XV аср турк адабиётининг энг ёрқин юлдузларидан бўлган шоир Аҳмад Пошо (Ahmed Paşa), ўша вақтда Усмонлиларнинг пойтахти бўлган Эдирна шаҳрида туғилди. Унинг отаси Валиюддин Илёс Мурод II нинг қозиаскари, яъни бош ҳарбий қозиси эди. ўз даврида яхши маълумот олган Аҳмад Пошо фаолиятини Бурсадаги Муродия мадрасасида мударрисликдан бошлади. Тез орада Эдирна қозиси бўлди. 1451 йил тахтга ўтирган Фотиҳ Султон Меҳмет назарига тушган Аҳмад Пошо қозиаскар, шаҳзодалар отабеги ва вазир лавозимигача кўтарилди. Вазир Аҳмад Пошо кўплаб шоирларга валинеъматлик қилади, устози Малиҳийни султонга таништириб, ҳурматини бажо келтиради. Аммо саройдаги курашлар шоир Аҳмадийни ҳам четлаб ўтмайди. Шоирнинг “ахлоқсиз”лиги ҳақида подшога чақув бўлади ва Аҳмад Пошо зиндонга ташланади.
Еди-Куле (Етти минора) зиндонида ётган шоир “Карам қасидаси”ни ёзиб султонга етказадики; “Қулларнинг адашмоғи мумкин, аммо подшонинг авфи қаэрда” мисраларини ўқиган шоҳ шоирни авф қилиб Бурсага жўнатади. Шоир Бурсада Орхан ва Муродия мадрасаларида дарс беради. Кейинчалик Анқара санжақбейи этиб тайинланади, Меҳмет II ни вафотидан сўнг тахтга чиққан Боязид II Аҳмад Пошога илтифот кўрсатиб Бурса санжақбейлигини беради. Айрим манбаларда Аҳмад Пошо оила қурмаганлиги айтилса, бошқаларида Фотиҳ Меҳмет Аҳмадни Тўти исмли жорияга уйлантиргани, шоирнинг бир қизи бўлиб, қизи ҳам, хотини ҳам эрта вафот этгани, ундан сўнг Аҳмаднинг оила қурмаганлиги айтилади. Аҳмад Пошо умрининг охиригача Бурсада яшайди ва 1497 йил қазо қилгач ўзи қурдирган мадрасага дафн қилинади.
Аҳмад Пошо лирик шоир бўлиб, унинг шеърияти турк адабиёти тарихида ўзига хос ўрин тутади. Аҳмад Пошо дунё гўзал¬лигини таъриф этар экан, инсон мана шу гўзалликдан баҳраманд бўлишини куйлайди. Шоир сифатида у Ҳофиз Шерозий ижодини бир намуна деб билган ва ижодда унга эргашган. Аҳмад Пошо ғазаллари ўзининг нафислиги, араб, форс сўзларини қўллаши билан ажралиб туради. Шоир ижодини икки даврга бўлиш мумкин: 1. А. Пошонинг зиндонбанд бўлгунига қадар ёзган ижоди. Бу даврда шоир қасидалар ва ғазаллар ёзиб ижодда кўпроқ форс шоирларига (Ҳофиз) эргашган. 2. Ҳазрат А. Навоий ижоди билан танишгандан кейинги шеърияти. Манбаларда кўрсатилишича 1481 йил А. Навоий ўзининг 33 ғазалини Султон Боязид IIга юборган. Султон бу ғазалларни Бурсага, Аҳмад Пошога жўнатади ва Навоий ғазалларига назира бағишлашни шоирдан сўрайди. Аҳмад Пошога А. Навоий ғазаллари шунчалик маъқул келадики, А. Пошо Навоийнинг 33 ғазалига назира бағишлайди. Мана шу назиралардан бири:
Зулфингки узорингда этар жилвалар, эй дўст,
Товуси жунондирки очар болу пар, э дўст.
Хаттинки тилсим этди лабинг доирасига,
Ширинлик учун мушк ила афсун ёзар, э дўст.
Қўй, борма қўноғига рақибингки, билурсен,
Ит бўлган ерга ҳеч малак этмас гузар, э дўст.
Зулфи сиёҳинг чиқмади зебо кулоҳингдан,
Зероки ҳарир ичра бўлур мушки тар, э дўст.
Воиз сўзига воқиф ўлуб, ёш тукмади чашмим.
Сард бўлса-ҳаво бўлмагай мардумда гар, э дўст.
Не важҳ ила юз сурмағай Аҳмад аёғингга,
Не бош ила тарк этмагай йўлингда сар, э дўст.
Шоир ўзининг Фотиҳ Меҳмет замонидаги кунларини эслаб, ўзини А. Навоийга, Фотиҳни Ҳусайн Бойқарога қиёслашга ишора бор.
Аҳмад Пошо ғазалларида муҳаббат – бош мавзу. Шоир ўзини “муҳаббат куйчиси”лигини айтади. Севги жамики шодликларнинг, айни пайтда ғам-андуҳнинг сабабчисидир, у ошиқ-маъшуқ муносабатларини тасвирларкан, табиат кўринишларидан усталик билан фойдаланади.
Ҳар киминким ҳамдами гул юзли бир жонон ўлур,
Хонаси жаннат киби доим баҳористон ўлур,
Ошиғу маъшуққа ўхшар офтоб ила замин
Ким бири йиғлагунча бириси хандон ўлур.
(Адхамбек Алимбеков таржимаси)
Аҳмад Пошо ижодининг ундан кейинги кўплаб турк шоирлари ижодида таъсири кучли бўлган.
Аҳмад Пошо девонида усмонли турк тилида ёзилган ғазаллар билан баробар, араб, форс тилида ёзилган ғазаллар борким, бу шоирнинг шу тилларни яхши билганлигини кўрсатади.
Аҳмад Пошо ғазалнавис сифатидагина эмас, қасиданавис сифатида ҳам машҳур бўлган. Биринчи ёзган “Сарой қасидаси” 1461 йил Султон Меҳмет Фотиҳ Истамбулда қурдирган, Европада Северал номи билан машҳур, ниҳоятда гўзал сарой хақидадир. Шоир саройни фотографик аниқликда тасвирлаш билан чекланмай, шоҳона одоб-ахлоқ ҳақида ҳам фикр юритади. Асар бадиий жиҳатдан ҳам, маданият обидаси ҳақида маълумот бериши жиҳатидан ҳам аҳамиятлидир. Иккинчи қасида “Карам қасидаси” олижанобликни мадҳ этса, учинчи “Қуёш қасидаси” Султон Меҳмед II га бағишланган.
Умуман Аҳмад Пошо усмонли тилининг кенг имкониятини ўз шеърияти мисолида кўрсата олди ва ўрта аср турк адабиётини янада юксакликка кўтарди.
АҲМАД ПОШО ҒАЗАЛЛАРИДАН
Ҳар кишининг ҳамдами гул юзли бир жонон ўлур,
Хонаси жаннат каби доим баҳористон ўлур.
Ошиқу маъшуққа менгзар офтоб бирла замин-
Ким бири йиғлай дегунча, бириси хандон ўлур.
Билмасам-мактубимни ким арз этар дилдораким,
Қосид ул ҳусни жамолин кўрса гар ҳайрон ўлур.
Шиддати ишқ-у балойи ҳажр-у андуҳи рақиб,
Узайиб зулфинг каби боргунча бепоён ўлур.
Нола қилса Аҳмадо-ғунчасининг кулгани,
Гўё булбуллар фиғон этса бу гул шодон ўлур.
***
Кун юзли тақвимина эй дил, назар қил доимо,
Ой бошингда фитналар бордир, ҳазар қил доимо.
Бир қуруқ мактубдир, юборганим дилдора мен,
Эй кўзим, мардумлик эт, ёшимла тар* қил доимо.
Бир назарда кимё этмак истарсан туфроқни,
Хокини майхонанинг куҳли басар қил доимо.
Рухсоринг оч, акси ҳуснигла баҳор эт оламни,
Сочларинг соч, ер юзин пур мушки тар қил доимо.
Дил ниёз айлар нигорнинг қоши меҳробинда ким,
Ғамзаси тийғин Илоҳи, коргар** қил доимо.
Ҳоли Аҳмад ҳуснула эй моҳтобона ойинадир,
Ҳуснини сайр этмакка бори назар қил доимо.
__________
* Тар – ҳўл.
** Коргар – иш бажарадиган.
Адхамбек Алимбековнинг «Турк адабиёти тарихи» (ТошДШИ нашриёти. 2005) ўқув қўлланмасидан олинди.