1

Juldurvoqi yoqali, yo‘l-yo‘l peshbandli keng ko‘y­lakdagi ona otxonadan otlarni olib chiqdi. Yillar uning belini dol qilgan, u bu ishlar uchun endi keksayib qolgandi. Chekkaga borib to‘xtadi, jonivorning qorniga asta shapatilab, qoziqqa bog‘­ladi; og‘ir-og‘ir nafas olib, ko‘kka uzoq tikilib qoldi.
Yalang‘och tilog‘ochlar deyarli otxonagacha bostirib kelishgan. Quyosh nurlari shoxlar orasidan siyrak tushib turadi. Soat uchlarga borib bu nur manbai ortga chekinadi. Otlarni odatda kunning yarmigacha tashqariga olib chiqishadi.
Ot terslik qiladi: butun tanasi bilan sap­chiy­di, pishqirib, kallasini silkiydi. Yuganini osil­tirgancha u yoqdan-bu yoqqa izg‘iydi. Old oyoqlari bilan qorga depsinadi, har-har yerga jigarrang “olmalar”ni sochadi.
Oila boshlig‘ini yettinchi yanvarda tuproqqa qo‘­yishdi. O‘tgan yili qishda otlarni uning bir o‘zi olib chiqardi. Beshala otni hovliga bog‘lab, ot­xonadagi poxol to‘shamalarni qoqar, oxurlarni to­­­zalardi. So‘nggi marta uni keksayib qolgan to‘­­­ri­g‘ining tuyog‘ini tozalayotganida ko‘rgandim. To‘­riq­ning tizzasini bukib, bambuk kurakcha bilan buk­chayvolib, jonivorning tuyog‘iga asta taqillatardi. Ota­ Ueda kasalxonasiga kuzning oxirlarida yotdi. Uchinchi yanvarda esa joni uzildi. Dafn marosimi yettinchi yanvarda bo‘ldi. Shaharda, o‘pka saratonidan o‘ldi, deyishdi. O‘shandan beri otlarni tashqariga marhumning ayoli olib chiqadi. Tez orada oilaning yolg‘iz qizi qaytib keldi. Qiz Tokioda tahsil olar, ona uni chaqirib olgandi. Fevraldan boshlab qizcha tinim bilmay mehnatga sho‘ng‘idi. Egnida eski ko‘ylak, uning ustidan peshband taqib olgan, xipcha beli bog‘ich bilan tortib bog‘langan. Otlarni olib chiqib, xuddi onasidek no‘xtasidan bog‘laydi. Balki bularni bolalikdan ko‘rib yurgani uchun ustomonlik bilan bajarar. Otni bog‘lab ortga, otxonaga yo‘naladi.
Ot dikonglaydi. Irg‘ishlab orqa oyoqlariga o‘tira­di; chalqancha yotib, ag‘anaydi. Bo‘ynini cho‘zib, qorga tumshug‘ini burkaydi. Ularga momiqqina qor xush yoqsa kerak-da.
Ona kamdan-kam beshalasini birga olib chiqa­di. Bittasini, ikkitasini, gohida uchtasini. Kunlar qis­qa, erkak kishining qo‘li yetishmaydi. Uchta oxurni ona-bola kechgacha tozalaydilar. Ko‘pincha otxonadan o‘g‘it tashlanadigan o‘raga bir quchoq poxol bilan chopayotganlariga ko‘zim tushadi. Yuzlarigacha changga botishgan. Bitta qilib bog‘langan sochlari yoyilib ketgan.
Otxona orqasidagi uy yon-veridagilarga qaraganda pastak ko‘rinadi. Tomga qor tushganida uy qor ostiga ko‘milgandek bo‘lib qoladi. Kulba orqasidagi tilog‘och o‘rmonidan boshlanadigan bu ovloq manzarani tomosha qilishni yaxshi ko‘raman. Hech zog‘ yo‘q — faqatgina kampir, qizaloq, otlar…
Otlardan biri qora, jaydari, Kisodan keltiril­gan, qolganlari bo‘zrang, to‘riq. Aytishlaricha, arab arg‘umoqlari bilan anglo-normand zotlarining du­ragaylari. Qorasining yollari kalta, quloqlari kich­kina: to‘rt-besh yashar, undan ortiq emas. Lekin buni­si ham toza zotdorga o‘xshamaydi — qorni osilgan, oyoqlari kalta.
Men o‘zim Vakasadanman. Yoshligimda bizda ot bilan yer haydashardi. Bunaqangi pakana otlarning ozmunchasini ko‘rmadimmi?! Ular Xokkaydo va Toxokuda boqiladigan qirchang‘ilar edi. Uzunoyoq arg‘umoqlar yonida ular ko‘rimsiz bo‘lib qoladi. Shunday bo‘lsada, men ularning sadoqatlari va bosiq fe’llari uchun yoqtiraman. Zotdor otlarning bari asov va bo‘y ber­maydi.

2

Qor to‘xtab, oftob mo‘ralaganda ko‘chaga chiqaman va haligi uy tomon odimlayman. Otlarni olib chi­qishmagan kunlar ham bo‘ladi, shunda o‘tib ketayotib, imillayman. Qor uyumlari orasidan otxona ko‘zga tashlanadi. Kirish eshigidan uch syaku1 narida tor yo‘lakdan otlar mo‘ltirashadi. Bo‘ynini ustunga ish­qaydi, depsinadi. Eh, qanchalik ozodlikni xoh­lashayapti! Ularni tushunaman.
Yaqin atrofda ona-bola ko‘rinmaydi. Tungi fur­gonda qayoqqadir jo‘nashgani aniq. Otalari tirik­ligida dahliz idora vazifasini bajarardi. U yer doimo kishilarga to‘la bo‘lardi. Endi esa darpardalar tortilgan, ahyon-ahyonda ochiladi. Qor yoqqanda hatto kunduzi ham elektr chirog‘i o‘chirilmaydi.
Yozda shaharcha dam oluvchilarga to‘lib ketadi. Dala-hovlilarga o‘z sohiblari qaytishadi. Otxonali uyni savdo dahasidan tilog‘ochzor ajratib turadi, undan keyin aylanma yo‘l o‘tgan. Iyul-avgustda yo‘lni ve­lospedchilar egallaydi. Stantsiyalarda peshtaxtalar paydo bo‘ladi: Tokio firmalari filiallarining o‘zi bu yerlarda uch yuztacha bor, biroq kuzga borib barchasi yopiladi, oyna va eshiklarga fanerlar qoqiladi — butun qishga. Huvillab qolgan do‘konlar o‘zlarining poytaxtlik loqayd xo‘jayinlariga o‘xshaydi, go‘yo. Ot choptirish klubi — daraxtzorning u yog‘ida, gavjum ko‘chalardan olisda; uylar bu yerda bir-biridan uzoqroq joylashgan. Tevarak-atrofda hamisha jimjitlik.
Odatda, ona-bolaning hovli va otxonada yelib-yugurishlarini tomosha qilib bo‘lib, tilog‘ochzor oralab M. mehmonxonasiga yo‘l olaman. Mehmonxona Meydzining1 boshida qurilgan, qayinzor o‘rtasi­da. Bu ko‘hna, o‘ta original yevropa uslubidagi yog‘och imorat. Uning suratini jurnallar sahifasida dam­badam uchratish mumkin. Avvallari mehmonxona kuz­da berkitilardi. Ammo uch yildan buyon qishga ham hozirlik ko‘riladi va mehmonxona har kuni mijozlar xizmatida. Shaharchada ikkita katolik cherkovi bo‘lib, yoshlar u yerda jon deb nikohdan o‘tishadi. Rohiblar ham mehmonxona sohiblari bilan til biriktirib olishgan — endilikda arizalarni birgalikda qabul qilishadi. Qorli kunlarda yosh kelin-kuyovlar bu yoqqa kelib-ketib turishsada, mehmonxona sira to‘lmaydi. Biror zot qolmagan binoga tikilish jonu dilim, shuning uchun, albatta, sayrga chiqqanimda bu yerlarga sudralib bo‘lsada kelaman.
Tez orada shu yerlik ofitsiant hamda xodimlarni yuzlaridan tanib oladigan bo‘ldim. Oltmish yoshlardagi mo‘ysafid Tokonami dilkash chiqib qoldi. Bir safar mayxonada yolg‘iz o‘tirganda menga ko‘zi tushib, iltifot bilan stulni surdi va birga qahva ichishga taklif etdi.
– Ha-a, Mattanilar xo‘jaligida ish ko‘pligini qa­rang, – gap boshladim.
– Umridan baraka topsin, qizaloq! – maqtay ketdi suhbatdoshim. – O‘qishini tashlaganiga afsuslangani yo‘q.
– Albatta, balki boshqa sabablar ham bo‘lgandir, – qo‘shimcha qildi Tokonami, – axir o‘qishi tugashiga oz qolgandi, baribir otasiga rahmat. Hozirgi paytda otlar ortidan kun bo‘yi lo‘kkillab yurishga ko‘nadigan qizni kunduzi chiroq yoqib topolmaysiz.
– Bilasizmi, Mattani birinchi bo‘lib shaharda ot choptirish klubini ochgan. Otlarni undan boshqasi yaxshi bilmasdi. Amerikaliklar davrida yigirmata­gacha ot boqardi. Ha, u otlarni sevardi…
Tokonami Mattani bilan qalin oshna ekanlik­larini eslagancha:
– Juda g‘alati-a, qishda otlarni bo‘kib qolguncha boqishadi, yozda esa ijaraga berilganda, deyarli cha­laqorin ushlashadi.
Hayron qoldim. Menimcha, aksincha bo‘lishi kerak. Otni ishlatishyaptimi, kuch sarflayaptimi, demak, to‘ydirish lozim — aqlim shunday derdi. Ammo Yonedzo Mattani uzoq yillar davomida amin bo‘lgandiki, chala zotli otlarga jir bitsa, quturib, bo‘y be­rishmaydi, shuning uchun yozgi mavsumda yem-xashakni kamaytirgandi. Otlar kuchsizlanib qolishsada, egarga xotin kishi yoki bolalar o‘tirganda ipakday muloyim bo‘lib qolishardi. Mattanining obro‘si ko‘tarildi: uning otlari juda yuvosh edi.
Buni ilk bora eshitib, qiziqib qoldim.
– Mattanidek otlarni parvarishlash — serg‘alva ish. Beka kunda besh mahal yem beradi. Sahar beshda uyg‘onadi. Kech turib ko‘rchi, tuyoqlarini devorga dupurlatishib, o‘z haqlarini talab qilishadi. Ke­yingisi kun yarmida beriladi, undan so‘ng soat uchda, kechki to‘qqizda va oxirgisi tungi o‘n birda. Albat­ta, soat uch va to‘qqizdagisida pichan-u suv. Boshqa vaqtlarda pichanga arpa aralashtiriladi, bermasang, bosh chayqashgacha borishadi… Ha-a, mashaqqatli huzur. Ona-bola qish faslida tuzukroq uxlolmaydilar ham.
Mattanilar hovlisidagi tinimsiz g‘imir-g‘imir­ning boisini endi tushundim. O‘yga cho‘mdim.
– Shu yili ularga talabalar yollanishdi, aqcha ishlab olgani. Lekin baribir qizchasiz uddalay olishmasdi. Qolaversa, shahar mahkamasi ham jonga tegdi — otlar ko‘chani bulg‘ayapti, deb urishaveradi. O‘tgan yildan buyon tog‘dek qog‘oz uyumi to‘planib qoldi, Mattanilar ularni nima qilishni bilishmayapti. Ot choptirish ham nazorat ostiga olingan ko‘rinadi.
Tokonami xo‘rsindi va kutilmaganda so‘rab qoldi:
– O‘zingiz otlarni yoqtirasizmi?
Shoshib qoldim: men hatto ularni yaxshi ko‘ramanmi, yo‘qmi — bilmayman. Egarga o‘tirish nasib qilmagan. Shunga qaramasdan: “Yoqtiraman”, deb javob berdim. Tokonamining dabdurustdan bergan savoli qalbimda eski, g‘ira-shira xotiralarni jonlantirdi.

3

Bu o‘ttiz yil avval bo‘lib o‘tgandi. Birinchi marta shu yerda ijaraga uy oldim, tog‘ shaharchasida. O‘shanda o‘zim bilan qizimni ham olib kelgandim. Qizalog‘imning oyog‘i xasta edi. O‘sha yoz uchga to‘lgandi.
Go‘dakning umurtqa pog‘onasida tug‘ma nuqsoni bo‘­lib, bukr bilan tug‘ilgandi. So‘ng ko‘p o‘tmay bolani operatsiya qilishdi. Nuqson bartaraf qilindi, biroq jarroh ehtiyotsizlik qilib, asab tolasiga shikast yetkazib qo‘ydi. Shu sabab qizimning oyoqlari falaj bo‘lib qoldi. Ayniqsa, tizzadan pasti yomon edi, to­von qismi umuman harakatlanmasdi. Kichrayib ket­gan oyoqlari deyarli rivojlanmadi. Xotinim endi qizalog‘imiz faqat nogironlar aravachasida yura oli­shidan xavotirlanganidan shifokor bilan masla­hatlashib, operatsiyaga rozi bo‘ldi: qizimizning ri­­­vojlanmay qolgan suyaklarini o‘stirish uchun ona­sining suyagidan ko‘chirib o‘tkaziladigan bo‘ldi. Bu hazilakam ish emasdi. Operatsiyadan keyin qizim qo‘ltiqtayoqdagina yurishi mumkin edi.
Operatsiya o‘sha yoz bo‘lib o‘tdi, juda yaxshi esimda.
Deyarli har kuni uyimiz yonidan otlar o‘tardi. Kasalmand qizim ularni butun borlig‘i bilan ku­zatardi. Hatto darvoza yonida aravachasini g‘ildira­tib borvolardi. Ba’zida otlar o‘ntacha bo‘lardi, butun boshli uyur, har birida yigit-qizlar, bolalar o‘ti­rardi. Otliqlarni kuzatib boruvchi qarollar ot­ning jilovidan ushlab olishardi. Hamma otlar Mat­tani klubidan edi — u paytlarda Mattanining raqobatchilari bo‘lmasdi, shaharda faqat ular ot boqishardi. Otxona ham hozirgi joyda emas, shahar o‘rtasidagi stantsiya oldida edi. Mahalliy ma’muriyat ruxsat bergan sayr marshruti uyimiz yonginasidan, eski yo‘ldan o‘tardi. Qizim yig‘lamsirab otda sayr qildirishimizni yolvorib so‘rardi. Bahonasi ham tayyor edi: o‘zim yurolmaganimga yarasha ot minishga ruxsat bering. Xotinim bunga qarshi edi. Uni tushunsa bo‘lardi. Tavakkal qilishning nima keragi bor? Qarol ham ruxsat bermagan bo‘lardi. Xotinim arzandamiz­ni yupatishga behuda urinardi. Oxir-oqibat ovunti­rish uchun otxonaga olib borishga kelishdik, otlarni ko‘rgani. Xotinim aravachani yetakladi.
Qaytib kelishganda, qizimning shodligi ichiga sig‘­masdi: shuncha ot, hammasi har xil rangda.
– Unga Xanako chunonam yoqib tushdi, bo‘z ot, – dedi xotinim. Mattanida bunday biya bitta edi. Otxona peshtoqiga ham “Xanako” deb yozilgan taxtacha osib qo‘yilgandi.
– Xanakoni silamoqchi edi, lekin bu taqiqlangan ekan. Xo‘jayindan iltimos qiluvdik, yo‘q demadi. O‘ylab ko‘rgin-a, ot ham tushunar ekan! Tumshug‘ini cho‘zib pishqirdi. Erkatoyimiz cho‘chimadi hisob. Ot­ning ho‘l lablarini silab qo‘ydi. Garchi, sen otlarni xushlamasang-da bu juda hayratomuz.
Qiziq, nega xotinim bunaqa dedi? Men umuman otlarga kek saqlamasdim. Shundan beri qizim kun ora otxonaga qatnaydigan odat chiqardi. Oyisi bandligida bolani xolasi — xotinimning opasi olib borardi.
– Xanako sira tepag‘on emaskan! – bidirladi sayr­dan qaytgan qizim. Biroq, xotinim opasiga: “Yaqin bormanglar, tepib yuborishi mumkin”, deb javrardi.
O‘sha yoz ishim boshimdan toshib yotar, qizim bilan klubga borishga vaqt topolmasdim. Bundan bo‘lak va­jim yo‘q edi. Har kuni, ertaga aniq borib kelaman, deb o‘zimga so‘z berardim. Ammo vaqt suvdek oqib o‘tar, buning ustiga xazonrezgi kuz boshlangandi. Balki, xotinim shunga, otlarga toqati yo‘q, deb o‘ylagandir.

4

Qirq to‘rtinchi yilning mayida qo‘limga chaqiriq qog‘ozini tutqazishdi: meni Fusimiga, 43-otryadga jo‘natishdi, to‘pga qo‘shilgan otlarni haydovchi si­fatida. Muqarrar yaqinlashib kelayotgan mag‘lubiyat ayon bo‘lib qolsa-da, negadir armiyada yosh otlarni yig‘ib, qiynashayotgani mutlaqo tushunarsiz edi. Uch oy davomida ne musibatlarga duchor bo‘lmadim. Tong sahardan kechgacha qiladigan ishim otlarning tagini kurash, bulg‘angan xashakni quritish-u oxur tozalash edi. Har bir otliqqa uchtadan ot to‘g‘ri kelardi. Me­nikilar gapga ko‘nadigan edi. O‘z egalarini mayib qiladigan ters, asovlari ham uchrab turardi. Askar Asakiti Kobayasini ot tepib o‘ldirdi. Bu kechqurun suvloqda bo‘lgandi. Kechagidek ko‘z o‘ngimda.
Otxona oldiga suvdon qo‘yilgandi: suv bilan to‘l­dirilgan uzun-qisqa tarnovlar. Garchi suvdonlar beshta bo‘lsa-da, o‘sha oqshom suvdon atrofida to‘s-to‘polon bo‘lib ketdi. Askarlar otlarini otxonadan olib chiqib, navbat kutib o‘tirmay ur-sur bilan oldinga intildilar. Dahshatli ur-yiqit boshlandi. Bunda navbatchining aybi yo‘q emasdi. Suvdon atrofida g‘uj bo‘lgan askarlar ham, otlar ham asabiylashishar, darg‘azab bo‘lishardi. Oshnasi Otanini o‘tishini kutib turgan Kobayasi suvdonga oti Sikisimani yetakla­di. Jilovni pastga tortdi, yonidagi xizmatdoshlari bilan salomlashdi va suvdon tomon suqildi. Xud­di shu onda askar Vatanabe ham Oyasima laqabli otini suvdonga olib bordi. Birdan Oyasima orqasi bilan keskin burilgandi Kobayasi o‘ngga, to‘ppa-to‘g‘ri Aya­ginunini otiga uchib borib urildi. G‘oyat mudhish manzara. Bukchayib qolgan Kobayasi suvdonni ushlab olishga ulgurgandi. Shunda Oyasima yana keti bilan shatangladi. Kobayasi yuzida hayrat-la tizginni qo‘lidan bo‘shatdi va muvozanatini yo‘qotib yerga quladi. Sikisima kallasini silkib, o‘zini yonga tashladi. Havoni Kobayasining nidosi kesib o‘tdi. Qayrilib qaradi: uning tanasi besh metrcha nariga borib gupillab tushdi. Yiqilayotib nimadir deb qichqirdi. Ammo qo‘llari yoyilib ovozi o‘chdi. Men otimni otxonaga haydayotganligim bois yordamga tez yetib borolmadim. Egasini tepib yuborgan Sikisima chang ko‘tarib, uni otxonaning sharqiy tarafiga sud­rab ketdi. Navbatchining: “Ehtiyot bo‘l!” degan ayanchli chin­qirig‘i yangradi. Kobayasini jo‘ralari o‘rab oldi. Lekin u unsiz, harakatsiz cho‘zilib yotardi. Manglayi boltada yorilganday chuqur jarohatlangan, yuzlaridan qon tirqirab oqardi. Nima qilishni bilmay dong qotgancha Kobayasini eskadron shtabiga, muolajaxonaga ko‘tarib ketishayotganiga angrayib qolgandik — to zam­bil eshik ortiga berkinmaguncha tikilib turdik.
O‘sha voqeadan so‘ng suvloqda hushyorlikni oshir­dik. Ammo naq uch oy mobaynida otlarni suvdonda g‘alati qo‘rquv bilan sug‘ordik. Kobayasining vafoti to‘g‘risida xizmatni tugatib bildim. O‘sha falokatdan to‘rt kun o‘tib uzilibdi; bizga bu haqida xabar berishmagandi.

5

Men xotinimga armiyadagi xizmatim haqida sira og‘iz ochmaganman. Ko‘plar bu borada og‘iz to‘ldirib gapirishadi. Lekin shaxsan kamina biron jasurligim bilan ko‘krak kerolmayman. Past bo‘y, qaddi bukilgan, mayib-majruh — kimdir ko‘zini, kimdir barmog‘i­ni yo‘qotgan — og‘aynilarim yodimda. Hatto ichlarida uchta silga uchraganlari ham bor edi, xuddi menga o‘xshab. Ikki yo uchinchi darajadagi. Qishloq dalasi­da ishlardik — asli shunga chaqirilgan ekanmiz. Ishyoqmaslar, komandirimiz bizni shunday atardi. Na askar edik, na harbiycha hayot kechirardik — nimaniyam gapirish mumkin. Ko‘pchilik “kavaleriya”ni eshitganda ko‘zlarini chaqchaytirib, kulgidan yumalab qolishgandi. Shundan keyin bu haqda gapirgim kelmay qolgan.
Ba’zida marhum Kobayasi ko‘z o‘ngimdan o‘tadi.
Vaqt o‘tib, “olovli” yillar xotiramdan o‘chgandek bo‘ldi. Xotira — g‘alati narsa-da. Odamlar barcha ko‘ngilsizliklarni unutib yuborishadi. Balki bu noxush xotiralar ularni aziyat chekishga majbur etganidandir. Shuning uchundirki, ot tumshug‘iga qo‘lini tekkizgan qizimdan zavqlangan xotinim “Senga o‘xshaganmas!” degani qattiq botgandi. Xiz­matdaligimda u bilan tanish ham emasdik. O‘sha paytlar to‘ng‘ich qizimning onasiga uylangandim. Urushdan keyin ajrashdik. Ikkinchi marta uylandim. Faqat birinchi xotinimgina boshimdan nimalar o‘tganini bilardi. Begonalarga xizmatdagi yillarim haqida nafrat bilan so‘zlab berishni qo‘ymasdi. Keyingi xotinimga o‘tmishimni gapirib o‘tirmadim… Tokonamining savoli xotiram tubiga cho‘kib ketgan kechinmalarni qo‘zg‘atgandi: otlar o‘tmishni yodga soldi. Shu bois ham nima deyishni bilmay kalovlanib qol­dim. Binobarin, frontchi og‘aynimning — haqiqiy urushning hidini ham bilmaydigan biz aravakashlar haqida balandparvoz so‘zlab oshirib yubormadimmikan — yuzidan tirqirab oqayotgan qon uzoq vaqt mayda­lab yoqqan qor kabi ko‘z o‘ngimdan ketmadi.

6

Butun qish bekor bo‘ldim. Qilgan ishim sayr bo‘ldi, xolos. Xonasi kelganda Mattanilar uyi tomon qadam sanardim — otlarni tomosha qilgani — biroq beka bilan chaqchaqlashmasdim.
Quyosh nurlarida kumushdek tovlanayotgan otxonada bo‘z hamda to‘riq ot xotirjam turishibdi. Ona-bola qiyqirishib otlarga qor otishyapti. Bunday damlarda ularga qichqirgim keladi. Anov bo‘z ot otxonada yagona — o‘ttiz yil oldin qizim u bilan o‘ynamaganmidi? Balki, u Xanakodir?.. Ha, yo‘q, bu bo‘lsa yigirma yashardir. Demak, u emas. Xo‘rsinib olaman. Ertasiga yana o‘ylab qolaman: o‘sha, faqat keksayib qolgan. Bilaman, uni kamdan-kam ko‘chaga olib chiqishadi. Uni nima deb atasharkin? Ammo ona bilan qiz shunday masofa ushlab turishardiki, menga o‘xshagan yot kishi savol bilan suykalaverishi o‘ng‘aysiz edi. Oila boshi endi yo‘q. Barcha tashvishlar onaning yelkasiga tushgan: tez orada sertashvish mavsum — yoz fasli kirib keladi. Qish ichi otlarni yaxshilab emlash lozim. Mattanilar yozga tayyorgarlik ko‘rib oyoqdan qolishdi. Ona, aftidan, hali-hanuz o‘qishini tashlab kelgan qizining kelajagini o‘ylayverib ichidan si­qilayotgan bo‘lsa kerak. Ular bilan suhbatlashish uchun hovliga kirib ko‘rishimni mutlaqo tasavvur qilib ko‘rmaganman ham.
Mana, uchinchi qishki oshpaz ayol bilan birga yashayman. Xotinim bilan qizim Tokioda. Qizim yuqori bosqichning uchinchi sinfida o‘qiydi. Bu yoqlarga onda-sonda keladi. Tahsilgohi Setagayada joylash­gan, nogironlar uchun maxsus munitsipal maktab. Oyisining qat’iy urinishlari bilan qo‘ltiqtayoqda yurishga o‘rgandi, lekin baribir ko‘pincha maktabga aravachasida boradi. Xotinim uni bir soatga bo‘lsa-da yolg‘iz qo‘ymaydi.
Yaqinda Tokioga bordim, ish yuzasidan. Uyga o‘tib hech kimni topmadim. Ikkalovi kasalxonaga ketish­gan ekan. Darhol ortimga qaytdim. O‘sha kuni kecha­siyoq xotinim qo‘ng‘iroq qildi.
– Biron narsa kerakmidi? – so‘radi u.
– Yo‘q, – javob berdim, – modomiki Tokioga kelgan ekanman, qizimni birrovga ko‘rib ketay devdim. Shifokorlar nima deyishyapti?
– Jamiki xastaliklar bolamizda yig‘ilgan. Dok­tor shunday dedi. – Xo‘rsindi. – Na menda, na unda kuch qoldi…
Bu odatdagi ko‘rik edi, biroq endi qizimning buyragida kasallik paydo bo‘lgandi. Siydik chiqarish kanalidagi asab tolasi qurib qolgan va maktabda ham siydik to‘plovchi apparat olib yurishiga to‘g‘ri kelardi. Undan tashqari rivojlanmagan oyoqlar tanani ko‘tarib turolmas, boshqa a’zolar ham yaxshi ishlamasdi. Bolam o‘sgan sayin dard ham kattalashardi. Ha, bu og‘riqlarga chidash qizim uchun naq azobning o‘zginasi. Vaqti-vaqti bilan Tokioga kelgan paytlarimda o‘z zurriyodimni ko‘rish istagi tug‘iladi. Qizim esa tanasini sudrab, arang uchrashuvga chiqadi. Shunda men hammasini xo­tinimga tashlab, yana toqqa qochib ketaman.
Mahalliy aholining aytishicha, bu yil qish qorli keldi. Qor ikki-uch kunlab tinmay yoqqan kunlar ham bo‘ldi. Kechalari quturgan bo‘ron eshik qoqardi. Bunaqangi kunlarda stolga yaqinlashishning hojati yo‘q. Biron nima qoralayolmaysan, dilgir o‘ylarga berilib, vaqtingni havoga uchirasan. Hozirgi xotinim o‘zimdan o‘n to‘rt yosh kichik. Demak, o‘n ikki yildan keyin yetmishga yaqinlashganimda u ellik oltida bo‘ladi. Yigirma yettiga kirgan nogiron qizimizga avvalgidek g‘amxo‘rlik qilishi lozim bo‘ladi. Yetmishdan u yog‘iga yasholmasam kerak, yana kim biladi deysiz? Armiyaga tushganimda musofirchilikda o‘z o‘limimni topsam ke­rak deb o‘ylardim. Axir, urushga jo‘natilganlar bir hafta o‘tmay halok bo‘lishdi-ku! Simonosekidan chiqqan harbiy kemani Tayvandayoq bombardimon qilishib, cho‘ktirib yuborishdi. Askarlar otlari bilan tryumda edilar, hech kim qochishga ulgurmadi. Navbatimni kutgunimcha meni ozod etishdi. Shunday qilib tirik qoldim. Bugun ellik olti yoshimda nafas olayotganim taqdirning inoyatidir. Yetmish yoshgacha yashashim ham turgan gap. Biroq, men ketsam, xotinim va nogiron qizimga nima bo‘ladi? O‘ttiz yil oldin qizimga ona­sining suyagini ko‘chirib o‘tkazishganda kasalxonaga bormagandim. Zarur ishlarimni bahona qilib, qochib qolgandim. Men xudbin ota edim. Aytishlaricha, kishi odamlardan olisda bo‘lsa-da, ularga xayolan intiladi; menga kelsak, aftidan, falakdan yuborilgan tuhfa — hayotdan yakka o‘zim rohatlanishni xohlagan ko‘rinaman. Qiyinchiliklarga toqatim yo‘q. Ko‘zimni chippa yumib ulardan qochaman. Kim uchundir o‘z suyaklarimdan voz kechgan bo‘larmidim?..

7

Fevralning o‘rtalarida kunlar birdan isib ket­di, qorlar tez sur’atda eriy boshladi. Ammo iliq kunlar uzoqqa cho‘zilmadi, oyning so‘nggi o‘n kunligida sovuq yana hujum qildi. Bu yerlarda fevralning oxiri yanvarnikidek og‘ir — qishning eng ayozli kunlari. Tog‘lar etagigacha oq libos kiygan. O‘rmon chaka­lakzorlaridagi yalang‘och yalangliklar nuqradek yaltiraydi.
Kunning ikkinchi yarmida kulrang bulutlar tar­qalib, ko‘zni olmaydigan darajada quyosh ko‘rindi. Issiq palto va etigimni kiyib, ko‘chaga chiqdim. Beixtiyor Mattannilar uyi tomon yo‘lga tushdim-u banogoh to‘xtadim. Tilog‘ochzor bilan yosh qarag‘aylar o‘tqazilgan ko‘chatxona o‘rtasidagi qor bosgan yo‘lda ot tuyoqlarining izi qolgandi. Izlar yangi bo‘lib, oldinga qarab ketgandi. Shubhasiz, ot bu yerdan yaqindagina o‘tgan. Izlar aniq-ravshan bo‘lib, mendek tajribasiz izquvarga ham tushunarli edi. Mana u old tuyoqlarini qorga botirgan, mana bu yerda esa orqaga tislangan. Tor otxonadan erkinlikka chiqib sevingani ko‘rinib turibdi. To‘xta-chi, otning bir o‘zi tentirab yurmaydi-ku! Kimdir yetaklashi kerak. Onasimikin? Yoki qizi? Yana qiziqish bilan boshqa izlarni — odamnikini aniqlash umidida yo‘lni ko‘zdan kechirdim. Ha, mana ular… Ayol kishinikiligi aniq. O‘lchami taxminan 9,5. Taram-taram rezina tagcharmlar iz qoldirgan, izlar u yer-bu yerda chetga chiqib ketgandi. Qizaloq bo‘lishi kerak. Izlariga qaranda uzoqqa ketmagan. Qiziq. Qizning bir o‘zi aslo otlarni olib chiqmasdi, bugun esa to‘satdan sayrga otlanibdi. Hali shunaqami! Ehtimol, otlar uzoq qorli qishda o‘tirib qolgandir, shungami ularni bitta-bitta ko‘chaga olib chiqishyapti.
Qadamimni tezlatdim. Tez orada izlar o‘ngga burildi, qarag‘ayzordan iborat nishabga. Bu yerda qor shaffof edi. Faqat ot va odamning izlari qor ko‘rpasi yuzasidan to‘rt qator nuqtali chiziq tortgandi. Shoshildim. Qarag‘ayzor tilog‘och o‘rmoni bilan al­mashdi. So‘qmoq pastga qarab ketgandi. Agar to‘g‘riga yurilsa, qizil qarag‘aylar o‘sadigan Minamigaoka te­paligiga chiqiladi. Mish-mishlarga qaraganda yaqin­ o‘rtada bu yerlar valiahd shahzoda tasarrufiga o‘tar­kan. Sal nariroqda aviaotryad kazarmasining xa­robalari, chorva boqiladigan yaylov. Qizcha va ot qa­yoqqa g‘oyib bo‘lishdi? Qani ular? Yana tez-tez yura boshladim. Atrofda birorta odam yashaydigan kulba ko‘rinmaydi. Eman va kashtanlarning shoxlari sin­gan, po‘stloqlari shilingan; chaqmoq zarbidan uchlari kuyib, ko‘mirga aylangan, mo‘jiza bilan omon qolgan ulkan qarag‘aylar yalang‘och o‘rmonlar gerdayib turibdi. Katta ildizpoyalarda o‘tirgan qop-qora qushlar “pir” etib uchib ketishdi…
Kimsasiz so‘qmoq. Qiz va ot qayoqqa yo‘qolishdi? Yuragim taka-puka bo‘layozdi. Yalang‘och tilog‘ochzor tu­gab, oqqarag‘aylar egallagan tepalikka chiqdim. Ko‘z o‘ngimda yalanglik namoyon bo‘ldi. Ana ular. Ot va odam. Lekin… u yerda odam bitta emas! Xayolimda qad ko‘targan qizcha ot ustida ketyapti. Otni esa onasi yetaklab bormoqda. Qizi otda, onasi piyoda. Oppoq sayxonlikda ikki haykal — oq qog‘ozdagi xira qora-qizil tasvir. Nafas chiqarmay qotib qoldim.
Qizning egnida qizil ko‘ylak. Mag‘rur, sochlari pala-partish turmaklangan; jilovni viqor bilan ushlab olgan. Ona har zamon qiziga nazar tashlaydi va yana boshini ham qilib oyoq sudraydi. No‘xta qa­yishi tarang tortiladi. Osmon tag‘in xo‘mrayadi. Qo­ra bulutlar quyoshni yashirishadi; quyosh mitti xira sharcha singari tus olib, nur ham sochmay qoladi, ammo tekislik ilgarigidek oppoq yiltiraydi. To‘riq ot. Ora-sira qiz uni oldinga niqtaydi. Ona yetolmay, egilgancha izlaridan shoshadi. Ular tobora oldinga — g‘arbga ketishadi.

Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi