Варлам Шаламов. Шоирнинг ўлими (ҳикоя)

Shoir o‘lim yoqasida edi. Ochlikdan shishib ketgan, katta, qonsiz oqish barmoqlari, o‘sib ketgan kir tirnoqlari sovuqdan tosh qotgan holda ko‘kragi ustida yotardi. Avvallari u qo‘llarini orqasiga, yalang‘och tanasiga tiqardi, lekin hozir u yerda ham issiqning ta’siri yo‘q edi. Qo‘lqoplarini allaqachon o‘marib ketishgan, buning uchun sullohlik bo‘lsa kifoya edi. Kuppa-kunduz o‘g‘irlab ketaverishardi. Pashsha o‘tirib iflos qilgan, aylana panjara bilan o‘ralgan xira elektr chirog‘i balandga, shift ostiga mahkamlangan edi. Yorug‘ shoirning oyog‘i tagiga tushib turardi – ikki qavatli sidirg‘a naraning qorong‘u quyi qismida qutida yotganday yotardi. Ahyon-ahyonda panjalari qimirlab qo‘yar, qayroqday shiqirlar, bushlatidagi tugmalari, ilmoq, teshiklarini paypaslaganday, qandaydir xas-cho‘pni qoqmoqchiday bo‘lar, va yana qimirlamay qolardi. Shoir xayot bilan shuncha uzoq xayr-xo‘shlashardiki, o‘layotganini ham anglolmay qolardi. Ba’zan miyasiga qandaydir oddiy va kuchli fikr urilib, og‘riqli iz qoldirib o‘tib ketardi – boshining ostidagi nonini o‘g‘irlab ketishgandi. Va bu yurakni shunday sirqiratuvchi, zirqiratuvchi dahshat ediki, u bahslashishga, so‘kinishga, yoqavayron urishishga, qidirishga, isbotlashga tayyor edi. Lekin bular uchun kuch-quvvati qolmagan, non haqidagi fikri xayoli kuchsizlanib, o‘zidan uzoqlashib borardi… Va shu onning o‘zida boshqa narsa haqida o‘ylab ketardi – hammani dengizning narigi yog‘iga olib ketishlari lozim, nimagadir paroxod kechikib qolyapti, yaxshiyamki o‘zi shu yerda. Va barak navbatchisi basharasidagi katta xolini g‘ira-shira eslab ketardi. Kunning ko‘p qismida xayolini bu yerda kechgan hayoti, bo‘lib o‘tgan voqealar band etardi. Ko‘z o‘ngidan o‘tgan voqea-hodisalar, bolaligi, o‘smirligi, yutuqlari aksi emasdi. Umr bo‘yi u qayoqqadir shoshib yashadi. Va u shoshilmasdan o‘lim oldi harakatlarining bir xilligi haqida, san’atkorlar va shoirlardan oldin shifokorlar tushungan va qayd etgan narsalar haqida o‘ylay boshladi. Gippokrat qiyofasi – odamning o‘lim oldi niqobi – tibbiyot kulliyotining har bir talabasiga ma’lum. Odamning o‘lim oldidagi bunday sirli harakatlari Freydga eng kuchli farazlar qilishga imkon berdi. Bir xillik, qaytariq – ilm-fan asosi, zamini. O‘limdagi betakror narsani shifokorlar emas, shoirlar izlashgan, topishgan. Hali o‘ylashga madori yetishini sezishi yoqimli edi. Ochlik, bemajollik allaqachon odatiy holga aylangandi. Gippokrat ham, tug‘ma xolli navbatchi ham, kir tirnoqlari ham endi unga baribir edi. Qoq suyak tanaga hayot goh yaqinlashar, goh uzoqlashar, xullas, u so‘nib bormoqda edi. Hayot asari paydo bo‘lganda, ko‘zlari ochilar, fikri jonlana boshlar edi. Faqat xohish paydo bo‘lmas edi. U anchadan beri hayot, ko‘pincha sun’iy nafas, glyukoza, kamfara, kofein yordamida qaytariladigan dunyoda yashar, o‘lik yana tirikka aylanardi. Nega aylanmasin? U boqiylikka, insonning chinakam boqiyligiga ishonardi. Ko‘pincha insonning abadiy yashashiga monelik qiladigan hech qanday biologik sabablar yo‘q deb o‘ylardi. Qarilik – bu tuzatsa bo‘ladigan kasallik, xolos. Va bu hozirgi daqiqalarga qadar sababi aniqlanmagan anglashilmovchilik bo‘lmaganida, inson abadiy yashashi mumkin edi. Yoki charchagancha, joniga tegmagancha yashashi mumkin edi. U esa yashashdan charchagani yo‘q. Hatto hozir shu yerliklar… hazillashib, erkalatgan bo‘lib “tranzitka” deb ataladigan ko‘chish oldi baragida ham. Tranzitka dahshatning bo‘sag‘asi edi, lekin o‘zi emasdi. Aksincha, bu yerda hurlik, ozodlik ruhi hukm surar va uni hamma his etardi. Oldinda – lager, orqada – turma. Bu “yo‘ldagi dunyo” edi va shoir buni tushunardi. Boqiylikning yana bir yo‘li Tyutchev aytgan:

Xushbaxtdir, ushbu olamga
Kelguchilar mash’um onlarda

edi. Modomiki unga qandaydir inson siymosida, qandaydir jismoniy birlik siymosida o‘lmaslik nasib etmas ekan, ijodiy boqiylikka erishdi. Uni yigirmanchi asrning birinchi rus shoiri deb atashardi va u ko‘pincha haqiqatan shunday deb o‘ylardi. U she’riyatining boqiyligiga ishonardi. Uning shogirdlari yo‘q edi, axir shoirlar ularga toqat qilisharmidi? U proza, yomon proza ham yozardi, maqolalar ham yozardi. Faqat she’rlarda, poeziya uchun yangi, muhim narsalar topdi va bu doimiy, azaliy tuyuldi. O‘tgan butun hayoti adabiyot, kitoblar, ertaklar, tushlardan iborat edi va faqat hozirgi kuni haqiqiy hayot edi.
Bu o‘ylari o‘zi bilan bahsda emas, yashirincha, ichining tubida kechdi. O‘y-mulohazalariga zavq-shavq yetishmadi. Loqaydlik uni chulg‘ab oldi. Hayotning tosh-qo‘rg‘oshin qattiqligi oldida bularning bari hech, arzimagan narsa, “sichqon-kalamush poygasi” edi. O‘ziga hayron qolardi: hammasi hal qilingan paytda she’rlari haqida qanday qilib shunday o‘ylarga borishi mumkin. Buni o‘zi juda yaxshi, har qachongidan ham yaxshi bilardi. Bu yerda u kimga ham kerak edi, kimga ham teng kelardi. Bularning barini tushunish kerak edi, u bu damlarni kutdi… va tushundi.
Tanasiga va nim ochiq xira ko‘zlariga hayot asari qaytgan, ko‘ra boshlagan, qovoqlari titray, barmoqlari qimirlay boshlagan daqiqalarda fikr ham qaytdi, ularning so‘nggi fikrlar ekanini o‘ylab ham ko‘rmagan edi.
Hayot hukmfarmo xo‘jayinday kirib kelardi: uni chaqirmasa ham jismiga, miyasiga she’r kabi, ilhom kabi quyulib kirib kelardi. Va bu so‘zning salmoqli ahamiyati birinchi marta butun borlig‘i bilan inkishof etildi. She’rlari jozibador kuch ediki, bu kuch bilan yashadi, nafas oldi. Xuddi shunday. U she’rlari uchun yashamadi, she’rlari bilan yashadi.
Ilhomning o‘zi ham hayot ekani hozir aniq ravshan ko‘rinib, sezilib turardi; hayot o‘zi ilhom, ayni ilhom bo‘lganini o‘limi oldidan bilish muyassar etdi.
Va ushbu so‘nggi haqiqatni bilishga muyassar bo‘lganiga suyundi.
Hamma narsa, butun dunyo she’rlariga qiyos qilindi: ish, otlar dupuri, uy, qush, qoya, muhabbat – butun hayot she’rlariga oson kirdi va bemalol joylashdi. Va bu shunday bo‘lishi kerak edi, negaki she’rlar so‘z edi, kalom edi.
Satrlar hozir ham joyidan oson turib, bir-birining ketiga tizilishdi. Garchand u anchadan buyon o‘z she’rlarini yozmayotgan va yozolmayotgan bo‘lsa ham, so‘zlar qandaydir belgilangan va o‘ziga xos ohangda saf tortdi. Qofiya so‘z va tushunchalarni ohanrabo yanglig‘ izlovchi, topuvchi asbob edi. Har bir so‘z olamning bir qismi bo‘lib ohangi aks-sado berib, qandaydir elektron mashina tezligida olamaro taralardi. Barisi: meni ol, yo‘q, meni, deb qichqirardi. Hech narsani qidirishga to‘g‘ri kelmasdi. Faqat voz kechishga to‘g‘ri kelardi. Bu yerda bamisoli ikki kishi biri – charxini aylantirib yuborib, ikkinchisi – vaqti-vaqti bilan ishga tushirilgan mashinani to‘xtatib turuvchi. O‘zi, ikki kishi timsoli ekanligini ko‘rib, sezib, shoir hozir haqiqiy she’r bitayotganini angladi. Ular yozib olinmayotgan bo‘lsa nima qipti? Yozib olish, chop ettirish – turgan-bitgani g‘alva, mashmasha. G‘araz-la yuzaga kelgan narsa – eng yaxshi narsa emas. Eng yaxshisi, yaratilgani, yozib olinmay g‘oyib bo‘lgani, izsiz yo‘qolgani, faqat his etilgan, hech narsa bilan almashtirib bo‘lmaydigan ijodiy zavq, rohat she’r yaratilganini, go‘zal qilib yaratilganini isbotlab turadi. U adashmayaptimikan? Ijodiy zavq-shavqi, baxtiyorligi bexatomikin? U Blokning so‘nggi she’rlari bo‘sh, g‘aribligi va Blokning o‘zi, aftidan, buni tushunmaganligini esladi…
Shoir o‘zini tizginlashga majbur etdi. Bu yerda buni uddalash qayerdadir, Leningraddami, Moskvadami uddalashdan ko‘ra oson edi.
Shu topda u anchadan beri hech narsa haqida o‘ylamay qolganini sezib qoldi. Hayot uni yana ezmoqda edi. U uzoq muddat qimir etmay yotdi va birdan o‘zidan narida o‘q otiladigan mo‘ljalmi, geologik xaritami shunga o‘xshash narsani ko‘rdi. Xarita yozuvsiz edi va u undagi chizgilarni tushunishga behuda urinardi. Yana ancha vaqt o‘tgach, bu o‘zining barmoqlari ekanligini anglab yetdi. Barmoq uchlarida chekilgan, so‘rilgan maxorkami papirosning kulrang izlari hali o‘chmagan edi – yostiqchalarda daktilostopik rasmlar, tog‘ bo‘rtma naqshlari singari ajralib turardi. O‘n barmog‘ining biridagi rasmlar, kesilgan daraxtdagiga o‘xshash aylana chiziqlardek bir xil edi.
Bolaligida bir kuni bulvarda, o‘zi yashab katta bo‘lgan uy yerto‘lasidagi kirxonada ishlaydigan xitoy to‘xtatganini esladi. Xitoy avval uning o‘ng qo‘lini, keyin ikkinchisini ushladi, kaftlarini aylantirib yuqoriga ko‘tardi va o‘z tilida hayajonlanib asabiy qichqirdi. Ma’lum bo‘lishicha, bolada aniq-tiniq belgi ko‘rib, uni baxtli-saodatli deb e’lon qilgan ekan. Bu baxt belgisini shoir ko‘p bor esladi, ayniqsa, ilk kitobchasi bosmadan chiqayotgan kezlarda qayta-qayta esladi. Xozir u xitoylikni gina-kuduratsiz va istehzosiz esladi – endi unga baribir edi.
Eng muhimi, u hali jon taslim qilgani yo‘q. Aytgancha, shoir bo‘lib o‘ldi degani nimadir? Bu o‘limda qandaydir bolalarcha soddalik bo‘lishi kerak. Yoxud Yesenin, Mayakovskiy o‘limlari singari, ko‘rib qo‘yinglar deganidek, teatr tomoshasidagidek narsa.
Aktyor sifatida – buni tushunsa bo‘ladi. Shoir sifatida o‘lishini-chi?
Ha, u oldinda kutilayotgan narsalardan ba’zilarini fahmlab yetgandek bo‘ldi. Boshqa joylarga o‘tqazilganda ko‘p narsalarni anglab yetishga va oldindan ko‘rishga ulgurdi. O‘zining ojizligiga jimgina suyundi va o‘lishiga umid bog‘ladi. Turmada uzoqdan davom etib kelayotgan bahsni – lager dahshatlimi yo turmami – degan bahsni esladi. Hech kim aniq-tiniq bir gap aytmasdi, asoslar sinovdan o‘tmagan, mavhum lagerdan o‘sha turmaga keltirilgan bir odam qahrli tabassum qilgandi. U o‘sha odamning sirli tabassumini qattiq eslab qoldi, shunday bo‘ldiki, eslashga cho‘chirdi – o‘ylang, u hozir o‘lsa ularni, o‘zini bu yoqlarga olib kelganlarni qanday ustalik bilan aldagan, naqd o‘n yilga aldagan bo‘lardi. U bir necha yil surgunda bo‘ldi va alohida ro‘yxatga toabad kiritilganini bilardi.
Toabad!
Miqyoslar almashindi, so‘zlar ma’nosini o‘zgartdi. U dengiz qirg‘og‘iga to‘lqin urilgani kabi ojiz tanasida yana kuch paydo bo‘layotganini sezdi. Bir necha soat kelib uriladi. Dengizdagidek. Keyin qaytib ketadi. Lekin bizni toabad tark etmaydi. U hali sog‘ayadi. To‘satdan uning yegisi keldi, lekin qimirlashga madori yetmasdi. Bugungi sho‘rvasini qo‘shnisiga berganini sekin va qiynalib esladi, bir krujka qaynagan suv keyingi kunga yagona ozig‘i edi. Nondan boshqa, albatta. Lekin nonni zo‘rg‘a berishardi. Anchadan beri shunday. Kechagisini esa o‘g‘irlashdi. O‘g‘irlashga kuchi yetadiganlar ham bor ekan. Tong otgunga qadar u yengil va o‘ysiz yotdi. Elektr yorug‘i sal sarg‘aygandek bo‘ldi va katta faner taxtada, har kungidek non olib kelishdi.
Qattiq cheti garbushkasi tegmay qolgan paytdagidek yig‘lamas, ortiqchasini titroq panjalari bilan og‘ziga tiqmas, ortiqchasi og‘zida erib ketmas, burun kataklari kengaymas va u butun vujudi bilan qora nonning ta’mi va hidini sezardi. Hali yutishga, jag‘ini qimirlatishga ulgurmay, bo‘lakchasi og‘zida yo‘q bo‘lardi. Non bo‘lagi eridi, g‘oyib bo‘ldi va ushbu mo‘jiza – bu yerdagi ko‘pdan-ko‘p mo‘jizalardan biri edi. Yo‘q, u hozir hayajonlanmayotgan edi. Lekin, qo‘liga bir kunlik non ulushini berishganda, qonsiz barmoqlari bilan tutib, nonni og‘ziga olib bordi. Nonni zangila tishlari bilan tishladi. Milklari qonadi, tishlari qimirladi, lekin u og‘riqni sezmadi. Bor kuchi bilan nonni bag‘riga bosib, og‘ziga tiqdi, maydaladi, so‘rdi, g‘ajidi …
Uni qo‘shnilari to‘xtatishdi:
– Barini yeb qo‘yma, keyinroq yersan, keyinroq …
Shoir tushundi. Ko‘kish kir qo‘llaridan qonli nonni qo‘yib yubormay ko‘zlarini katta ochdi.
– Keyin qachon? –aniq, ravshan dedi u.
Va ko‘zini yumdi.
Kechga borib o‘ldi.
Ikki kun kechikib ro‘yxatdan o‘chirishdi – tadbirkor, topqir qo‘shnilar non taqsimlashda ikki kun o‘likning nonini olishga muvaffaq bo‘lishdi; o‘lik qo‘g‘irchoq singari “qo‘lini ko‘tarib turdi”. Demak, u o‘z ajalidan ikki kun oldin o‘ldi – uning kelgusi bibliograflari uchun muhim detal.