларда унинг ижоди комфирқа ғояларга ҳамоҳанглиги, ватанпарварлиги ва фалсафий-атеистик қарашлари тўғрисида номзодлик ва докторлик диссертациялари ҳимоя қилинди…
Мустақиллик даврига келибгина Бердақ ижоди тўғрисидаги ортиқча баҳслар тўхтаб, шоир меросининг янги қирралари очилди.

Шод қилиш учун Ватанни,
Бахт йўлини излар эдим…

Бердақнинг “Халқ учун”, “Яхшироқ”, “Солиқ”, “Керак”, “Излар эдим” сингари шеърларидаги ҳаёт ҳақиқатининг бадиий ҳақиқатга айланиши шоир дунёсининг донолигини исботласа, унинг “Шажара”си (“Йилнома”си) халқларимиз тарихини ўрганишда асосий манбалардан ҳисобланади. Тарихда “Шажара”да камдан-кам алломалар ижод қилган. Бердақ “Шажара”сида тарихчи ва шоир уйғунлигини кўрамиз. Лекин Арасту ёзади: “Тарихчи ва шоирнинг фарқи бири вазндан фойдаланиб, бошқаси фойдаланмаслигида эмас. Геродот асарлари шеърга солинганида ҳам, вазнсиз бўлганда ҳам сира тарих бўлмай қолмас эди. Тарихчи ва шоир шу билан тафовутланадики, бири ҳақиқатдан бўлган воқеа ҳақида, иккинчиси бўлиши мумкин бўлган воқеа тўғрисида сўзлайди. Шунинг учун поэзия тарихга қараганда фалсафийроқ ва жиддийроқдир: поэзия кўпроқ умумий, тарих эса алоҳида нарса тўғрисида сўзлайди.”.

Шоирлар қалам олғали,
Хатқа тўғри солган эмас —

деб куйлайди Бердақ. Эътибор берсангиз, Арастунинг “Поэтика” асари билан Бердақнинг “Бўлган эмас” шеърининг ёзилган вақтлари орасидаги тафовут ХХ асрни ташкил этади. Лекин “Шажара” мисолида Бердақнинг ўзи тан олган ҳақиқатга таянсак, фикрлар якдиллигида давр ёки макон билан боғлиқ тафовут йўқдек.
Бердақ поэтикасининг такрорланмас бир қирраси унинг инсоний мардлиги. У ўзининг ҳақ сўзини айтишда на золим душман қиличидан, на жаллод доридан қўрқмаган:

Бултургидан бу йил ёмон,
Энди қандай бўлди замон,
Камбағаллар қолмай омон,
Ўн тилладан келди солиқ.

Ўз даврининг қози-бекларига, зўравонларига қарши очиқ-ойдин ҳақиқатни шеър билан битиш шоирларнинг мардигагина насиб этади. Шунинг учун ҳам, машҳур қирғиз адиби Чингиз Айтматов Бердақ ижоди билан танишганидан сўнг: “Бердақ — ҳақиқатнинг олдида йигит бўлиб қолди”, деганди.
Бердақ асарлари кўпгина жаҳон тилларига таржима қилинган. Айниқса, ўзбек тилида Миртемир ва Шуҳрат домлалар, рус тилида Семён Липкин ва Наум Гребневнинг таржималари машҳур.
Бугунги кунда Бердақнинг адабий мероси янги авлоднинг баркамол бўлиб вояга етишига хизмат қилаётир.

Ўрозбой Абдураҳмонов,
Қорақалпоғистон халқ ёзувчиси
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 48-сонидан олинди.