I

Бу китоб – таржимаи ҳол ҳам, ёднома ҳам эмас. Ҳаётда нимаики бошимдан ўтган эса, ёзган асарларимда фойдаланганман. Бир пайтлар аллақайбир кечинмаларим туртки бериб, улардан бадиий асар яратиш учун воқеалар, иштирокчилар ўйлаб топардим, кўпинча ўзимга яқин ёки жилла қурса таниш бўлган одамларни образ қилиб олар ва шулар асосида ўша асарим қаҳрамонини яратардим. Ҳаётда рўй берган ҳодисалар билан ўзим тўқиган воқеалар шунчалар аралашиб кетганки, ортимга ўгирилиб қарар эканман, ўтмиш ҳаётимда улардан қайси бири бўлиб ўтгану қай бирини тўқиганман – айтиб беришим қийин. Уларни эслаб, ажратган тақдиримда ҳам, илгари ҳар қанча самарали фойдаланган бўлсам-да, такрор қаламга олишнинг ҳеч қизиғи йўқ. Бунинг устига улар сийқа таассурот уйғотиши мумкин. Ҳаётим бир хилда кечмаган, вақти-вақти билан қизиқ ҳолатлар ҳам бўлиб турарди, аммо саргузаштларга у қадар кўп эмас. Хотирам чатоқ. Латифаларни эшитаётганда дурустгина эслаб қолгандек бўламану битта-яримтасига айтиб беришга чоғлансам, асти эслай олмайман. Ҳаттоки ўз ҳазил-ҳузулларим ёдимда турмайди, шу сабабли уларни такроран айтиб беролмайман. Тушунаман, бу камчилигим мен билан ошначилик қилганларга ҳам малол келади.
Ҳеч қачон хотира дафтари тутганим йўқ. Энди, илк бор драматург сифатида муваффақият қозонгач, шундай қилмаганимга кўп афсусланяпман: ўша йиллар кўпдан-кўп қобилиятли, дунё билгич кишилар билан танишгандим, ўшандай дафтар тутганимда эди, хотираларим қизиқарли ёднома бўлиб қоларди. Ўша пайтлар зодагонлар ва заминдорлар, айниқса, Жанубий Африка Республикасида шарманда-ю шармисор қилган лаёқатсизликлари сабаб халқ назаридан қолганига қарамай, буни ҳали сезишмас ва ўзларига бино қўйиб юришарди.
Ўзим таниган айрим сиёсий арбобларнинг оилалари даврасида шундай суҳбатлар бўлардики, гўё ҳамон Британия империясини бошқариш улар қўлида қолгандек осмондан келишарди. Эсимда, умумий сайловлардан кейин ҳам уларнинг “Ички ишлар вазирлигини Томга берсак”, “Дик Ирландияни бошқаришга рози бўлармикан”, деган мулоҳазаларини эшитганимда, тўғриси, қулоқларимга ишонмагандим. Ҳозир Хэмфри Уорд хонимнинг романларини ўқийдиганлар анқонинг уруғи бўлса керак, бироқ бу асарлар ҳар қанча зерикарли бўлмасин, ўша давр ҳукмрон синф вакиллари ҳаёти ҳақида дурустгина тасаввур бера олади. Бу ҳаёт деярли барча ижодкорларни, айниқса, романнависларни ўзига оҳанрабодек тортар, умри давомида ақалли бир марта бўлсин лорд билан суҳбатлашиш у ёқда турсин, у билан умуман учрашиш насиб этмаган ёзувчилар ҳам киборлар жамиятининг вакиллари ҳақида ёзишни ўзларининг муқаддас бурчи дея биларди. Ўшандаги театр афишаларини кўрган киши фахрий номдаги персонажларнинг кўплигидан лол қоларди. Театр директорларининг фикрича, бунақа қаҳрамонлар томошабинлар эътиборини тортарди, актёрлар шу ролларини ижро этишга талпинарди.
Бироқ имтиёзли синф намояндаларининг сиёсий рутбаси нест-нобуд бўлгани сари томошабинларнинг уларга бўлган қизиқиш-майллари ҳам сусайиб борарди. Томошабин ўзи мансуб табақа вакилларини қийнаётган давр муаммоларини ҳал қила олишга қобил бадавлат савдогарлар, сармоядор зиёлилар образини саҳнада кўришга кўника бошладилар, зеро, агар мавзу талаб қилмаса, бадиий асарга номдор зодагонлар образи киритилмасин, деган қоида секин-секин ёзилмаган қонун кучига кира бошлади. Ўша пайтда қуйи табақа вакиллари ҳаётини тасвирлаш билан томошабинни ҳали қизиқтириб бўлмасди. Улар ҳаёти акс этган роман ва пьесаларни менсимай, калондимоғлик билан кутиб олишарди. Энди кўрайлик-чи, бу синф сиёсий кучга айлангач, узоқ замонлардан буён оқсуяк зодагонлару сармоядор аъёнлар ҳаётига ҳавас билан қараб келган омма, дунёга келган бу синф вакиллари турмуши акс этган асарларга қизиқиш билан қарармикан?!
Ўша вақтлар насл-насабининг шарофати, машҳурлиги ёки жамиятдаги мавқеи туфайли ўзларини тарихий шахс ролини бажариш қисматига ноил, дея ҳисоблашлари мумкин бўлган бирталай кишилар билан танишишга муяссар бўлдим. Улар мен кутганчалик беназир фазилатлар соҳиби эмас экан. Инглизлар – сиёсий жараёнларга қизиқувчан миллат, мени жамики нарсалардан кўра сиёсатни афзал билувчи хонадонларига тез-тез таклиф этиб туришарди. Ўша ерда учратганим таниқли давлат арбобларидан ҳавас қиларли фазилатларни – заковат, жўмардлик сифатларини излаб тополмадим. Шундан келиб чиққан ҳолда, ўзимча, мамлакатни бошқариш учун одам жудаям закий бўлиши шарт эмас экан, дея хулоса чиқардим, эҳтимол, бу фикрим ноўриндир, ким билади яна. Кейинчалик юксак мансабларга эришган турли сиёсий арбоблар билан таниш-билишчилик қилдим, уларга ҳам мен кутган ақл-заковатдан юқтирмаганлигини кўриб, ёқамни ушлаб қолгандим. Улар оддийгина ҳаётий масалаларни ҳал қилолмас, умуман, уларни яхши тушунолмасдилар, камдан-кам ҳоллардагина ўткир ақл ёки бой тасаввурларидан бохабар бўлиб қолардим, холос. Бир замонлар мен, улар нотиқлик иқтидори, гапга чечанликлари сабаб жамиятда шу мавқени эгаллаганлар, шу салоҳиятларидан миннатдор бўлишлари керак, дея ўйлардим, ахир, демократик жамиятда инсон, омади гапни айтганда, агарда оммани маҳлиё қилолмаса, ҳокимиятни эгаллолмайди, сўзамоллик қобилияти эса, маълумки, одамнинг тафаккур қудратига доимам мувофиқ бўлавермайди. Лекин масала бунга боғлиқ эмас, шекилли, негаки мен ўртача ақл эгаси деб ҳисоблаган айрим арбоблар давлат ишларини муваффақиятли бажаришарди. Бундан мамлакатни идора қилиш учун одамнинг умумий қобилиятига заррача алоқаси бўлмаган ўзига хос хусусиятга эга истеъдоди бўлиши керак, деган фикр туғилади. Мен жуда катта бойлик орттириш баробарида гуллаб-яшнаётган йирик корхоналарни бошқараётган тадбиркор, ишбилармон кишилар билан яқин эдим, ана ўшалар ҳам ўзларининг касби-корларига тааллуқли бўлмаган ишларни бажариш зарурати туғилиб қолса, қўлларидан ҳемири келмайдиган, ношуд, уқувсиз кишиларга айланишарди-қўярди.
Ўшанда уларнинг гурунгларига қулоқ солиб, ҳафсалам пир бўлар, оғизларидан чиқаётган бетайин гап-сўзларга ҳанг-манг бўлиб ўтирардим. Уларнинг суҳбати, камдан-кам ҳолларни айтмаса, ақлга озуқа беролмасди. Бундай йиғилишлар гарчи кўнгилдагидек бўлмаса ҳам, доимо жуда енгил ўтар, юзаки кечарди. Жиддий мавзуларга ўтишмас – уларни улфатчиликда муҳокама қилиш одобдан эмас, дея ҳисоблашарди. Ҳолбуки, ўз соҳаларига оид масалаларни қўзғаш чоғида эҳтиёткорлик билан одоб доирасидан чиқмасликка уринишар, шу боис ўзларини ҳаддан зиёд қизиқтирган нарсалар ҳақида оғиз очишмасди. Айтишим мумкинки, суҳбат одоб доирасидан чиқмаган ҳолда беихтиёр фисқ-фужур, ғийбатга айланар, бироқ шунда ҳам бир марта бўлсин эсда қоларли ва кейинчалик такрорлашга арзийдиган, кифтини келтириб айтилган ўткир иборалар эшитишга тўғри келарди. Баъзида, санъатнинг ягона вазифаси – одамларни жиддий қиёфада бемаъни гапларни вайсаб ўтиришга ўргатишмикан, дея ўйлаб қоласан киши. Мен учратган энг дилкаш, гапларини бир кун эшитмасанг соғиниб қоладиган суҳбатдош, эҳтимол, Эдмунд Тосседир. У гарчи жиддий мутолаа қилмаган бўлса ҳам, кўп ўқиган, гап-сўзларидан бамаъни, зийрак ва фикрчан одамлиги сезилиб турарди. Нимасини айтасиз, ақли расо киши эди. Хотирасига қойил қолардингиз, ҳазилкаш, гапга чечан, қув. Суинбернни яқиндан танир ва у ҳақда завқ билан ҳикоя қилар, ҳеч қачон кўришиши мумкин бўлмаган Шелли ҳақида ҳам худди у билан қадрдон дўст бўлгандек зўр ҳаяжон-ла айтиб беришни хуш кўрарди. У узоқ йиллар турли-туман атоқли одамлар билан ошна-оғайничилик қилган. Менимча, у жуда мағрур одам бўлган, шунинг учун уларнинг ожизликлари, ғалати, куракда турмайдиган инжиқликларини кузатишдан ҳузурланган. Ишончим комилки, бу мушарраф кишилар унинг ҳикояларида ҳаётдагидан кўра мароқлироқ тасвирланган.

II

Одамларнинг машҳур кишилар билан танишишга бунчалар интилишлари мени доимо ҳайратга солади.
Машҳур одамлар билан танишчилик қилишингиз ошно-оғайниларингиз олдида сизга обрў келтиради. Сизнинг ўзингиз ҳам чакана одам эмаслигингизни тасдиқлайди, холос. Номи чиққан кишилар хом сут эмган бандалар билан муомала қилишнинг ўзига хос усулларини шакллантирадилар. Улар банибашарга, кўпинча, ишонарли ниқобларини тақдим этишади, бироқ ҳақиқий қиёфаларини зўр ҳафсала билан яширадилар. Улар ўзларини қандай кўришни истаётганларига қараб, худди шундай қиёфада намойиш этишга ҳаракат қилишади, яъни шундай ролга киришади ва аста-секин бу ролни қулинг ўргилсин қилиб ижро этишни ўрганиб олишади, лекин актёр ўзини ўзи ўйнаяпти, деб тасаввур этиш айни ҳамоқат бўлурди.
Ҳаётимда бир қанча одамлар билан, ҳаддан ташқари десам янглишмайман, яқин бўлганман, бироқ одамлар билан феъл-атворларидан келиб чиқиб эмас, балки касбим сабаб, ижодимга фойдаси тегиб қолар деган мақсадда яқинлашишга ҳаракат қиламан. Ҳар битта инсонга ёзувчи нигоҳи билан, менга асқатиб қолиши мумкин бўлган “хомашё” сифатида қарайман. Шунинг учун номаълум кишилар машҳур одамлардан кўра кўпроқ эътиборимни жалб этади. Улар камдан-кам ҳолларда ўзлигини бой беришади.
Ўзларини ҳимоя қилиш ёки дунёни лол қолдириш учун ўзларини аллаким қилиб кўрсатишлари шарт эмас. Тор, чекланган фаолиятлари давомида ҳам уларнинг ўзларига хос хусусиятлари осонгина тараққий этиши мумкин, ҳамманинг диққат марказида бўлмаганликлари боис, ниманидир яратишлари кераклиги хаёлларига ҳам келмайди. Улар жинни-санғи қилиқларини ошкора намойиш этаверадиларки, ўзларида бирон каромат борлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмайдилар. Қолаверса, алалоқибат, биз, қалам аҳли ана шундай оддий одамлар, уларнинг ҳаёти, ўй-хаёллари, интилишлари билан яшаймиз-ку! Қироллар, мустабидлар, йирик санъат магнатлари, бизнингча, нима каромат кўрсата оларди ижод аҳлига?! Қанчадан-қанча ёзувчилар неча-неча замонлар уларнинг ҳаётини қаламга олиш васвасасига йўлиққан эдилар, бироқ бундай уринишларнинг муваффақиятсиз якуни шуни кўрсатадики, бундай шахслар ҳеч кимга ўхшамасди, бинобарин, улар адабий асар қаҳрамони бўлолмасди. Уларни тирик, жонли одамлар сифатида акс эттиришнинг иложи йўқ. Бундай қарасанг, оддий одамлар ҳаёти ёзувчи учун битмас-туганмас манба: бойроқ, серқатлам ва мазмунлироқ. Уларнинг кутилмаган, бетакрор, чексиз-чегарасиз, ҳеч қандай қолипга тушмаган ранг-баранг воқеа-ҳодисаларга тўла ҳаёти бебаҳо дафинадек гап. Калонпошшоларнинг турмуши ниҳоят даражада рангсиз, ҳар хил ногаҳоний ҳодисалардан йироқ ва шу важдан – зерикарли. Кичкина одам зиддиятлар, қарама-қаршиликлар тугунидек гап. У тегирмондан бутун чиқади. У ҳар хил воқеалардан тегишлича хулосалар чиқариб олишга шошилмайди, кўнгилчан, телба-тескари одатлар манбаи, энг муҳими, яшовчан. Сиз учун асраб қўйган сюрпризларининг адоғи йўқ. Шахсан ўзим одам оёғи етмаган олис оролда Англия Бош вазиридан кўра оддий байтар билан бир ой қолишга бажонидил рози бўлардим.

IV

Мазкур китобда илгари ҳам эслаб ўтишимга тўғри келган кўпгина мулоҳазаларим, кечинмалар учраши мумкин. Шунинг учун уни “Сарҳисоб” деб номладим. Судья кўриб чиқаётган ишга якун ясаркан, у маслаҳатчилар ўрганиб чиққан воқеалар хусусида тўхталиб ўтади ҳамда қороловчи билан оқловчиларнинг нутқини изоҳлаб беради. Янги далиллар келтирмайди. Шунга ўхшаб, мен ҳам бутун ҳаётимни китобларим қатига жо қилган эканман, айтмоқчи бўлаётган гапларимнинг кўпи, табиийки, улардан жой олади. Ҳозир мен қарашларим ва мулоҳазаларимга имкон қадар озми-кўпми тартиб беришим мумкин, холос. Эҳтимол, қайсидир қисмларида, илгари наср ва драматургиянинг ёзилмаган қоидалари тақозо этган чеклашлар важидан фақатгина ишора қилиб ўтилган жойларда, у ёки бу фикрни янаям батафсилроқ, кенгроқ таҳлил қилиб беришимга тўғри келар.
Ушбу китоб табиатига кўра худбинона ёзилган бўлиши мумкин. Унда ўзим учун муҳим бўлган нарсалар хусусида, яна тағин менинг ўзим ҳақимда сўз боради, негаки мен буларни қандай қабул қилган ва уларнинг табиатини қандай тушунган бўлсам, шунга қараб талқин этаман. Аммо бу менинг таржимаи ҳолим ёки ҳаётимнинг инъикоси дегани эмас. Кўнглимни дастурхон қилиш ниятим йўқ, қолаверса, китобхон билан ҳам диллашмоқчи эмасман. Шундай нарсалар борки, уларни сир сақлашни лозим кўраман. Ҳеч қайси одам, минг қилса ҳам, ўзи, кўнгли, хаёллари, орзулари, хоҳиш-истаклари ҳақидаги бор ҳақиқатни айтиб беролмайди. Руссо ўзининг “Тазарру”сида дунёдаги жамики кўнгли нозик кишиларнинг иззат-нафсини таҳқирлаган воқеалар ҳақида ёзади. Одам боласи тилга олишга уяладиган бундай ҳодисаларни шунчалик ҳам ошкора баён қиладики, ҳаётда рўй бериши даргумон, ҳаттоки айтиб бўлмайдиган бу воқеаларга китобда такрор-такрор урғу берилганига одам ажабланади. Булар ҳаётда юз берадиган минглаб воқеалар орасида унутилиб кетадиган, эслаб ўтиришга арзимайдиган лавҳалар эди. Ҳаётда шундай кишилар бўладики, ўзларининг яхши амалларига ортиқча аҳамият бермайдилар, бироқ ножўя хатти-ҳаракат қилиб қўйсалар, қийналиб юрадилар. Айнан шу тоифа одамлар ўзлари ҳақида кўпроқ ёзадилар. Улар мақтовга сазовор фазилатлари ҳақида оғиз очмайдилар, шу сабабли улар бизга ожиз, бетайин ҳамда одобсиз бўлиб туюлса ажаб эмас.

V

Миямга маҳкам ўрнашиб олган, тинчимни бузаётган баъзи бир фикрлардан халос бўлиш учун ушбу китобни ёзаяпман. Ниятим бировга ақл ўргатиш ёки битта-яримтани тарбиялаш эмас. Мураббийлик қилишга уқувим йўқ, шу важданми бирон нимага ўргансаму бошқаларга ўргатсам, улар билан билимимни бўлишсам, деган хаёлга бормайман. Ўзгалар фикримга қўшиладими-йўқми – бунга ортиқча қизиқмайман ҳам. Табиийки, мен ўзимни ҳақ деб биламан – акс ҳолда бундай фикрга келмаган бўлардим – улар ноҳақ, лекин уларнинг ноҳақлиги менга заррача таъсир қилмайди. Шахсий фикр-мулоҳазаларим кўпчиликнинг фикру мулоҳазасига зид эканини сезган тақдиримда ҳам ташвишланмайман. Мен маълум даражада ғайриихтиёрий ҳис-туйғуларимга – кўнглимга ишонаман.
Мен бамисли улуғвор, мўътабар зотдек ёзишим даркор, ростданам мен ўзим учун шундай мўътабар одамман. Ўзимга қолса, мен оламдаги энг ҳурматли ва эътиборга сазовор инсонман. Абадий Руҳ таълимоти ҳақида айтмай қўяқолай, оддийгина соғлом ақл билан баҳолаганда менинг бир заррачалик аҳамиятим йўқлигини унутмаган ҳолда айтишим мумкинки, ўзимнинг назаримда, мен дунёдаги энг шариф инсонман. Ҳолбуки, мен бўлмасам ҳам дунё қандай бўлса шундайлигича қолаверади, бор-йўқлигим ҳеч нарсани ўзгартиролмайди. Бундай ёзаётганимдан айрим асарларимни жуда ёмон деб ҳисоблашларини таклиф этаётганга ўхшайман гўё; аслида эса улар мен учун жуда қадрли, шунинг учун ҳам мулоҳазаларим орасида ўқтин-ўқтин эслатиб туришимга тўғри келади. Назаримда, вафотидан сўнг ёзган асарларининг ҳоли нима кечишига мутлақо бепарво қаровчи жиддий ёзувчилар кам топилса керак. Сен мангуликка дахлдор асарлар ёзиб қолдирганинг ҳақида эмас (адабий асарнинг боқийлиги нари борса бир неча асрлар билан ўлчанади, шунда ҳам бу, одатда, фақат мактаб программасидаги боқийликдир), балки бир қанча авлодлар ёзганларингни севиб ўқиши ва сен ўз мамлакатингнинг адабиёти тарихида лоақал камтарона из қолдирганинг ҳақида ўйлашнинг ўзи одамга ҳузур бағишлайди. Менга келсак, мен бундай имкониятга ҳам ишончсизлик билан қарайман. Ўз вақтида адабиёт оламида катта шов-шувга сабаб бўлган айрим ёзувчилар бутунлай унутилиб кетгани ҳали эсимда. Ёшлигимда Жорж Мередит билан Томас Харди китоблари узоқ даврларга қадар ўқилади, деб ишонардик. Бироқ бугунги ёшлар улар ҳақида деярли ҳеч нарса билмайди. Вақти-вақти билан бирон-бир мунаққид қизиқарли мавзу ахтариб улар ҳақида мақола ёзар ва шунда бир қанча китобхон кутубхонадан уларнинг у ёки бу романини олиб ўқир, бироқ минг қилганда ҳам улар яратган асарлардан бирортаси “Гулливернинг саёҳатлари”, “Тристрам Шонди” ёки “Том Жонс”чалик ўқилмайди, десам хато бўлмайди.
Мазкур китоб ҳеч қандай эътирозга йўл бермайдиган қатъий оҳангда ёзилгандек туюлиши мумкин, бунинг сабаби ҳар гапнинг бирида ўринли-ўринсиз “менимча”, “бу менинг шахсий фикрим” қабилидаги изоҳлар беравериш жонимга тегиб кетганидан бўлса керак. Нимаики деган бўлсам – менинг, фақат ўзимнинг шахсий фикрим, бировники эмас. Қолаверса, ўзгалар фикрини айтиш орқали ҳурмат қозонишга ҳали ўрганмаганман. Китобхон хоҳласа мулоҳазаларимга қўшилар, хоҳламаса қўшилмас, бу унинг ихтиёрида. Башарти китобни охирига довур ўқиб чиқишга сабри етса, у фақатгина бир нарсага: бу ёруғ оламда ишонч билан қатъиян тасдиқлаш мумкин бўлган нарсаларнинг ўзи анқонинг уруғи, деган фикрни ишонч ила бот-бот тасдиқлаётганимга амин бўлади, холос.

VI

Кун чиқиб, кун ботиши қанчалар табиий бўлса, ёзиш бошиданоқ мен учун шундай эди. Ҳалигача ўзимнинг ёзувчи эканимга ажабланиб қўяман; бунинг учун енгиб бўлмас майл-рағбатдан бўлак ҳеч қанақа сабаб йўқ, лекин бунақа ҳавас қаердан пайдо бўлди – тушунмайман. Юз йилдан зиёд вақт мобайнида оиламиздаги эркаклар ҳуқуқшунослик билан шуғулланиб келишган. Агар “Биографик луғат”га ишонсам, бувам Ҳуқуқшунослар жамиятининг асосчиларидан бири бўлган. Британия музейи кутубхонаси каталогида унинг ҳуқуқшунослик асосларига бағишланган қатор илмий ишлари қайд этилган.
Қисқаси, мен мактаб кўрмаганман, яъни адабиёт соҳасида таълим олмаганман, шунга қарамай, мустақил равишда ўқиб, ўрганиб ёзувчи бўлдим. Яқинда ёшлигимда ёзган ҳикояларимни кўриб чиқдим: мақсадим, менда туғма мойиллик бормиди, бўлса қай даража эди, қўлимга қалам олганимда имкониятим қанақа эди – шуларни аниқлаб олиш эди. Ҳикояларнинг менсимаслик оҳангида ёзилгани билиниб турар, бу ёқимсиз туйғуни фақатгина ёшга йўйиш мумкин эди, яна одамни ўқишдан бездирадиган, ихлосини қайтарадиган ёмон феъл-атворли кишига хос жиззакилик сезиларди, аммо мен ҳикояда ўз фикримни ифодалай олгандим. Менимча, айтилмоқчи бўлаётган фикрнинг аниқ ифодага эгалиги, диалоглар тузишдаги маҳорат аввалбошдан менинг истеъдодимга хос хусусиятлар бўлган. Ўша пайтда яшаган донгдор драматург Генри Артур Жонс биринчи романимни ўқиб чиқиб, аллақайси танишига, йиллар ўтиб, мана кўрасиз, бу йигитча ўз даврининг машҳур драматургига айланади, деган экан. У китобимда самимий ва аниқ ифода намунасини кўрган бўлса керакки, бу саҳнани ҳис қила билишнинг асосий омилларидан бири эканлигидан шундай башорат қилгандир. Асарларимнинг тили жўн, иборалар ўрнига тушмаган, сийқаси чиққан, луғат бойлигим чекланган. Бироқ ёзмасам туролмасдим, ижод – мен учун сув билан ҳаводек зарурат эди, шунинг учун ёзаётганларим яхшими-ёмонми, бу ҳақда бош қотириб ўтирмасдим. Фақат бир неча йиллардан кейингина бу жуда нозик санъат экани, унга ёлғиз машаққатли меҳнат туфайли эришиш мумкинлигини англаб етдим. Буни хоҳлаган нарсангни сўз орқали ифодалаш осон эмаслигини танамда ҳис қилгачгина кашф этганман.
Икки киши ўртасидаги суҳбатни осонгина ифодалай олардим, бироқ тасвирлашга келганда тажрибасизлигим, тил соҳасидаги уқувсизлигим панд берарди. Иккита-учта ибора устида бир неча соатлаб қийналиб ўтирар, шунда ҳам кўнглимдагидек ёзолмасдим. Қандай бўлмасин яхши ёзишни ўрганаман деб ўзимга-ўзим сўз берардиму бироқ бунинг уддасидан чиқишнинг ўзи бўлмасди. Кўп хатоларга йўл қўярдим. Юқорида номини тилга олиб ўтганим драматург сингари мураббий ёнимда бўлганда эди, равон, образли ёзиш учун бунчалик қийналмаган бўлардим, шунчалар кўп вақт йўқотмас ҳам эдим.
Ўша кезлар жимжимадор услубда ёзиш урф бўлган йиллар эди. Аксар адиблар асарларини шундай услубда ёзар, китобхонлар ҳам мана шу йўл билан ёзилган китобларни ўқишдан баҳра олишарди. Адабий асарлар нафис, жимжимадор иборалару бежалган сифатлашлардан иборат бўлиб қолганди. Зиёли ёшлар Уолтер Патерни қўлдан қўймай ўқишарди. Кўнгил эса бу ланж адабиёт дерди, унда жўшқин ҳаёт асари сезилмас, ҳафсала билан сайқал берилган нақшинкор иборалар, нафақат иборалар, саҳифалар, ҳатто боблар ортида гўё мажолсиз, қонсиз, шалвираган одамнинг қиёфаси кўринарди. Навқирон, авжи кучга тўлган ва ҳаётни зўр бир иштиёқ билан севувчи эдим, эркинликка, фаолиятга ташна эдим, кутилмаган хавф-хатар, янгидан-янги туйғулар орзуси билан яшардим, шунинг учун бу жонсиз, диққинафас, фақатгина шивирлаб гапириш лозим бўлган хонада бўғилардим. Бироқ кўнглимга қулоқ солиш хаёлимга келмасди. Мана шу санъатнинг чўққиси, дея ишонтирмоқчи бўлишар ва мен одамлар қайнаб тошган, қийқирган ва оғзидан боди кириб-шоди чиқадиган, ўзларини жинниликка соладиган, разолатга ботган, ичкиликка ружу қўйган зоҳирий ҳаётдан юз ўгирган эдим. Мен “Кўнгилдаги хаёллар” билан “Дориан Грейнинг портрети”ни бош кўтармай ўқирдим. “Саломея” саҳифаларини чулғаган ёрқин, жилвагар сўзларнинг латофатидан маст бўлиб юрардим. Сўз бойлигимнинг қашшоқлигидан даҳшатга тушиб, қалам ва қоғоз кўтарганча Британия музейи кутубхонасига югурар, бебаҳо ноёб жавоҳирларнинг номларини, Византиянинг қадимий мой бўёқлари турларини эсимда сақлаб қолар, кейин эса шу сўзлар қатнашган жимжимадор ёки баландпарвоз иборалар тузишга ҳаракат қилардим. Бахтимга, бу ибораларни қўллашнинг мавриди келмади, улар бугун ҳам эски ёндафтарчамда сақланиб турибди, бўлмағур нарсаларни ёзишга чоғланган киши топилса, марҳамат, инъом қилиб юборишим мумкин. Ўша пайтлар энг мукаммал, гўзал намуна сифатида Библиянинг инглиз тилидаги “эркин таржимаси” кўрсатиларди. Айниқса, Сулаймон подшоҳнинг муножотларини қунт билан ўқиб чиққандим, қойил қолдирган, шу билан бирга фойдаланиш мумкин бўлган иборалар ҳамда чиройли сўзларни ўша заҳоти дафтарчамга ёзиб қўйгандим. Жереми Тэйлорнинг “Мўминнинг ўлими” асарини синчиклаб ўргандим. Унинг услубини янаям чуқурроқ ҳис қилиш учун катта-катта парчаларни кўчириб ёзар, кейин эса, худди ўшандай, фақат ёдаки тарзда хаёлан такрорлашга уринардим.
Шу меҳнатларимнинг илк самараси ўлароқ “Табаррук аёллар юрти” деб номланувчи Андалусия ҳақидаги жажжигина китобчам босилиб чиқди. Шу кунларда ўша асарнинг баъзи ўринларини қайта ўқишга тўғри келди. Эндиликда Андалусияни ўша пайтдагидан кўра яхшироқ биламан, қолаверса, нима ҳақда ёзган бўлсам, ҳозир ўшани кўпроқ биламан. Бу китобчага Америкада ҳалиям талаб бор экан, шу боис уни балки қайта кўриб чиқиш керакдир, дея ўйладим. Аммо бунинг сира иложи йўқлигига тез орада ишонч ҳосил қилдим. У мен бутунлай унутиб юборган ёзувчининг ижод намунаси эди. Боз устига китобча ҳаддан зиёд зерикарли бўлиб туюлди. Гап матннинг сифати ҳақида бораяпти, ахир, мен уни қандайдир услуб жиҳатдан машқ сифатида ёзган бўлсам. Бу – маъюс ва кўчма маъноларга тўла, зўрма-зўраки ёзилган наср эди. Унга равонлик, кенглик етишмайди. Оҳангдор сифатлашлар деярли ҳар жумлада ишлатилганди. Тили чучмал, ялтироқ. У худди Италияда тайёрланган заррин нақш солиб тўқилган кимхобни эмас, балки Берн-Жонс чизган суврат асосида Моррис тайёрлаган дағал матони эслатарди.

X

Ўзимни мажбурлабмикин, ё болалигимдан режали бўлганим учунми, хуллас, кейинчалик XVIII асрнинг мумтоз адабий намуналарига мурожаат қилдим. Свифт ижоди мени ўзига ром этди. Мана шу санъаткор менинг учун том маънода намуна бўларлик ёзувчи, деган қарорга келдим-да, бир пайтлар Жереми Тэйлор асарларини қандай ўзлаштирган бўлсам, худди шу тахлит Свифт ижодига шўнғидим.
Дастлаб “Бочка ҳақида ривоят”ни танладим. Айтишларича, Свифт кексайган чоқда шу ҳикоясини қайта ўқиб: “Ўша пайтда бунчалар даҳо бўлган эканман-а!” дея хитоб қилган экан. Фикримча, унинг даҳоси бошқа асарларида кўпроқ кўзга ташланади. “Бочка ҳақида ривоят” – зерикарли аллегория бўлиб, ундаги киноя у қадар зўр эмас. Лекин услуби беқиёс. Инглиз тилида бундан ҳам яхшироқ ёзишни тасаввуримга сиғдиролмайман. На баландпарвоз жумлалар, на буралган оғир, қават-қават баён, на дабдабали образлар бор. Бу савияси баланд, табиий вазмин ҳолда сайқал топган проза. Китобхонни ҳайратга солиш учун ғайритабиий сўзлар топишга уриниш йўқ. Гўё Свифт дуч келган сўзлар билан қаноатланиб ёзаверганга ўхшайди, бироқ у мантиқий фикр юритиш ва ўткир ақл эгаси бўлгани туфайли, ўша тасодифан ишлатилган сўз ҳамиша энг тўғри ва айни керакли, ўрнида ишлатилган сўз экани сезилиб туради. Равон ҳамда изчил баён, пишиқ иборалар муаллифнинг юксак дид эгаси эканидан дарак беради. Худди бир пайтлардагидек, йирик, таъсирчан парчаларни кўчириб олдим, кейин эса хотирамда қандай қолган бўлса, худди шундай тиклашга уриниб кўрдим.
Мен сўзларни ўзгартиришга ёки уларнинг ўрнини алмаштиришга ҳаракат қилиб кўрдим. Амин бўлдимки, бирдан-бир жоиз бўлган сўзлар ўша Свифт ишлатган сўзлар, ягона мумкин тартиб – ўша адиб топган тартиб экан. Ундан бошқачароқ қилиб ёзиш асарга путур етказарди. Бу – бенуқсон наср намунаси эди.
Ҳар тўкисда бир айб бўлади, деганларидак, бундай мукаммалликнинг битта камчилиги бор – у зериктириб қўйиши мумкин. Образли қилиб айтадиган бўлсак, Свифт насри икки қирғоғи ёқалаб тераклар экилган хушманзара ва сўлим яйловдан оқиб бораётган француз каналини эслатади. Унинг мафтункор сокинлиги ҳузур бағишлайди, аммо ҳиссиётни қўзғатмайди, тасаввурни уйғотмайди. Унинг бағрида сузиб-сузиб, ниҳоят, жонингга текканини сезиб қоласан. Свифт насрининг ҳайратангиз мусаффолиги, қисқалиги, табиийлиги, ҳеч қандай жазавага солмаслигидан завқланар экансан, барибир вақти келиб, агарда фақатгина мазмуни эътиборингни жалб қилиб турмаса, диққатинг сусаяди ёхуд чалғийди. Бошқатдан бошлаш имконим бўлганда эди, мен, эҳтимол, бунчалар синчковлик билан Свифтни эмас, Драйденни ўрганган бўлардим. Начора, унинг ижодига етиб келганимда, бунақа илмий ишларга бўлган мойилликми, ҳавасми мени тарк этганди. Драйден насри таҳсинга лойиқ. У яратган проза Свифтникичалик мукаммал, Аддисонникига ўхшаш нафис эмас, лекин ундаги алланечук баҳорий фараҳ, жонли тилга хос жўшқинлик, ҳаётбахш самимият мафтун қилади. Драйден жуда яхши шоир эди, бироқ уни лирик дея тилга оладиган мард топилмасди, таажжубланарлиси шуки, унинг ипакдек майин прозаси айнан шундан – ҳиссиётга бой, чинакам лирика эди. Насрда унинг олдига тушадигани йўқ эди, шу чоққача бунақа жозибали тилда ҳеч ким ёзмаган, кейин ҳам биронтаси шундай услубда ёзган-ёзмаганини билмайман. Драйден ижод қилиш учун қулай даврда яшаб ўтди. Ҳолбуки, у ҳали бутун жисмига сингиб бораётган Иаков I замонига хос тил руҳидаги мусиқийлик ва ҳашаматдорликдан озуқа оларди, французлардан тажриба сифатида ўзлаштирган турланувчанлик билан топқирлик бу тилни фақатгина кўтаринки мавзулар учун эмас, балки ҳар қандай онгли ва ўткинчи фикрларни ифодалашга ярайдиган воситага айлантира олди. У биринчилардан бўлиб рококо услубида ёзган ижодкорлардан эди. Агар яна тамсил қўлласак, Свифт ижодини француз каналига ўхшатиш мумкин экан, у ҳолда Драйден ижоди тепаликлараро шарқираб, сокин ва гуркираган шинамгина қишлоқларга ошиқаётган ва бирдан секинлашиб, ёйилиб оқаётган, сўнг ўрмонлар бағрига сингиб кетаётган инглиз ирмоқларини эслатарди. Унинг шеъриятида ҳаёт қулф урар, ранг-баранг олам, софлик, намчил хушбўй ҳаволар гуркирар ва бу манзумалардан инглиз табиатининг кўркам таровати уфуриб турарди.
Менинг ўрганиш ва сабоқ олиш йўлида чеккан заҳматларим, табиийки, бежиз кетмади. Оқибатда, мактабга лойиқ даражада бўлмаса-да, анча яхши ёзадиган ҳолга келдим, таъбир жоиз бўлса, қаламим чархланди. Зўриқиб, лекин тиришқоқлик билан ёзардим. Мен аниқ бир шаклда иборалар тузишга уринардиму мазмун қолиб, шакл эътиборни жалб этар ва бу сохталикни чақирарди. Сўзларни қай тартибда жойлаштириш тўғрисида қайғурардиму XVIII аср бошлари учун табиий бўлган услуб ХХ асрга келиб нотабиий туюлишини тушуниб етмасдим.
Свифт ижодидаги ҳаммасидан кўра кўпроқ мафтун этган нарсага – бенуқсон таассуротларга мен эришолмадим, шу сабабли вақтинчалик бўлса ҳам унга тақлид қила бошладим. Беш йилдан кейингина яна роман ёзишга ўтирдим. Аммо бу пайти келиб услуб жиҳатдан янгиликлар қиламан, дея вазифа қўймадим. Мен ҳеч қанақа усуллар қўлламай, имкони борича қуруқ ва бежамасдан ёзишга аҳд қилдим. Кўнглимда дардларим, китобхонларга айтадиган гапларим шунчалик кўп эдики, сўзларни беҳуда исроф этишга йўл қўёлмасдим.
Мен фақат воқеаларни акс эттирмоқни истадим. Шунга боғлиқ ҳолда, ўз олдимга ўта оғир – умуман сифат ишлатмаслик вазифасини қўйдим. Менга, агар маънони тўғри ифода этишга хизмат қиладиган аниқ сўз топилса, сифатлашларсиз ҳам ёзиш мумкиндек туюларди.

ХI

Ўша ёзмоқчи бўлаётган китобим, маъносини ифодалаш у қадар зарур бўлмаган барча сўзлар тушириб қолдирилгани туфайлими, тасаввуримда узундан-узун телеграммадек туюларди. Имло хатоларини кўриб бериш учун жўнатишганда қайта ўқимадим, шу боис бу уринишим қанчалар муваффақиятли чиқди, билмайман. Мазкур китоб, янглишмасам, шу чоққача ёзган асарларимга қараганда ҳарқалай табиийроқ чиққандек, аммо унинг баъзи ерлари бўш-баёв ёзилган, бунинг устига грамматик хатолар ҳам етарлича бўлса эҳтимол.
Ўшандан буён яна бир қанча асарлар ёздим. Гарчи тажрибали, моҳир адибларнинг (руҳан тетик, жисман заиф!) ижодини тинмай ўқиб, улардан таъсирланиб, ўрганиб юришдан бироз чекланган бўлсам-да, доимо имкон қадар яхшироқ, гапиришга арзигулик даражада ёзишга ҳаракат қилардим. Ўз имкониятларим чегарасини аниқлаб олганим важидан, назаримда, шу имконият доирасида мукаммалликка эришишдек ягона тўғри йўлни танлагандим. Мендан ҳеч қанақа ҳассос адиб чиқмаслигини билардим. Сўз бойлигим ночор, таъбир жоиз бўлса, қашшоқ эди, энг ёмони, ҳар қанча уринмай, буни деярли ўзгартиролмасдим. Кўнгилдагидек мажоз топишим қийин кечарди, хаёлимга ўзига хос, эсда қоларли ташбеҳлар келавермасди. Юксак шоирона хаёллар, тасаввурнинг поёнсиз дунёси, афсуски, менга насиб этмагандек эди. Бошқа ёзувчи, шоирлардаги бундай фазилатларини кўриб ҳавасим келар, шунингдек, уларнинг мураккаб ижодий йўлига ҳамда асарларининг ғоясини йўргаклаган беназир, ва шу билан бирга ғалати, чийратма тилига қойил қолардим. Таассуфки, бунақа “бадиий инжулар”ни инкишоф этишга қурбим етмас, қўлимдан келмайдиган бу уринишлар эса мени чарчатиб қўярди. Бошқа томондан, зийрак кузатувчилик қобилиятидан Худо мени сиқмаганди, бу йўлда унча-мунча адиб ҳам олдимга тушолмасди, назаримда, бошқаларнинг эътиборидан четда қолган, соддароқ айтганда, ўзгалар сезмаган, кўрмаган нарсалар менинг нигоҳларимдан қочиб қутулолмасди. Кўрганларимни аниқ-равшан баён қилиб бериш қўлимдан келарди. Мен мантиқан фикр юритардим, нафис, ғайриоддий сўзлар топиб ишлатишга алоҳида қобилиятим йўқлигини айтмаса, ҳар ҳолда, сўзларнинг жаранги (мусиқийлиги)ни эшита олардим. Ҳеч қачон ўзим хоҳлаган даражада яхши ёза олмаслигимга кўзим етарди, бироқ туғма камчиликларимдан имкон қадар халос бўлиб ижод қилишдан умидимни узмасдим. Узоқ мушоҳадалардан сўнг аниқлик, соддалик ва оҳангдорликка эришишни ўз олдимга мақсад қилиб қўйдим. Санаб ўтилган бу бадиий хислатлар, мен уларга берган тартиб бўйича аҳамият касб этади.
Ёзганларини катта қийинчиликлар эвазигагина тушуниш мумкин бўлган ёзувчилар зардамни қайнатарди. Ҳар қандай фикрнинг беҳад нозик маъноларини мутлақо равшан ифодалаб бериш мумкинлигига ишонч ҳосил қилиш учун буюк файласуфларнинг китобларини ўқиш кифоя. Мен Юм назариясининг мағзини чақиш осон эмаслигини яхши тушунаман, айрим жумлалар мазмунини ҳар қандай саводхон одамнинг тушуниши эса бошқа масала, аммо фалсафа бобида етарли тайёргарликка эга бўлмасдан, асарнинг асосий маъносини ва сертармоқ мундарижасини англаш имконсиз. Инглиз тилида Берклидек нозик ёза олиш ҳар кимнинг қўлидан келавермайди. Ёзувчилар иккита сабабга кўра – бирлари бепарволик туфайли, бошқалари атайин тушунарсиз ёзади. Кўпчилик одамлар фикрини қиёмига етказиб тушунтириб беролмайди, бунинг сабаби – улар аниқ-равшан ёзишни ўрганиш учун заҳмат чекишга қунт қилмаганлигидан. Бунақа тушуниб бўлмайдиган мубҳамлик замонавий файласуфлар, олимлар ва ҳатто мунаққидларнинг асарларида ўқтин-ўқтин учраб туради. Кейингиларига одам чинданам ҳайрон бўлади. Зоҳиран, бундай қараганда, бир умр адабиёт оламининг дарғалари асарларини ўқиб, улардан ўрганиб юрган кимсалар, сўз нафосатини, нозиклигини бошқаларга қараганда чуқурроқ ҳис қилишлари лозимдек, улар фикр­ларини чиройли бўлмаса ҳам, лоақал тушунарли ифодалаб беришлари керакдек туюлади. Шунга қарамай, уларнинг асарларида шундай ғализ жумлалар учрайдики, азбаройи уларни тушуниб олиш учун бир неча марта ўқиш лозим бўлади. Баъзан муаллиф нима демоқчи бўлаётганини тахмин қилишдан бошқа иложингиз қолмайди, негаки айтмоқчи бўлган гапи қолиб, бутунлай бошқа нарсани ифодалаётган бўлади.
Гоҳо ёзувчи ўзи айтадиган фикрига унча ишонмайди, бунга ишончи комил эмас. Ё уддасидан чиқолмайди, ё ялқовлиги туфайли фикрини ҳам хаёлида пишитиб олмаган бўлади. Бунақа чалкаш фикрни аниқ-тиниқ ифодалаш эса, турган гапки, мумкин эмас. Бунинг сабаби – адибларнинг ёзишга ўтиришдан олдин ўйлаб олиш ўрнига, ёзаётганларида ўйлай бошлашлари бўлса керак. Қаламдан фикр туғилади. Бунинг хавфли томони шуки, ёзувчи доим ундан эҳтиёт бўлиши керак, қоғозга тушган фусункор сўз жодуга ўхшайди, у сеҳрлаб қўяди. Кўз билан кўриш мумкин шаклга кирган фикр моддийлашдими, тамом, унинг маъносини англаш қийинлашади. Бироқ бунақа мавҳумлик осонлик билан атайин қилинган ноаниқликка айланади. Аниқ фикрлашга ноқобил айрим ёзувчилар асоссиз равишда ўзларининг фикрларини анчайин маъноли деб ҳисоблашга мойил бўладилар. Улар фикрларим фавқулодда теран ва қамровли, шунинг учун уларни дуч келган одам тушуниб кетадиган тарзда ифодалаш мумкин эмас, деб мақтанишни яхши кўрадилар. Шунақа ёзувчиларнинг бутун фожиаси – ўзларининг аниқ фикрлашга ноқобил эканликларини хаёлларига ҳам келтирмасликларида. Шу ўринда, боя айтиб ўтганимиздек, яна қоғозга тушган – моддийлашган сўзнинг сеҳр-жодуси таъсир ўтказади. Ваҳоланки, етарлича тушунилмаган ибора, жумла аслида бағоят ифодали ва сермаъно фикрнинг инъикоси, дея одам ўзини осонгина ишонтириши мумкин. Бу эса таассуротларини азалий мавҳумликда қоғозга тушириш одатини мустаҳкамлашга хизмат қилади. Улардан яширин маъно излаб топадиган овсарлар ҳамиша топилган, топилади. Атайлаб тушуниксиз ёзишнинг яна бир тури борки, буниси аввалгисидан ҳам ўтиб тушади, у гўё назокатли услубга буркангандек кўриниш касб этади. Муаллиф омманинг фаҳми етмаслиги учун ўзининг ғоясига мавҳумлик либосини кийдиради. Шу тариқа, гўё бир қанча қалтис тўсиқларни енгиб ўтолган мумтоз кишиларгина сирли боққа кира олади. Бироқ бунақа мавҳумлик нафақат оҳангжамадан, балки калтабинликдан ҳам дарак беради. Зеро, давр шамолларида не кўйларга тушмайди у. Агар асар маъносиз сўзлар бўтқасига ўхшаган бўлса, Давр уни ҳеч ким ўқимайдиган кераксиз сўзлар уюмига айлантириб қўяди. Гийом Аполлинер изидан бормоқчи бўлиб, ҳийла-найранглар қилган француз ёзувчиларининг деярли ҳаммаси шундай қисматга дучор бўлишди. Баъзан бундай бўлиши ҳам мумкин: Вақт теран ва ҳаққонийдек туюлган асарларни ўткир, кўзни қамаштирувчи нури билан ёритади, ана шунда бу ғалати сўз ўйинлари замирида жўн, арзонгаров фикрлар яширингани маълум бўлади. Малларменинг шеърлари, айримларини айтмаса, ҳозир ҳамма учун тушунарли, унинг бир вақтлар оммани ҳайратга солган ғоялари ниҳоятда оддий, сийқа эканлигини сезмаслик мумкин эмас. Гўзал иборалари бор, бироқ ўша замонлардан буён ҳаммага маълум бўлган шоирона фикрлар унинг шеърлари учун манба бўлиб хизмат қилган.

ХII

Соддалик – равшан ёзишчалик рўйирост кўриниб турувчи фазилат эмас. Мен ҳамиша шунга интилганман, чунки дабдабали, серҳашам тилда ёзиш қўлимдан келмайди, таъбир жоиз бўлса, бунга ноқобилман. Бошқа ижодкорларнинг шундай ёза олишларига ҳавас қиламан, лекин яшириб нима қилдим, жуда тез кўнглимга уради, ҳазм қилишга қийналаман. Рескинни бир саҳифа ўқисам, дилим яйрайди, қойил қоламан, йигирма бетдан кейин меъдамга уради, толиқаман. Жумлалар равон, таҳсинга лойиқ сифатлашлар, ўзаро боғланган шоирона ташбеҳлар, ибораларга салмоқ ва салобат бахш этувчи эргаш гаплар, бир маромда мавжланаётган тўлқинлардек улуғвор оҳанг – буларнинг ҳаммаси қандайдир юксак туйғуларга йўғрилган. Шу тахлит бирлашиб уйғунлик касб этган сўзлар ажиб бир мусиқа сингари кўнгилни ром қилади. Одамда ақлий эмас, кўпроқ ҳиссий таассурот уйғотади, гўзал сўзлар бу ибораларнинг маъносини ўйлаб, мулоҳаза қилиш заруриятидан халос қилади. Натижада, сўз ўйинларига маҳлиёлик мазмун ҳақида қайғурмасликни келтириб чиқади, бу эса ўз-ўзидан бутунлай асарнинг асосий меҳвари бўлган ғояни англаш, тушуниш истагини йўққа чиқаради. Фикрсизлик назарияси пайдо бўлади. Бироқ сўзлар шафқатсиз мустабид, улар ўзлари ифодалаётган маънонинг қуввати билан белгиланади, маъно йўқолдими, тамом, сўзлардан, умуман, адабий матндан узоқлашиб кетасан. Фикр тарқоқ ҳолга келади. Бунақа усулда ёзиш ўзига муносиб мавзуларга эҳтиёж сезади, ҳатто шуни талаб қилади, арзимаган нарсалар ҳақида дабдабали усулда ёзиб бўлмайди. Ундан Томас Браунчалик ҳеч ким маҳорат билан фойдалана олмаган, лекин у ҳам доимо шу тузоққа тушишдан сақланолмаган. “Гидриотафия” – “Хок солинган кўзачанинг дафн этилиши” китобининг сўнгги бобида инсон қисмати барокко адабиётининг дабдабали тилида баён қилинганки, ҳар жиҳатдан услубга мувофиқ – тилла узукка олмос кўз қўйгандек. Насрда шундай гўзал саҳифалар яратилганки, бизнинг адабиётда унинг олдига тушадигани йўқ, бироқ у кўзчалар қандай топилганини ҳам худди шундай дабдабали усулда берадики, бунинг таъсир кучидан (ҳеч бўлмаганда мен шундай деб ўйлайман) асар ҳам қолмайди, демак, ўқувчига бу фожиали лавҳалар таъсир қилмайди. Замонавий ёзувчи оддийгина суюқоёқ хотиннинг ҳеч бир жиҳати билан эътиборга арзимайдиган йигит тўшагида ётган-ётмаганини баландпарвоз услубда, бунинг устига тантанавор оҳангда баён қилиб берса, ҳақли равишда энсангиз қотади.
Серҳашам услуб яратиш учун истеъдод зарур экан – ахир, бу ҳар кимга ҳам насиб этавермайди, соддалик бўлса, туғма хусусият эмас. Унга эришмоқ учун темирдек интизом зарур. Билишимча, бизнинг тилимиздагина насрнинг алоҳида тури – purple patсhни яратишга тўғри келган. Башарти, у ҳаддан зиёд ўзига хос бўлмаганда эди, бунга ҳожат қолмасди. Инглиз насри тили содда эмас, аслида у ҳашамдор. Аммо ҳар доим ҳам бунақа бўлмаган. Шекспир насридан кўра шиддатлироқ, чўрткесар ва жонлироқ услуб йўқ, лекин унутмаслик лозим, бу оғзаки нутққа мўлжаллаб ёзилган диалог. Биз Шекспир Корнель сингари ўз пьесаларига сўзбошини қандай ёзган бўларди, билмаймиз. Эҳтимол, бу муқаддималар Елизаветанинг номаларига ўхшаш ғализ, ғайритабиий чиқармиди. Лекин ундан аввалроқ ижод қилган, дейлик Томас Мор насрини оладиган бўлсак, у дағал ҳам, бежамдор ҳам, тумтароқ ҳам эмас. Ундан инглиз тупроғининг ҳиди келиб туради. Ўйлашимча, қирол Иаков Библияси инглиз насрига зарар етказган. Мен унинг гўзаллигини инкор қиладиган даражада нодон эмасман. У жуда улуғвор. Бироқ Библия – шарқона китоб. Унинг образлилиги бизга бутунлай бегона. Бу муболағалар, бу ширали мажозлар руҳимизга тўғри келмайди. Менимча, Библия узоқ пайтгача инглизларнинг кундалик, ҳаттоки ягона мутолаа қилинадиган китоби бўлгани касри бу. Библиядаги сўз бойлиги, оҳангдошлик, баландпарвоз иборалар миллатнинг қон-қонига сингиб кетди. Оддий, тоза инглиз тили ҳар хил, бўлар-бўлмас бежама зийнатлардан туғилди. Ўзининг кўркини йўқотди. Бефаросат инглизлар яҳудийларнинг пайғамбарларига ўхшаб гапираман деб, тиллари танглайига ёпишгудек бўлди. Афтидан, бунга инглизларнинг табиатидаги қандайдир ўзига хос аломатлар: балки аниқ мушоҳада юритишга ноқобиллик ёки чиройли, ялтироқ сўзларга болаларча маҳлиё бўлиш ёки бунақа жимжимадор безакларга туғма ишқибозлик ва муҳаббат сабабдир – билмадим. Лекин битта нарсага ишончим комил, ўшандан буён инглиз адабий тили ортиқча сўзбозлик иллати билан курашиб келади. Вақти-вақти билан бамисли Драйден асарлари ёки қиролича Анна ҳукмдорлик қилган даврда яшаган адибларнинг ижодидаги каби тилнинг бурунги қудрати қарор топган бўлса-да, кўп ўтмай яна Гиббон ёки доктор Жонсоннинг юзаки, дабдабали услуби босиб кетарди. Хэзлитт тадқиқотлари, Шелли мактублари, Чарльз Лэмнинг энг яхши асарларидаги тил эвазига инглиз насри яна соддаликка эришса – де Квинси, Мередит, Карлейль ҳамда Уолтер Патернинг китоблари шу фазилатни йўққа чиқарарди. Дабдабали услуб, табиийки, оддийликка нисбатан одамни лол қолдиради. Бу ҳам етмагандек, аксар кишилар одамларни ҳайратга солмайдиган услуб умуман услуб эмас, деб ҳисоблайдилар. Шунақалар Уолтер Патерни ўқиб, тасаннолар айтадилар-у, Мэтью Арнольд бадиҳасини ўқиш у ёқда турсин, ҳатто унинг ўз фикрларини нақадар нозик, гўзал ва табиий ифодалаётганини сезмасликка ҳаракат қиладилар.
Услуб, бу – инсоннинг ўзидир, деган жумла жуда машҳур бўлиб кетган. Ушбу ҳикмат шунчалар кўп маънода ишлатиладики, шундан деярли ҳеч нимани англатмайди. Гёте инсон сифатида қайси асарларида кўпроқ намоён бўлади – назокатли лирик шеърларидами ёки қўполдан-қўпол асарларидами? Хэзлитт-чи? Бироқ, менимча, инсон феъли инжиқ бўлса, у шак-шубҳасиз мавҳум ёзади, агар унинг феъл-атвори миянғи бўлса, ёзганлари ҳам инжиқ, жиззаки, агарда унинг идроки, қабул қилиш қобилияти ўткир бўлса ва буюмлар юзлаб бошқа буюмларни эслата олса, у ҳолда, ўзини идора қилиш қолиб кетиб, ёзганларини ўхшатишлар ва метафоралар билан бежаб ташлайди. Яқин орада тилга қўшилган янги сўз бойликлари билан сархуш юрган XVII аср адибларининг баландпарвоз услуби билан бетайин назариянинг қурбони бўлган Гиббон ва доктор Жонсоннинг дабдабали услуби ўртасида катта фарқ бор. Доктор Жонсон ишлатган сўзларнинг ҳар бири менга ҳузур бахш этади, чунки у гапнинг кифтини келтириб ёзиш билан бирга дилбар услуб соҳиби ва бамаъни ижодкор эди. Кўра-била туриб, бунақа дабдабали услубда ёзмаганда эди, унинг олдига тушадиган ёзувчи бўлмасди. У соф, яхши маънодаги инглиз тилини қадрлай биларди. Драйден насрини ишнинг кўзини биладиган биронта мунаққид жиддий равишда мақтамаган эди. У Драйден санъатининг моҳияти – теран фикрга равшан ифода топа билишда, дея таърифлаган эди. “Таржимаи ҳол”ларидан бирини эса шундай якунлаган эди: “Кимки қўпол бўлмаган, нафис, лекин кўзни қамаштирмайдиган, табиий инглизча ҳижо топишни истаса, кеча-кундуз Аддисон асарларини ўқисин”. Лекин ўзи перони қўлга олар экан, мақсади ўзгариб қоларди. Дабдабали услубни улуғвор дея ҳисобларди. Улуғворликнинг биринчи белгиси, бу – табиийлик ва соддаликдан иборат эканини англаш учун унга таълим-тарбия етишмасди.
Баркамол наср тарбия туфайли вужудга келади. Шеъриятдан насрнинг фарқи шуки, у тартибга келтирилган санъатдир. Шеърият, бу – барокко. Барокко – фожиавий, поёнсиз, сир-синоатлар услуби. У – тартибсиз. У теранлик билан ҳурлик талаб қилади. У бамисли пўртана, олов, чақмоқ, ибтидоси йўқ интиҳо. У теранлик, ҳурлик ва зийраклик! Менга ҳамон барокко даврининг носирлари – Библияга эътимод қилган қирол Иаков, Томас Браун, Гленвиллар – йўлидан адашган шоирлар бўлиб туюлади. Наср, бу – рококо. У нафақат қудрат, балки дид, нафақат илҳом, балки изчиллик, мантиқ, фақатгина салобат эмас, балки аниқлик талаб қилади. Шоир учун шакл – баайни жилов билан сувлиқ, уларсиз, агар цирк устаси бўлмасангиз, отда юролмайсиз, лекин носир учун бу шасси – усиз машинангиз йўқ дегани.
Мазмундор наср тарбия кўрган одамнинг суҳбатига монанд бўлиши керак, дейишади. Қачон ширин суҳбат қилинади, қачонки турмуш ташвишларидан озод бўлинса! Уларнинг ҳаёти иложи борича хавф-хатарсиз, беғалва, хотиржам бўлмоғи, хаёлини бузмаслиги лозим. Улар кўпроқ дунё моҳиятининг такомилига аҳамият беришлари даркор. Улар хушмуомалаликни қадрлашлари, ўзларининг ташқи қиёфаларига аҳамият беришлари, бировларни зериктириб қўйишдан истиҳола қилишлари, ҳаддан зиёд шодумон ҳам, ҳаддан зиёд жиддий ҳам бўлмасликлари, доимо меъёрни сақлашлари, завқ-шавққа танқидий кўз билан қарашлари керак. Мана шу наср учун беҳад қулай, кўнгилдагидек ҳолат. Мана шу замонамизнинг энг баркамол носири – Вольтерни дунёга келтирди. У бамисли ўз-ўзидан эришгандек туюлаётган камолотга бизнинг ёзувчилар, эҳтимол, инглиз тилининг шоирона хусусиятига кўра эриша олгандирлар.
Улар равон услуби, ғоянинг шакл билан мувофиқлиги, ифоданинг равшанлиги бўйича буюк французларга тақрибан ижод қилганлари боис таҳсинга сазовордирлар.

XIII

Мен инглиз насри ҳақида анча-мунча китоблар ўқиганман, бироқ уларнинг нафи тегмаган, деса ҳам бўлади. Уларнинг аксари мужмал, назарий жиҳатдан хом ва бадхоҳлик билан ёзилган эди. Фаулернинг “Жонли инг­лиз тили луғати” китоби ҳақида бундай деб бўлмайди. У юксак даражада фойдали китоб. Одамнинг ҳар қанча қалами ўткир бўлса ҳам бу китобдан кўп ўрганса бўлади. Уни ўқиш мароқли. Фаулер соддаликни, жиддийлик ва фикрчанликни яхши кўради. Оҳангжама қилишни ёқтирмайди. У турғун бирикмалар – тилнинг негизи, деб ҳисобларди, жарангдор ибораларни қадрларди. У мантиқ, изчилликка кўр-кўрона амал қилмас ва ҳамиша биринчи ўринда чандирдек қаттиқ грамматик тўсиқлар аро жонли тилга йўл беришга тайёр турарди. Инглиз тилининг грамматикаси ҳаддан зиёд оғир, грамматик жиҳатдан бехато ёзиш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Ҳатто Генри Жеймсдек ижодкорлар орасида ҳам кам учрайдиган, грамматик қоидаларни ҳавас қиларли даражада биладиган саводхон ёзувчи гоҳо бепарволикданми, шундай хатоларга йўл қўяр эдики, ҳар қандай мактаб муаллими ўқувчининг иншосида шунақа хатоларни кўрса, аччиқланар эди. Грамматикани билиш керак, ғализ жумлалар тузгандан кўра, орфографик хатога йўл қўйган маъқул, бироқ грамматика нари борса жонли қоидага солинган оғзаки нутқ эканини унутмаслик лозим. Ягона мезон, бу – жонли тилдир. Ҳар қандай жиддий, тартиб билан тузилган жумладан кўра, мен оқар сувдек равон ва табиий жумлани афзал кўраман. Инглиз ва француз тилларининг битта фарқи, француз тилида грамматик қоидаларга амал қилинган ҳолда самимий ёзса бўлади, инглиз тилида эса бунга доим ҳам эришиш амримаҳол. Инглиз тилида ёзишнинг қийинлиги шундаки, жонли сўзлашувнинг овози босма – қоғозда ёзилган ёзув устидан гўё ҳукмронлик қилади. Мен услуб муаммолари ҳақида жуда кўп фикр юритганман ва бунга анча меҳнатим сингган. Ёзганларим ичида тузатишга кучим етмаган саҳифалар кам учрайди, минг зўр берганим билан тузатолмай қўл силкиб қўйганларим эса ҳаддан ташқари кўп. Мен ўзим ҳақимда Жонсон Поп хусусида айтганидек: “У жумлаларни ҳеч қачон лоқайдлик билан тузатмасдан ташлаб кетмайди, тузатмай ўтиб кетган чоғларида ношуд бўлганидан шундай қилади”, – деёлмайман. Мен хоҳлаганимча эмас, қўлимдан келганича ёзаман.
Фаулер эса сўз оҳангига қулоқ солмайди. У гоҳо оҳангдорлик олдида оддийликдан воз кечса бўлаверишини тушунмайди. Менимча, бироз сунъий ё эскирган ёки ҳатто дилтанг сўзни, магарки яхшироқ жаранг­лаётган бўлса, жумлага изчиллик, маҳзунлик бағишлаётган сўз ўрнида қўллаш мумкин. Бироқ изоҳ бериш зарурга ўхшайди: бунақа сўзларнинг бемалол баҳридан ўтавериш мумкин, лекин зинҳор-базинҳор фикрнинг аниқ ифодаси эвазига эмас. Мавҳум ёзишдан кўра ёмонроқ нарса йўқ. Равшанликни рад қилиб бўлмайди, оддийликка эса фақат ширасиз бўлиб қолибди, дея эътироз қилиш мумкин. Худди жингалак улама соч таққандан кўра, кал бўлиб юриш афзаллигидай. Бироқ оҳангдорликнинг ўзига яраша хатарли жиҳати бор: у осонгина бир хилликдан иборат бўлиб қолади ёки шуни касб этади. Жорж Мур ижодини бошлаган пайтда тили қашшоқ эди, худди учи тўмтоқ қаламда нарса ўрайдиган қоғозга ёзилгандай туюларди. Шундай бўлса-да, секин-аста оҳангдор инглиз тилида қойилмақом қилиб ёзадиган бўлди. У бора-бора сокин, руҳсиз жумлалар ёзишга ўтдики, шунчалар ўзига маъқул келганидан бу усулдан воз кечолмасди. У бир хилликдан сақланишни хаёлига келтирмади. Унинг жумлалари тошлоқ соҳилга урилаётган тўлқинлар сингари бир маромда эди – аллаларди, афсуски, бу оҳангдорлик китобхон эсидан жуда тез чиқиб кетарди. Улар шу даражада хушоҳанг эдики, азбаройи дағалроқ, мана шу ипакдак майин оҳангларни бузадиган аллақандай кескин, бадҳазм, тумтароқ нимагадир зарурат борлиги сезилиб қоларди. Бундан қандай сақланиш мумкин – билмайман. Эҳтимол, китобхонлардан кўра сенинг ўзингда шу ўзгармас, бир хил оҳангли жумлаларга муносабат бўлиши керакдир, ана ўшанда, сенинг ўзинг китобхонлардан аввалроқ жонингга тегарсан, аммо ўзинг топган сермазмун воситалар кутганингчалик самара бермаётганини вақтида сезиш жуда-жуда қийин. Доктор Жонсон айтганидек: “Кимдир кун келиб ўз услубига зўр ғайрат ва интилиш билан эришади. Аммо охир-оқибат камдан-кам ҳоллардагина етарлича эркин ёза олади”. Мэтью Арнольд услуби амалга оширмоқчи бўлаётган мақсадларга қанчалик мувофиқ бўлмасин, очиғини айтишим шарт, у хуш кўрган, унга маъқул усуллар кўпинча менинг асабимга тегарди. Услуб адибнинг ўзи учун бир умрга узил-кесил ясаб олган қуроли – ҳар хил ишларни бажаришга қодир инсон қўллари эмас!
Агар аниқ, оддий, хушоҳанг ёзиш мумкин бўлсайди, бу мукаммаллик касб этарди: бу Вольтерга ўхшаб ёзиш бўларди. Ваҳоланки, таъсирли ёзиш ортидан қувиш хавфли эканини биламиз: у Мередитнинг диққинафас, зерикарли машқларига олиб келиши мумкин. Маколей билан Карлейлларнинг ҳар бири ўзига яраша ижодкор, бироқ бу фақатгина бебаҳо хусусияти – табиийлиги туфайлидир. Уларнинг ёрқин таъсирчанлиги диққат-эътиборни бир ерга тўплашга халал беради. Уларнинг шу хусусияти ўзларига бўлган ишончни йўққа чиқаради. Агар бир одам қатъий равишда омоч билан ер ҳайдаш, эгат очишни ният қилиб, қадамда темир чамбаракни судраганча унинг устидан сакраб юраверса, унинг эгат очишни ният қилганига ишониш мумкинми? Йўқ, албатта. Яхши услуб машаққатли меҳнатга зўр берганликнинг оқибати экани сезилмаслиги керак. Нимаики ёзган бўлсангиз, бахтли тасодиф маҳсули бўлиб кўрингани маъқул. Францияда биронта ёзувчи Колеттдан яхшироқ ёзолмаса керак, у шунчалар енгил, ўйнаб ёзгандек таассурот қолдирадики, ўқиган одам унинг заррача бўлсин қийналганига ишонгиси келмайди.
Шундай туғма ижрочилар бор, аксари пианиночилар бунга тинимсиз меҳнат эвазига эришилади, дейди, мен ёзувчилар орасида ҳам шундай бахти кулиб боққанлар борлигига ишонаман. Колеттни ана шундайлар тоифасига мансуб, дея тасдиқлашга мойилман. Мен ундан бир куни шу тўғрими, деб сўрадим. Во ажабо, у баъзан эрталабдан тушгача тиним билмай тер тўккани билан бир саҳифагина ёзишга муяссар бўларкан. Осон ва енгил ёзгандек таассурот қолдиришга қандай эришиши муҳим эмас. Мен, айтайлик, шунга эришсам ҳам, фақатгина машаққатли меҳнат эвазига ёлғиз қийналишлар орқали эришаман. Камдан-кам ҳоллардагина тўғри фикр, шунингдек, ҳаққоний ва чайналмаган сўз ёки ибора қоғозда осонгина акс этиб қолиши мумкин.

XIV

Қаердадир ўқигандим, Анатоль Франс фақатгина ўзи тан берган XVII асрда яшаб ўтган ёзувчиларнинг тил бойлиги ва усулларини ўзлаштиришга интилар экан. Чинданам шундайми, билмайман. Услубида оддийлик, ҳаётий оҳангдорликлар, таъсирчанлик етишмаслигининг сабаби шундандир балки. Бироқ ёзувчи кўнглидагини, айтиш лозим бўлган гапларни айтмаса ёки ёзмаса, бундай оддийлик сохта, қалбаки бўлади. Ўз замонасининг услубида ёзиш шарт. Тил яшайди ва шу билан бирга ўзгариб боради, ўтмиш замондагиларга ўхшаб ёзишга ҳаракат қилиш фақатгина сунъийликка олиб келиши мумкин. Услубнинг жонли бўлиши ва замонавийликка эришиш учун, гарчи бугун авжи расмга киргани билан ўн икки йилдан кейин унутилиб кетиши мумкин бўлган сўзни ҳеч иккиланмай ишлатганман. Асарнинг умумий қиёфаси етарли даражада жиддий ва қатъий бўлса, маҳаллий ёки вақтинчалик қийматга эга тил меъёрларидан фойдаланишга монелик қилмайди. Мен қийшанглайдиган ёзувчидан кўра, беадаб ёзувчини афзал кўраман. Ҳаётнинг ўзи беадаб, бузуқ, шу ҳаётни ёзувчи акс эттиришга ҳаракат қилаётган экан, шундай бўлмоғи табиий, адиб ойдаги ёки бошқа сайёралардаги ҳаётни тасвирлашга бел боғламаган-ку!
Назаримда, биз инглиз адиблари, америкалик ҳамкасбларимиздан кўп нарсани ўрганишимизга тўғри келади. Зеро, Америка адабиёти қирол Иаков Библиясининг зарарли таъсиридан узоқ бўлган, шу билан бирга биздагидек ёзиш услублари маданий ҳаётимизнинг бир қисмига айланганидек эски дарғаларнинг ижоди Америка ёзувчиларига жуда кам даражада таъсир кўрсатган. Ўзларининг услубларини яратаётганларида улар балки ўйламасдан, ихтиёрсиз равишда атрофларида янграган жонли тилдан намуна олишга интилгандирлар; ана шу услубнинг энг гўзал намуналарида ҳаққонийлик, ҳаётийлик ва куч-қудрат баралла намоён бўлади, унинг олдида бизнинг маданиятлироқ бўлиб кўринган адабиётимиз нимжон, тинкаси қуриган адабиёт бўлиб қолди. Қайсидир даврда репортёрлик қилган аксар америкалик ёзувчиларга бу соҳа жуда катта фойда берган. Ўзининг газетадаги фаолияти давомида улар лўнда, ўткир ва таъсирчан тилда ёзиш машқини олдилар, бизда эса бундай тажрибага панжа орасидан қараларди. Аждодларимиз Библияни қандай ўқиган бўлса, ҳозир биз газетани шундай ўқиймиз. Газета жуда арзон. Биз учун тажриба мактаби вазифасини бажариши лозим бўлган ёзувчилар эса ҳамон бунга эътиборсизлик билан қараяптилар. Чунки бу – тўппа-тўғри кушхонадан келаётган хомашёдек гап, агар биз ёзувчилар қон ва гўнг ҳиди бор, деб ундан юз ўгирсак, номаъқул бузоқнинг гўштини еган бўламиз. Нима бўлган тақдирда ҳам бу кундалик прозадан бўйин товламаслик лозим. Аммо услуб жиҳатдан ҳамма даврдаги матбуот бир хил бўлади. Худди барча материалларни бир киши ёзаётгандек, у қиёфасиз. Унинг таъсирига ўзгача мутолаани қарши қўя билиш керак. Бунинг битта йўли бор: мунтазам равишда бошқа адабиёт билан алоқада бўлиш шарт, фақат у ҳаддан зиёд узоқ ўтмиш адабиёти бўлмасин. Ана ўша адабиёт сиз учун бамисли ўз услубингиз ва идеалларингизни таққослаш, бугунги кун ёзувчиси бўлатуриб унга интилиш имконини беради. Шу маънода Хэзлитт билан кардинал Ньюмен сингари ёзувчилар мен учун маёқ вазифасини ўтади. Мен уларга тақлид қилган эмасман. Хэзлитт баъзан керагидан ортиқ дабдабали ёзарди, баъзан унинг Виктория даври готик услубига монанд латофати сийқаси чиққандек ёки эскиргандек таассурот уйғотарди. Ньюмен эса баъзан баландпарвоз ёзишда меъёрни унутарди. Бироқ икковида тенгсиз саҳифалар бор. Вақт асарларининг тилига унчалик таъсирини ўтказмаган – улар шу замонда яратилгандек эди. Хэзлитт жуда ишонарли, баланд руҳда, ғайрат билан ёзарди, унинг асарларидан ҳаёт ва қудрат уфуриб турарди. Жумлаларида у яхши билган майдакаш, жанжалкаш, ўшшайган, бадхулқ инсон акс этарди. (Ахир, бизнинг ботиний менимиз ўша ночор, бир умр қоқилиб-суқилиб юрадиган одам каби нореал эмас-ку!) Ньюмен, бу – нафосат, бу мусиқа – гоҳ енгил, гоҳ залворли; бу тилнинг мафтункорлиги, олийжаноблиги ва хилма-хил тимсолидир. Улар иккови мумкин қадар аниқ-равшан ёзишарди. Уларнинг оддийлиги талабчан дидларига мос даражада оддий эмасди. Бу жиҳатдан улар, назаримда, Мэтью Арнольддан орқада эдилар. Иккаласи ғаройиб даражада мавзун жумлалар тузишга моҳир эди, уларни ўқиган китобхоннинг кўзи қувнарди. Иккови табиатан жуда нозикфаҳм эдилар. Кимки уларнинг тил соҳасидаги фазилатларини замонавий услуб билан бирга қўшиб ўрганса ёки унга тақлид қилса, ундан аълороқ ёзадиган одам топилмасди.

XV

Гоҳо-гоҳо ўзимга, мабодо, ҳаётимни бошдан-оёқ адабиётга бахш этганимда, яхшироқ ёзармидим ёки йўқми, дея савол бераман. Бир замонлар, аниқ эслолмайман неча ёшда эканман, ҳаётга бир марта келар эканман, иложи борича ҳаётнинг барча лаззатларидан тотиб кўришга қарор қилгандим, фақат ижод қилишнинг ўзи менга камдек туюларди. Мен ҳаётимни шундай дастур асосида йўлга қўйишим керакки, унда ижод асосий ва энг муҳим ўринни эгалласин, дея ўйлардим. Ҳаётда кўп нарсалардан бенасиб эдим. Бўйим паст эди, тенгдошларимга нисбатан чидамли бўлганим билан жисмонан заиф, тортинчоқ ва нимжон эдим: мен инглизларнинг ҳаётида жуда муҳим ўрин тутадиган спортга ишқибоз эмасдим. Булардан бири сабаб бўлибми ёки туғилишдан шунақа эдимми – мен мана шулар боис беихтиёр одамлар билан чиқишиб кетолмасдим. Мен турли давраларда ҳар хил инсонларни кўнглимга яқин олиб юрган бўлсам-да, умуман одам исини ёқтирмасдим. Илк бор танишганданоқ дўст бўлиб кетадиганлар тоифасидан эмасдим. Йиллар давомида бегоналар билан муомала қилишга тўғри келиб қолганда одамохун, дилбар шахсдек таассурот қолдиришни ўргандим, бироқ биринчи кўришганда ҳеч ким, ҳеч қачон кўнглимга ўтирмасди. Янглишмасам, ҳаётимда бирон марта бўлсин, вагонда ёки кемада нотаниш кишилар билан қадрдонлардек гаплашиб кетмаганман. Саломатлигим кўтармаганлигидан ўзимга ўхшаганлар билан ичкилик ичиб, маишат қилмаганман: кўпчилик сингари ширакайф бўлиб ака-ука тутинадиган даражага етай деб қолганимда негадир ошқозоним оғриб қолар, кўнглим жуда ёмон беҳузур бўла бошларди. Буларнинг бари оддий одамлар тугул, ижодкор учун ҳам яхши одат эмасди. Амаллаб, муомала қилиб кетишга тўғри келарди. Мен ўзим танлаган ҳаёт йўлидан четга чиқишни истамасдим, эҳтимол, яшашнинг бундай қоидалари номукаммалдир, бироқ мен бундан ортиғини ўша пайтда зиммамга ҳам ололмасдим, зеро, табиатимга ҳам тўғри келмасди.
Арасту табиатда фақатгина инсонга хос хусусиятлар нималардан иборат эканлигини аниқлаш мақсадида жуда кўп тажриба ўтказган, кузатган, хулосалар чиқарган ва шундай фикрга келган: инсон ўсимлик сингари барқ уриб ўсишга, мавжудот каби ҳис қилишга мойилликдан ташқари, у онгли хилқат, демакки, унинг ўзига хос, ягона вазифаси – ақлий фаолиятдир. Шундан келиб чиққан ҳолда у одамзод мана шу уч шаклдаги фаолиятнинг ҳаммасини баробар эмас (ҳолбуки, мантиқ шуни тақозо этади), балки ўша, фақат ўзига тааллуқлисини ривожлантиришга ҳаракат қилмоғи керак, деган хулосага келади. Файласуфлар ва ахлоқшунослар вужудга беписандлик билан муносабатда бўлишган. Улар жисмоний лаззатнинг ўткинчилигига доим урғу берганлар. Бироқ лаззатланиш, ҳаттоки қисқа вақт давом этган тақдирда ҳам барибир – лаззатланишдир. Гарчи бир дақиқадан кейин бадан муздеккина таъсирни сезмай қолиши маълум бўлса ҳам, жазирама иссиқда сувда чўмилиш – роҳат, салқин ичимликлар ичиш – роҳат. Негаки, оқ нарса вақт ўтгани билан янада оқроқ бўлиб қолмайди. Ўша пайтларда мен ҳиссиётларимиз бахш этган барча ҳузур-ҳаловатдан баҳраманд бўлиш кераклигини ҳаётий дастуриламалимнинг бир қисми деб ҳисоблардим. Мен орзу-ҳавас билан яшашга, ҳар қадамда ҳузур-ҳаловат бахш этувчи неъматларнинг қадрига етишга интилардим. Бундай ҳаёт кечириш мўътадилликнинг зерикарли одатларга айланиб кетишига йўл қўймайди. У толиққан жисмингизга тетиклик, қувват бағишлайди ҳамда хотиржамликка асос бўлади. Кўпинча, одамнинг бадани яйраганда у руҳан ўзини енгил ва масрур сезади, бу юлдузлар тоғ чўққисидан эмас, балки кир ўранинг ёқасидан қараганда янаям ёрқинроқ кўринганга ўхшайди. Жинсий муҳаббат – дунё лаззатларининг энг таъсирлисидир. Мен борлиқ ҳаётларини шунга бағишлаган эркакларни кўрганман, ҳозир улар кексайиб қолишган, бироқ ҳамон ҳайрон қоламанки, улар ҳаётнинг қадрига етиб, унинг мағзини чақиб, яхши яшаганмиз, деб ҳисоблашади. Табиатан инжиқ бўлганим учунми, имкониятим бўлгани ҳолда менинг бундай ҳузур-ҳаловатга ортиқча ҳушим йўқ эди. Мен бу соҳада чегарадан чиқмасдим, чунки бу нарсалар кўнглимни ололмасди.
Кўпчилик одамлар ҳаёт ҳақида енгил-елпи ўйлашади, ўйлаб ўтиришмайди ҳам – улар далада эсган шамолга ўхшайди. Улар болаликдан ўзларини қуршаб олган муҳит ва тирикчилик зарурати орқасида тўғри яшашга ўрганиб қолган бўлишади. Бу “дастур” уларга ташқаридан, ҳаёт томонидан мажбуран ўтказилган. У бошқалар онгли равишда ўйлаб, мулоҳаза қилиб, ўзлари учун жорий этган яшаш тарзи сингари тўла-тўкис, мукаммал бўлиши мумкин. Лекин ижодкорнинг шароити ўзгача, санъаткорнинг яратувчилиги ёки у яратган бадиий асарларнинг қийматини кўкларга кўтариш учун бундай деётганим йўқ, асло. Оддийгина, санъат соҳасининг одами бўлганим учун шундай деяпман. Таърифлаш учун бундан ортиқ сўз тополмадим. Ижодкор – жуда баландпарвоз, бунинг устига китобий, ҳаётда кам ишлатиладиган сўз. Уста – қониқарсиз. Дурадгор ҳам уста, гарчи тор маънода оладиган бўлсак, у ҳам ижод қилади, бироқ аслини олганда, у энг истеъдодсиз, ҳаддан зиёд нўноқ қаламкаш даражасида ҳам эркин ижод қила олмайди. Санъаткор маълум пайтларда кўнгли тусаганини қилиши мумкин. Бошқа соҳа вакилларини, масалан, шифокор ёки ҳуқуқшуносни олайлик, улар ўз фаолияти мобайнида касблари доирасидан ташқарига хоҳлаган тақдирда ҳам чиқиб кетолмайдилар. Уларни касб-корлари қонунияти чеклаб қўяди, у ёки бу қоидаларга, тартиб-интизомга амал қилишга мажбур бўладилар. Ҳа, айтганча, фақатгина жиноятчи ҳеч кимдан маслаҳат сўрамай, кўнгли тусаган ишни қила олади.
Ёшлик чоғимданоқ ўз олдимга қандай яшашни белгилаб олганман. Эҳтимол, табиатимдаги тартиб-интизомга қатъий амал қилиш майли, балки ўзим учун кашф этган ҳақиқатлар шунга мажбур қилгандир. Бунақа ният нуқсонлидир – у самимиятни барбод қилиши мумкин. Тирик одамлар билан адабий қаҳрамонлар орасидаги жиддий тафовутлардан бири шундан иборатки, тирик одамлар ташқи таъсирга тез берилувчан бўладилар. Кимдир: “Мавҳум фикр юритадиган одам – бошқалар ўз-ўзидан ишонадиган нарсалардан ишониш мумкин бўлмаган сабабларни топадиган одам”, деган эди. Шундан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, ҳаётда биз ўзимизнинг қилиқларимизни (амалларимизни) оқлаш учун фикрлаш, муҳокама қилиш лаёқатимиздан фойдаланмоқчи бўламиз. Таъсирга қарши бормаслик ҳам шу дастурга киради. Фикри ожизимча, бунақа дастурнинг жиддий камчилиги у доим эртанги кун билан яшашга мажбур қилади. Мен бунақа камчилигим борлигини анчадан буён билардим ва ундан қутулишга доим беҳуда уринардим. Ўзгалар фикрини доим инобатга олганман. Мен номуносиб, арзимаган мақсадлар учун қанчадан-қанча қурбонлар берганман, чунки одамларнинг қалбига оғриқ етказишга ботинолмаганман. Мен ўйламасдан иш қилардим. Менинг виждоним азобланарди. Шу сабабли ўзимнинг баъзи бир ишларимни ҳалигача унутолмайман. Ёшлигимда мен жуда бесабр одам эдим. Эсимда, кимнингдир “мунофиқлик, бу – айбнинг эзгуликка тўловидир” деган танбеҳини эшитиб, анчагача жаҳлим чиқиб юрганди. Чунки мен одамзод ўз айбини беркитмаслиги керак, деб ҳисоблардим. Мен юксак ҳалолликка, мардликка, ҳаққонийликка интилиб яшардим. Мени инсоннинг ожизлиги эмас, балки унинг қўрқоқлиги қийнарди, ҳеч қандай имо-ишоралару ҳийла-найрангларга тоқат қилолмасдим.

Рус тилидан Олим Отахон таржимаси
“Жаҳон адабиёти” журнали, 2017 йил, 6-7-сонлар