Тожиддин Аҳмад ибн Иброҳим (Ahmedî) ҳаёти ва ижоди хақида бизгача етиб келган маълумотларда чалкашликлар мавжуд. Манбаларда, шоир туғилган ва вафот этган сана кўрсаткичларида ҳам фарқ бор. Гармиёнда (баъзи манбаларда Сивас, Истамбул кўрсатилган) туғилган Аҳмадий бошланғич маълумот олгач, билим олиш учун Қохирага жўнайди. Қоҳирада ўз даврининг машҳур табиби Шамсиддин Муҳаммад ал Фанорийдан табобат илмини ўрганади. Аҳмадийнинг Қохирада неча йил яшаганлиги ва қачон ватанига қайтганлиги ҳақида аниқ маълумотлар йўқ.У 1403 йили Амасяга келганда, Анқара яқинидаги жангда Боязид устидан ғалаба қозонган Амир Темур ҳам ўша ерда экан. Аҳмадий Темурга бағишлаб қасида ёзади ва Темур уни ўзига нодим қилиб олади. Лекин, тез орада Аҳмадий Амаседан қочиб, Боязиднинг тўнғич ўғли шаҳзода Сулаймон ҳукмдорлик қилаётган Эдирна шаҳрига боради.
Тахт талашган шаҳзода Мехмет ўз акаси Сулаймонни 1410 йилда ўлдиради. Аҳмадий яна Амасега қайтиб келиб умрининг охиригача шу ерда қолади.
Шаҳзода Сулаймон саройида яшаган вақт Аҳмадий учун сермаҳсул ижодий давр бўлди. У ҳукмдорни улуғловчи бир қанча қасидалар ва ғазаллар ёзади. Аҳмадий номини турк адабиёти тарихига олиб кирган машҳур “Искандарнома” достонини ҳам шоир ўша вақтда яратган.
Искандар Зулқарнайн машҳур тарихий шахслардан бўлиб, унинг ҳақида кўплаб афсона ва ривоятлар тўқилган. Шарқда биринчи бўлиб Искандар образини бадиий адабиётга олиб кирган шоир Абулқосим Фирдавсийдир. Фирдавсийнинг “Шоҳнома”си бу пайтда хали турк тилига таржима қилинмаган бўлса ҳам араб ва форс адабиёти билан яхши таниш бўлган Аҳмадий “Шоҳномада”дан хабардор бўлиши мумкин. Аҳмадий ўз достонини яратишда асосан Низомийга суянса-да, шунчаки эргашгани йўқ, балки ижодий ёндашди. У достонга Кичик Осиё тарихидан ҳикоя қилувчи бутун бир боб киритди. Аҳмадий “Искандарнома”сида ўз даврининг илм-фани хақида анча кенг маълумотлар берганки, бу айниқса қимматлидир. Шунингдек у Усмонийлар сулоласининг тарихини ҳам анча мукаммал ёзади. Традисион Шарқ адабиётида Искандар образи олижанобликка хизмат қилувчи ҳукмдор, адолатпарвар, идеал шоҳ сифатида тасвирланган.Бу нарса Аҳмадий достонида хам кўринади. Аҳмадий Искандарни Эрон тахтининг вориси, македониялик Филиппнинг қизига уйланган Доронинг ўғли сифатида тасвирлайди. У буюк алломалар Арасту, Суқрот, Афлотун, Гиппократлардан таълим олади. У ҳарбий юриш қилиб, Ҳиндистон, Хитой, Миср ва бошқа кўпгина мамлакатларни ўзига бўйсундиради. Искандарнинг саргузаштлари ниҳоятда қизиқарли қилиб ҳикоя қилинади. Искандар Зулқарнайн муқаддас шаҳар Маккани ҳам забт этгач, ўзини бутун дунё ҳукмдри деб билиб, энди ўлмасликнинг, бу дунёда боқий қолишнинг йўлини қидиради. У тириклик сувини топиш учун Зулмат мамлакатига сафар қилади. Аммо тириклик сувини топиш унга насиб қилмайди ва тез орада Искандар вафот қилади. Аҳмадий достон ёзишда фақат Фирдавсий ва Низомий асарларигагина суяниб қолмади. У Искандар ҳақидаги халқ тўқиган афсоналардан ҳам фойдаланди. Шунинг учун Искандар билан Гулшоҳнинг муҳаббати ҳақида ишқий-романтик тарихни достонига киритди. Сўфиёна асарларга хос бўлган икки йўна¬лишлик, яъни реал борлиқ ва мажозийликнинг қоришиб кетиши “Искандарнома”нинг характерли хусусиятларидан. Аҳмадий илм-фанни тириклик суви деб билади. Илм-фанни чуқур эгаллаган кишининг номи абадийликка эришади. Искандар билан олишадиган ёвуз кучлар инсондаги иллатлар тимсолидир.
Сўфий адабиётида илм-фан ҳақиқатга олиб борувчи йўл сифатида қаралган. Шунинг учунми шоир достонида илм-фан ҳақида кенг маълумот берилган. Бадиий жиҳатдан достон жуда юксак даражада эмас. Аммо, 16500 мисрадан иборат бўлган бу достон, турк тилида, дунёвий темада яратилган илк маснавий сифатида, ўша давр адабий савияси, маърифий даражаси, тил намунаси сифатида аҳамиятлидир. Аҳмадийнинг иккинчи достони “Жамшид ва Хуршид” хам форс адабиёти таъсирида ёзилган. Чин подшосининг ўғли Жамшид тушида гўзал бир қизни кўриб севиб қолади. Жаҳоннинг кўп мамлакатларини кезган сайёҳ рассомдан тушида кўрган қиз юнон ҳукмдорининг қизи – Хуршид эканлигини билади. Жамшид юз минглик қўшин билан Рум элига қараб жўнайди. У сувсиз саҳролардан, қалин ўрмонзорлардан ўтиб, йиртқич ҳайвонлар билан олишади, жанг қилиб аждарҳо¬ни, девни енгади. Денгизда кемаси ҳалокатга учраб, ўзи тасодиф билан қутулиб қолади ва Румга келади.Хуршид ҳам бир кўрганда Жамшидни яхши кўриб қолади. Икки севишганлар ўртасидаги муҳаббатга Хуршиднинг онаси қарши чиқади. Кўпгина саргузаштлар, рақиблар билан яккама-якка жанг қилишлар ва ғолиб келиш оқибатида икки севишган муродларига етадилар ва Жамшиднинг ватани Чин юртига келадилар. Аҳмадийнинг бу достони ҳам тасаввуфий руҳда бўлиб, образлар аллегорик маънога эга. Жамшид ва Хуршид ҳақиқат ва илоҳ бўлса, аждаҳо – манманлик, унинг етти боши – ҳасад, кибр, очкўзлик ва бошқа иллатларнинг тимсолидир. Аҳмадий ўз достонларида тасаввуфни тарғиб қилишга интилган бўлса, лирик шеърларида реал ҳаётга бир мунча яқинлашади. Фузулий Аҳмадийни хаёт шодликларини куйлашда Абунувосга тенглаштирганди.Аҳмадий шоир бўлибгина қолмай, моҳир таржимон ҳам эди. Ибн Синонинг “Ал-қонун” китобини турк тилига таржима қилган.
Саккиз минг байтдан ортиқ девони қасидалар, ғазаллар, таркибандлардан иборат. Қасидаларнинг кўпи Амир Сулаймонга бағишланган. Замонасининг машҳур шоири бўлган Аҳмадий хаттотлик ҳам қилган, мусаввир бўлган.

АҲМАДИЙ “ИСКАНДАРНОМА”СИДАН

Бундан ҳам от сурди тағин шаҳриёр,
Анда бордики бўлди зулмат ошкор.

Дедилар шоҳгаки: эй шоҳи замин,
Чашма шу зулмат ичидадир, яқин.

Бундан-унга гарчи оз манзил турур,
Лек йўли бошдан-охир мушкул турур.

Шоҳ дедики; хақ бизга осон этар,
Мушкулу осонини яксон этар,

Ранж ичида ўрин олмиш чу ганж.
Не бўлур ганж излаган ҳам чекса ранж.

Чекмагунча ишқи йўлида бало,
Маъшуқин кўрмоққа йўқ ўзга даво.

Бас сипохи бирла суриб қайта роҳ,
Нақ ўша зулмат ичига кирди шоҳ.

Кетдилар зулмат ичида бир замон,
Бир кеча баробар қўпди ногиҳон,

Бирданига раъду рахшон бўлди барқ,
Ўйлагайсан, ўтга ёнди ғарбу шарқ.

Баҳри тўкилди ҳаводан мавжи-мавж,
Селу сел оқарди ердан, фавжи-фавжи

Шундоқ тўфон қўпдиким, – тўфони Нуҳ,-
Фатҳ эди онинг қошида ул фатуҳ

Зулмат қўйди зулмат устига қадам,
Ўйлагайсан, қўпди зулмати адам,

Лашкару шох сафларини буздилар,
Йўл-йўлакай бир бирига оздилар.

Чунки кўрмасларди бир-бири аён,
Оздилар бир-биридан бегумон.

Ҳизирким – бу йўлда эрди кадхудо,
Биззарура шоҳдин тушди жудо.

Кимини ул халқнинг этди сели ғарқ
Кимин олди ел ва кимин йиқди барқ,

Ким адашди-андин бўлмади нишон,
Ким ўлик ёки тирик – эрмас аён.

Бу қабили ишни кўриб – билди шоҳ:
Ҳеч топилмас бу топилмас сувга роҳ,

Нарсаким одамга қисмат бўлмаган –
Гарчи кўп жаҳд этса ҳам тополмаган.

Чунки ночор бўлди, кетга қайтди ул,
Лек топилмас эрди ҳеч келган у йўл.

Кетишаркан, бўлдилар бу ерга дуч,
Тошлари гавҳарди онинг ғуж ва ғуж.

Бири ёқут эди, бири лаъли ноб,
Ёки феруза тўкилмиш беҳисоб.

Тўрт тараф гавҳар сочилмиш шаб чироғ,
Равшан ўлмиш гавҳарнинг нури-ла тоғ,

Шоҳу-лашкар у гуҳардан бегарон –
Олишиб бўлдилар у ердан равон.

Жаҳд этиб чун юрдилар мўл, бир замон –
Чиқдилар зулмат ичидан ногаҳон,

Кўрдиларким, лашкарнинг бир нисфи пок –
Қолибон у ерда бўлибди ҳалок

Хизрни излашиб тополмадилар,
Қаэрга йўқолибди – билмадилар.

Сезмадилар они ким кетмишди,
Бе таъаб оби ҳаётга етмишди,

Чунки у анга этилмишди таъйин,
Ложарам рўзи анга бўлди ҳамин.

ҒАЗАЛЛАРИДАН

Элтгин менинг саломимни дилдорга, эй сабо,
Арз айлагин паёмимни ул ёрга, эй сабо.

Сочгил бинафша сочларни гул ёноқ устига,
Таратгин мушки анбарни гулзорга, эй сабо.

Пинҳонавор ёрнинг эшигига борсанг агар,
Кўрсатма зинҳор ўзингни ағёрга, эй сабо.

Бечоралигимни менинг ул ёрга баён қил,
Шоядки топар дардимга бир чора, эй сабо.

Вуслат майига етмас қўлим, нотавонман,
Қанча тахаммул айларам ул хорга, эй сабо.

Дегилки, Аҳмадийга неча заҳмат берарсан
Айёр, ғамзали кўзи маккорга, эй сабо.

Адхамбек Алимбековнинг «Турк адабиёти тарихи» (ТошДШИ нашриёти. 2005) ўқув қўлланмасидан олинди.