Tez-tez xorijga chiqib, yurt ko‘rgan har qanday kishi kabi, Qodir ham bojxonada ishlagan odamlarning fe’li-xo‘yi va xatti-harakatlaridan o‘sha mamlakat haqida haqiqatga yaqin xulosa chiqara olardi. Bojxona xizmatchisining qovog‘i soliq, nazari muzday sovuq, bezovta bo‘lsa, bu: “Oyog‘ingni o‘ylab bos va hushyor bo‘l! Bu mamlakatda shoshirtirib qo‘yadigan turli-tuman qiyinchiliklarga duch kelishing mumkin”, – degani edi. Xodimlar ochiq yuzli, xushfe’l va xotirjam bo‘lsa, bu: qonun-qoidalarga amal qilsang, hech muammoga duch kelmaysan, degan ma’noni bildirardi. Shunday ekan, Qodir ham boshqa tajribali kishilar singari, kelgan yurtidagi vaziyatga, yanada to‘g‘rirog‘i, bu yerdagi bojxona xizmatchilari muomalasiga ko‘ra, ish ko‘rishga harakat qilardi. Bir mamlakatga kirishda qoidalarga muvofiq hurmat ko‘rsatgan holda, kiborlarcha xushmuomala bo‘lar, boshqasida esa ishini tezroq bitirish payida shoshayotgan, qo‘pol, baqiroq kishilarga o‘xshab ketardi. Maqsad – hujjatlarni tezroq rasmiylashtirib, bojxona eshigining u tomoniga o‘tib olish.
Tong pallasi.
Quyoshning ko‘z qamashtiradigan porloq nurlari samolyot derazalaridan kirib, ichkarini to‘ldirdi. Samolyot qo‘nish uchun pastlay boshlarkan, quyosh tog‘lar ortida qoldi. Samolyot qo‘ngach, ko‘p o‘tmay tog‘lar ortidan quyosh yana jamolini ko‘rsatdi.
Qodir xorijga, bu mamlakatga birinchi bor kelishi emasdi. Bojxona qaerda ekanini, bu yerda ishlaydiganlar, mamlakatni yaxshi bilardi. Nima qilish, o‘zini qanday tutish kerakligidan xabardor edi. Dastavval, aeroport bojxonasidan o‘tishi, so‘ng tranzit viza bilan boshqa-boshqa ikkita taksiga chiqib, qo‘shni mamlakatga o‘tishi kerak edi. Shu xolos. Juda oddiy. Ammo shunday bo‘lsa-da, “Ko‘raylik-chi, bu gal nelarga duch kelar ekanman?”– deb o‘ylardi.
Aeroport kirishida viza ishlarini rasmiylashtirish tez bitdi. Qo‘shni mamlakat vizasi va u yerda ishlash ruxsatnomasini ko‘rgan mazkur mavqeini pisanda qilmoqchidek, pasport varag‘iga muhrni qarsillatib urdi va qo‘pol bir yo‘sinda uzatdi.
Qodir ma’murga bildirmay bir uh tortib qo‘ydi. “Shu bojxona deganlari yonib ketmasmikan!” – dedi ichida. Endi bir taksi yollab, ikkinchi bojxonaga borishi kerak.
Qodir avval aeroportdan qo‘shni mamlakat bojxonasiga yaqin bekatga borishi, u yerdan boshqa taksiga o‘tirib, yo‘lida davom etishi kerak edi. Ikkinchi taksida qo‘shni o‘lkaning davlat raqami bo‘lishi lozim. Asfalt yo‘l orqali o‘tiladigan barcha bojxonalar yonida har ikki mamlakatga oid avtoulovlar davomi bo‘ladi. Mabodo, taksining raqami borayotgan mamlakatniki bo‘lmasa, yo‘lda duch kelgan yo‘l politsiyachisi to‘xtatib, nazorat bahonasida pora so‘rashi mumkin edi. Qodir uchun g‘oyat mushkul ish edi. Buni u ham o‘zi, ham ro‘parasidagi kishiga nisbatan haqorat deb bilar, qiynalar va xijolat bo‘lar edi.
Aeroport eshigidan chiqmasidanoq ikki kishi: “Taksi kerakmi?” – deb ergashdi. Qodir ularga hech narsa demay tikildi, erta tongdanoq mashinasiga chiqadigan kishining yuz-ko‘zi, qiyofasidan qaysi biriga ishonish mumkinligini bilib olishga urindi. Ikkoviga ham ko‘ngli chopmadi, olg‘a qadam bosdi. Talabgorlar birdan ko‘paydi. Oralaridan xotirjam, o‘rta yoshdan sal o‘tgan, to‘ladan kelgan biriga boshi bilan rozilik ma’nosida ishora qildi.
Taksichi o‘ziga ishongan bir tarzda oldidagi ikkita yigitni qo‘llari bilan chetlatib, Qodirning yuklarini oldi.
– Mashina anavi yerda, qani marhamat, – dedi.
– Boshqalar yo‘lovchilar atrofida o‘ralashar ekan, ayni chog‘da ko‘z qiri bilan Qodirning taksichi bilan savdolashishini kuzatib turishardi. Agar ularning savdosi pishmasa, darhol orqaga qaytib, yo‘lovchini ilib ketishni ko‘zlashardi.
– Qayoqqa borasiz, aka?
Bu savdoni o‘z foydasiga hal qilish uchun ishlatiladigan usul edi.
– Xonchayirga, – dedi Qodir.
– Yuzga ketamiz.
– Qirq bo‘lar.
– Ammo, aka, hali kecha-ku, kechki narx shuncha bo‘ladi.
Qodir bir qulochcha ko‘tarilgan oftobga qaradi.
– Mabodo, sen uchun yana bir quyosh chiqmasa, allaqachon kunduz bo‘ldi. Qirq yetadi.
– Bo‘pti, aka, ellik, – dedi taksichi.
Qodir mayli degan ma’noda bosh irg‘adi. Mashina Yevropadan xorijga qanday chiqarishgani noma’lum eski “Mersedes” edi.
Horg‘in motor zo‘rg‘a guldiradi.
– Qo‘shni tomongami, aka? – dedi taksichi.
Xonchayir ikki mamlakat orasida yo‘lovchi tashiydigan taksichilar to‘xtaydigan bekat edi. Tajribali taksichi yo‘lning davomini qiynalmay topgan edi.
– Ha, – dedi Qodir.
– Ishonchli og‘aynilarim bor, aka, ularning mashinasiga o‘tqazib yuboraman.
– Bo‘ladi, lekin mashinaning raqami ularniki bo‘lsin.
Non pulini boshqalardan ilib ketishga muvaffaq bo‘lgan bu odam Qodirga yaxshilik qilmoqchimi yoki qo‘shni taksichidan dallollik puli olmoqchimi? Qodir xayoliga kelgan bu savolga javob axtarib ham o‘tirmay, quyosh nuriga cho‘mgan qirlarni tomosha qila boshladi.
Ikkita yo‘l nazorati postidan o‘tdilar. Har gal politsiya mashinasini ko‘rganida bezovta bo‘lgan taksichi o‘z tilida “poraxo‘rlar” deya so‘kinib qo‘yardi.
– Faqat ular poraxo‘rmi? – dedi Qodir kulimsirab.
– Qaydan bilay, aka, bizni o‘rtaganlari uchun shularni bilamiz.
Keyin taksichi bolalari haqida so‘zlay boshladi.
Xonchayirda boshqa taksiga o‘tish tez hal bo‘ldi. Aeroportda topilgan mashina yangiroq, haydovchisi ham ishonchli odamga o‘xshardi. Qisqagina savdolashuvdan so‘ng yuklar bu mashinaga joylashtirildi. Qodir haqini to‘lab, o‘rta yashar shofyor bilan xayrlashdi.
Qo‘shni bojxonaga tez yetib borishdi. Bojxona tinch edi. Shofyor:
– Men mashinaning o‘tish hujjatlarini rasmiylashtiraman, ungacha sen ham ishingni bitir. U tomonda ko‘rishamiz, – deb Qodirni tushirdi.
Qodir yangi qurilgan bojxona binosiga kirdi. Pasport nazorati darchasini izladi. Xona bo‘m-bo‘sh. Ertalab endi ish boshlagan ma’murlar atrofga tetik boqishardi. Qodirning ko‘zlari darcha orqasida o‘tirgan yosh ma’murning ko‘zlari bilan to‘qnashdi. Qodir pasportini uzatdi.
Ma’mur pasportni tez-tez varaqlab, avvalo, suratli varaqni topdi. Bir suratga, bir Qodir yuziga tikildi. Pasport nazoratidan o‘tishning eng bezdiradigan oni edi bu. Ma’mur shubhali bir tarzda yana suratga va keyin Qodirning yuziga diqqat bilan tikildi. U bu lahzani ataylab uzaytirayotgandek tuyuldi. Surat egasiniki ekaniga ishonch hosil qilgach, mamlakat vizasini topish uchun yana sahifalarni varaqlay boshladi.
Qodir indamay kuzatib turardi.
Ma’mur viza sahifasini topdi. Shoshmay vizani tekshirdi. Oldidagi kompyuter tugmalariga qo‘l uzatarkan:
– Ishlagani kelyapsanmi? – deb so‘radi.
– Ha, – dedi Qodir. – Qurilish shirkatining boshlig‘iman.
Qaysi sohada va qanday vazifada ishlashini so‘ramasidanoq aytgan edi. Baribir so‘ragan bo‘lardi.
– Mudirmisan?
– Yo‘q, mudir o‘rinbosariman.
Bu orada u Qodirning ismi sharifini yozayotgan edi.
– Unday bo‘lsa yuz dollar ber.
– Yaxshi, lekin barcha hujjatim to‘g‘ri-ku, nega yuz dollar berishim kerak?
Qodirning gaplarini eshitmaganday tugmalarni bosib, pasport nomerini yozishda davom etdi.
– Mamlakatimizda necha yildan beri ishlayapsan?
– To‘rt, – dedi Qodir.
– Tilimizni yaxshi o‘rganib olibsan.
Qodirning ajnabiy ekanligini bilmaganlar toza so‘zlagani uchun uni shu yerlik deb o‘ylardilar.
– Til kursida o‘qidingmi?
– Ha, kelgan yilim olti oy til darsi o‘qidim.
Ma’mur bosh ko‘tarmasdan:
– Unday bo‘lsa, ellik dollar ber, – dedi.
Xuddi, Qodir o‘z tilini yaxshi gapirishidan mamnun bo‘lib, narxni arzonlashtirayotgandek edi.
– Yaxshi, lekin, nima uchun berishim kerak, menga yordam qiladigan biron ish yo‘q-ku. Mening barcha hujjatim to‘g‘ri bo‘lsa.
Yana u beparvolarcha kompyuter tugmalarini bosishda davom etdi.
– Ishlash uchun ruxsatnomang bormi?
– Bor.
– Yoningdami?
– Ha.
Ruxsatnomani ko‘zdan kechirgach, uni pasportning yoniga qo‘yib, tortmadan muhrni qidira boshladi. Yana boshini ko‘tarmay:
– Mayli, bo‘lmasa yigirma besh dollar ber, – dedi.
Qodir kulishini ham, achchiqlanishini ham bilolmadi.
– Nega berishim kerak, ayt shuni.
Ma’mur muhrni topib, oldin bo‘yoqqa surkadi, so‘ng shiddat bilan pasportga urdi.
Ish ruxsatnomasini pasport orasiga joylashtirarkan:
– Kel, bir choy ichaylik, – dedi.
Taklifni rad etishga vaqt ham qoldirmay, o‘rnidan turgan ma’mur pasport ushlagan qo‘li bilan orqasidan ergashishini ishora qildi.
Dahliz orqasidagi xonada pasportni qaytardi. Suhbatni Qodir o‘z tilini qanchalik yaxshi bilishidan boshladi, so‘ng qurilish sohasidagi ishlarga o‘tdi. Choy keldi. Ma’mur choyidan bir xo‘plam yutgach:
– Bo‘pti, o‘n dollar ber, – dedi.
Qodir esa hayron bo‘ldi. Tashvishi bitgan, pasporti cho‘ntagida. Endi bu o‘n dollar degani nimasi?
– Bo‘pti, beraman, lekin nima uchun berishim kerakligini ayt.
Ma’mur Qodirning yuziga tikilib:
– Ey, Qodirbey, sen bermasang, boshqasi bermasa, unda men ishga joylashish uchun bergan pulni kimdan olishim kerak?
Qodir taxtaday qotib qoldi. Eshik tomonga tikilgan ko‘yi, hamyonini chiqardi va o‘n dollar uzatdi. Choyini oxirigacha ichmayoq, oyoqqa qalqdi.
Ma’mur eshikka qadar uzatdi. Eski tanishlarday xayrlashdilar.
O‘zini kutayotgan taksini topdi, yo‘lga tushdilar.
Qodir nazorat postlarida to‘xtatsalar, o‘n dollarni taksichiga to‘lattirish yo‘lini o‘ylay boshladi.

Turkchadan Boboxon Muhammad Sharif tarjimasi