Qip-qizil yuzlariga bo‘jama toshgan daroz yigit bemor yotgan xonaga kirar ekan:
– Xayrli tong! Qalay, yengil tortmadingizmi, usta? – deya so‘z qotdi.
Usta toqatsizlanib boshini siltadi-da, go‘yo achchiq damlama ho‘plab qo‘ygan kishidek yuzini burishtirdi.
Usta hamdardlik san’atida anchayin muvaffaqiyat qozongan beso‘naqay bu noshudning kunda beradigan ahmoqona savoliga javoban g‘ijinib:
– Tuzukman, tuzukman, – deya so‘zlandi.
– Men ustaxonaning kalitini olgani keluvdim, – davom etdi yigit qo‘lidagi qalpog‘ini xijolatomuz g‘ijimlar ekan.
Bir daqiqacha sukut saqlab, bemor yotgan karavotni ko‘zdan kechirib chiqqandan so‘ng g‘o‘ldiradi:
– Haligi… ishga kirishsam… degandim…
Nihoyat, u bemorning yuziga qaradi. Bu to‘rslikning o‘zginasi, so‘lg‘in, xira, xastalik qovjiratib yuborgan ko‘zlarga dangaliga qadalgan qarash edi.
“Muncha xunuk qaramasa!”
Usta yordamchisiga ijirg‘anib boqdi. Yigit esa ustaning nazariga duch kelib, boshini quyi soldi-yu, yana sukut ichra karavotga tikilib, uni avval enidan bo‘yiga, keyin u yonidan-bu yonigacha ko‘z bilan chamalay boshladi.
“Xayolan o‘lchayapti, xomcho‘tlayapti, kesib to‘g‘rilayapti, taxtalarni arralab moslayapti, mix qoqyapti…”
Usta seskanib ketdi. Adyol ostidan chiqarib yotgan ozg‘in qo‘llarini chalmashtirdi, lekin shu zahoti qo‘rqinch ichida ularni bir-biridan ayirib, yostig‘ini to‘g‘riladi-yu, shu holicha, qo‘llarini yostiqqa cho‘zgancha yotib qoldi. Hatto shu alfozda ham uning qo‘llari jonsizdek edi. Tobutni mixlayotgan, go‘r qaziyotgan bu shafqatsiz qarashlar oldida hammasi o‘lim suratiga aylanadi. Bu qarash zahar yanglig‘, ranj, betoqatlik sochadi, kutishga toqati qolmagan, shekilli. U allaqachonlardan beri bor umidini ustaning uyiga tikkan edi, endi esa sabrsizlik bilan vaqt-soati yetishini kutyapti. Qachon? U har kuni kalit olgani kiradi, kalit yo‘lakda, eshik yondoridagi mixda ilig‘liq turadi, biroq kalitni qo‘lga olishdan avval xuddi tutundek sirg‘alib ichkari kiradi, yaltoqlanib hol so‘raydi:
– Qalay, yengil tortmadingizmi, usta?
Usta necha martalab o‘z-o‘zidan gina qiladi, tuban gumonlarini itqitib yuborishga, o‘zini tashlandiq, keraksiz odam bilib berilgan g‘amgin hislarini quvishga urinadi… U xolis turmoqni, bir lahzaga bo‘lsa-da, “bir oyog‘i go‘rda turgan” odam qismatidan xalos bo‘lmoqni istaydi. Ammo usta bir oyog‘i go‘rda turganini, shiftga boqib yotgan kishiga dunyo xunuk tusda, nomutanosib ulkan, yengilmas, uning ojizligidan irshaygan kimsadek tuyulishini bilardi. Buni idrok etar ekan, hech qursa, xayollarining yuksalishini, haqiqatning ko‘zlariga tik qarashni istar, bir vaqtlardagi ko‘z chamasini, makon hissini qaytarishga, barmoqlari bilan marmar metinligini sezishga ishtiyoqmand edi. U hayotni sog‘lom kishilar ko‘ziga ochiladigan bor ranglarda ko‘rishni istardi.
Daroz esa hamon xona o‘rtasida qaqqayib turar, dovdiragancha qalpog‘ini ezg‘ilar, go‘yo nimanidir kutardi. Nimani?
Kalit eshik yondorida ilig‘liq. Balki, bu yigitning ko‘nglida samimiy achinish, o‘zini ifodalab bera olmayotgan, ibtidoiy, itlarcha sodiq hamdardlik bordir-u, zohiran qo‘pol, xiraligi bois gumon tug‘dirayotgandir?
La’nati xastalik dunyoga pastdan turib qarashga majbur qilayotganidan hammasi chuvalib ketdi!
– Kalit qayerda turishini bilasan-ku, Loyz! – Beixtiyor keskin gapirganini sezib, qo‘shib qo‘ydi. – Yo u yerda yo‘q ekanmi?
– Yo‘g‘-e, bor, ko‘rdim. Faqat, oldin ustani ko‘rib qo‘yay dedim, ahvoli qalay ekan. Mana, Xudoga shukur, tangri marhamat ko‘rgazgani bilinyapti, bugun ancha yengil tortibsiz. Xudo xohlasa, Bibi Maryam qo‘llasa, anavi, kitobga yozuv bitayotgan farishtani o‘zingiz yasab tugatasiz. Siz tuzalmaguningizcha unga qo‘l tekkizmayman…
– Haykalga tega ko‘rma, eshitdingmi?
Unga nima bo‘lyapti? Ustaning o‘zi ham buni tushunmas edi. Yuzi nega bu qadar bujmayib ketdi, qo‘rqinchli bo‘kirgan bu ovoz tanasining qay bir yashirin yeridan chiqib keldi? Vujudi yaraqlagan xanjar qarshisida turganday seskandi-yu, ikki qo‘lini shafqat so‘ragan misol cho‘zdi. Loyz avvaliga qo‘rquv ichra chekindi-yu, biroq o‘ziga tomon cho‘zilgan zaif, notavon qo‘llarni ko‘rgach, bemor tomon otildi, qo‘llarni jon-jahdi bilan tutdi-da, hiqillagancha sadoqat bilan o‘pa ketdi.
Lekin usta qo‘llarini tortib oldi. Unga Loyzning og‘zidan tekkan nam­lik yoqmagan, xuddi qo‘llarini kuchuk yalab so‘lak tekkizgandek tuyulgan edi. Shu zahoti qo‘llarini iliq suvda, xushbo‘y sovun bilan yuvgisi, top-toza qilib yuvgisi, xayollarini bemazalikdan xalos qilgisi, farishtaning qabr ustiga sochilayotgan ko‘zyoshlari misol to‘kilgan sho‘rtak shilimshiqni tozalab tashlagisi keldi.
Bundan o‘n-o‘n besh yillar muqaddam usta toshdan mana shunday farishtalarni yasar ekan, ularning qiyofasiga jingala soch mitti bolakay – Loyzekni andoza qilib olar edi. O‘sha paytda bunday farishtalar urf bo‘lgandi, davlatmand kishilar qabr ustiga ko‘zyoshi to‘kishi yoki juda bo‘lmaganda, sag‘ana atrofidagi gullarga suv sepishi uchun farishta timsolidagi haykalchalarni buyurtirishardi.
Usta esa oppoq marmardan o‘zi uchun, sag‘anasi uchun Loyzning boshchasidan ko‘chirilgan mitti timsolni emas, balki ulg‘aygan g‘ilmonni yasadi. O‘lim timsoli tiz bukib, ochiq kitobga ustaning ismini yozar edi… Go‘yo g‘ilmon shamol shishirgan yelkanlar kabi ulkan qanotlarini yozib ko‘z ko‘rmas yuksak­likdan ustaning qabri tepasiga uchib tushyapti, qora granitdan yasalgan silliq taxta ustiga oyoq uchini salgina tekkizib, qo‘lidagi kattakon pat bilan tosh kitobga husnixat bityapti: Albert Knyaz, sangtarosh usta.
Qo‘llarining tirishqoq harakati, qaddining astoydil egilgani, boshining chap yelka ustiga yengilgina engashgani, yalang oyoqlari bosh barmoqlarining yig‘ilganligi – bari diqqatning bir yerga to‘plangani, e’tiborning jamlanganidan dalolat berardi. Usta g‘ilmonning yuzida tasvirlamoqchi bo‘lgan, ko‘z ilg‘ar-ilg‘amas erkakcha mung o‘zgalar uchun aql yetmas darajada mahdud. Lekin Loyzning og‘zi chetidagi keskin chiziqlari bema’ni va makkor ishshayishga aylanib, uning qo‘pol basharasida qotib qolgan. Xuddi qo‘zichoqdek jingala soch Loyzekning sirli kulimsirashi, uning chor-atrofga mushukdek ayyor ko‘z tashlashlari ustalik bilan yashirilgan qalbaki sodiqlik bilan qo‘shilib, timsolning yuzlarida nodonlik va tantanadan iborat g‘alati aralashma tarzida aks etdi.
Mana u, o‘sha yuz! Usta tushunib bo‘lmaydigan bu andozaga (andoza esa bu vaqtda xona o‘rtasida hiqillab, burni-yu, ko‘zini qasmoq bosgan movut qalpoq bilan artardi) qanchalik uzoq tikilsa, ushbu yigit va o‘zi yasagan g‘ilmon o‘rtasidagi dahshatli o‘xshashlikni shuncha aniq ko‘rar edi.
Loyz g‘ilmon qiyofasida! Hammasi aynan shundan boshlandi. To‘shakka mixlangan payti ko‘ngliga o‘rnashgan shubha bir necha oylardan beri ustaning qulog‘iga zaharxandalik bilan: “Loyz – g‘ilmon! Xa-xa-xa, farishta Loyzek! Loyzek, farishta emas, Loyzek ismimni o‘lim kitobiga yozyapti. Uning basharasini qiyshaytirayotgan narsa aslida mening o‘limimdan huzurlanish!” – deb shivirlardi.
Uning to‘shagiga kirib olib, oromini zaharlayotgan chidab bo‘lmas xayol, azobli, shafqatsiz, jirkanch xayol – iblis…
Bu xayollar bilan qiynalarkan, Loyz to‘kkan ko‘zyoshlardan oxirgi umidlarni terib olarkan, usta terga pishib ketdi. Axir Loyz yig‘ladi-ku! Ustaning qo‘li uning haqiqiy ko‘zyoshlari bilan ho‘llandi… Qalpog‘i bilan yoshlarini butun yuziga surkab yubordi…
– Agar men o‘lsam, uni tugallanmagan holicha go‘rimga qo‘y, xo‘pmi, Loyz?
Yigit:
– Yo‘q, usta, yo‘q! – deya xitob qildi-yu, yana ovozi yig‘idan titrab ketdi.
– Kitobga faqat mening ismimni o‘yasan, uqdingmi? – tantanavor, xuddi vasiyat qilayotgandek sovuq ohangda davom etdi usta. – Ismimning tagiga sangtarosh usta deb o‘yib qo‘y, boshqa hech qanaqa yozuvning keragi yo‘q, hech qanday sana qo‘ymaysan, angladingmi?
– Ismingizni men yozishim kerakmi? O, usta!.. – Loyz yuzlari oppoq oqargancha ortga chekindi.
– Nima bo‘pti? Sen xafa bo‘lma, bular odatdagi narsalar, – yigitning tortingani nash’a qilib, taqdiriga shodiyonalik bilan ko‘ngan kishi kabi so‘zladi usta. Keyin zaharxanda g‘amginlik bilan qo‘shib qo‘ydi: – Odam zoti bir kun kelib o‘lishi kerak. Qari-qartanglar, hammaga xalal beradigan, hech kimga keragi yo‘qlar…
Yigit qalpog‘ini yuziga bosib olib, xuddi surnaynikidek ingichka ovoz chiqarib ho‘ngillay ketdi.
Usta tomirlarida qon eriganini, oqqanini, tanasining har tomoniga qarab taralganini, har bir katakchani tepib o‘tganini, jonlanganini sezdi. Sal bo‘lmasa, hushini yo‘qotay dedi.
– Yig‘lama, Loyz. Men faqat sen bu ishni boshqalardan ko‘ra yaxshiroq uddalaysan, demoqchi edim…
Shogirdning ho‘ngrashlari hamon tinmas, bu ovoz endi xuddi gulxan alangasi misol cholni isita boshlagan edi.
– Sen bu ishni san’atkorona, mehr bilan ado qilasan, demoqchiydim…
Loyz go‘yo esidan ayrilgan misol chayqaldi, lekin yiqilmadi, ustaning karavoti yoniga tiz bukdi-da, boshini adyolga tiqib oldi. Yigitning tanasi achchiq, betaskin yig‘idan titrar, xuddi karavot yonida abadiy, umrining oxirigacha yig‘lashga ahd etgandek, ko‘zyoshlarini hech to‘xtata olmas edi.
Ko‘zyoshi xuddi tarnovlardan jildiragan yomg‘irdek to‘kilar, o‘tgan kunlar va tunlarning xavotir hamda shubhalarini supurindi yanglig‘ olib ketardi. Bolalarcha soflik bulog‘idan toza ko‘zyoshlari oqib chiqarkan, qayg‘uli yolg‘izlik sahrosiga o‘zining nami bilan jon bag‘ishlar edi. Yolg‘izlik aslida xastalik orqasida tugab borayotgan umrning ayanchli qoldig‘ini zaharlayotgan shubha ilonlariga to‘la suvsiz taqirlik kabi berahmdir.
Usta yana ijodning ulug‘vor ustunligini his qildi, go‘yo qo‘liga bolg‘a bilan iskana tutgandek, beshakl xarsangdan qabri ustiga to‘kilajak shaffof, hurlardek sof yig‘ini o‘ya boshlagandek ishonchi ortdi. Shu zahoti ustaning qo‘llari ostida hissiz tosh vujudga iliq jon yugurdi-yu, qayg‘uga botib, o‘z yaratuvchisiga bosh egib, minnatdorchilik yoshlarini to‘ka boshladi…
Albert Knyaz hali bunchalik e’tirofga sazovor bo‘lmagandi. U ismi jismiga mos, sangtarosh ustalar orasida misli oqsuyak knyaz edi. Ba’zi haykaltaroshlar uni o‘zlarining hamkasbi deb bilishar, bu uning iste’dodi tan olinganiga dalolat, ko‘rgazmalarda bir necha marta marmar va granit haykalchalari ijod ahli yaratgan asarlar bilan tengma-teng namoyish qilingan, yuqori baholar olib, san’at bilimdonlarining maqtovlariga sazovor bo‘lgan edi. Lekin bolaligidan itlarcha sadoqat bilan unga zanjirband bo‘lgan, adashganlik, esi pastlik niqobi ostiga yashiringan, insonga xos barcha xususiyatlarni o‘zining makkorligi bilan to‘ldirgan mana shu pismiq yigitda inson yuragi uyg‘onganini usta o‘z ijodining gultoji deb hisoblardi.
– Boraqol, Loyz, boraqol, azizim. Balki tuzalib ham ketarman, sen bo‘lsang, aza tutib o‘tiribsan… – otalarcha koyindi usta.
– Qandoq qilay, usta, o‘zingiz hamisha meni… xuddi men… haliginaqa… Uh… – ich-ichidan xo‘rsindi Loyz. – Qiynalib ketdim, usta…
– Bilyapman, Loyz, qiynalib ketding… Bor tashvish sening yelkangga tushdi. Aytmoqchiydimki, ustaxona, ishlar…
– E, men buni aytganim yo‘q, – xafanamo qo‘l siltadi Loyz. – Siz, mana siz kasal bo‘lib… Og‘ir-da bu.
– Sen meni o‘ylamagin-da! Yaxshi narsalar to‘g‘risida o‘yla. Yoshsan axir… Yaxshi ko‘rganing bormi?
Loyz qiz boladek uyalib ketib, ko‘zlarini yashirdi. U ustaning bunaqa hazil qilishini kutmagandi, lekin itoatkorlik bilan bu hazilga chidadi.
– Hazil qilayotganim yo‘q, – usta xuddi kerakli ipni topgandek, xotirjam torta boshladi. – Yaxshi ko‘rganing dilingdagi bor tashvishingni, g‘amingni aritadi, tegishib chimchilasang, birgalashib kulishadi, qarabsanki…
– Eh, usta, bunaqa gaplarni aytish uyat bo‘ladi, – ko‘zlarini yerga tikib ming‘irladi Loyz. – Bunaqa ishlar menga to‘g‘ri kelmaydi…
– Nega to‘g‘ri kelmas ekan? Avliyomiding sen?
– Avliyomasman-u… Baribir…
– Kimsan bo‘lmasa? Jafokashmisan? Gapimga kir, Loyz, yaxshi ko‘rgan qizing bo‘lsin. Yo‘qsa, yigitlar seni kalaka qilishadi. Miyangdan qora xayollarni chiqarib tashla, men amallab qutulib olarman, agar uddalasam…
Loyz ustaning dadilligidan ruhlangan kabi kulimsiradi.
– Tuzalib ketasiz, Xudo qo‘llaydi, tuzalib ketasiz, usta!
– Mana, Xudo ham qo‘llab yuboradi, deyapsan. Birgalashib bir iloj qilishimiz turgan gap…
– Xudo sizdan marhamatini darig‘ tutmaydi! – Loyz go‘yo Xudoi taoloni shifo yo‘llash bilan ovora holda ko‘rib, bu xayrli ishga kuyingandek ilhomlanib xitob qildi. – Men tongda ham, shomda ham ibodat qilyapman, ro‘za tutyapman. U shafqat ko‘rsatadi, uning marhamati ulug‘!
“Mening toqatim ham ulug‘!” – o‘yladi usta. Loyzning xudojo‘ylik bilan aytgan gaplari ustaga dafn marosimidagi marsiyalarni eslatdi-yu, dili g‘ashlandi.
– Mayli, bu kunlaram o‘tib ketadi… – U lapashang bu yigitning xo‘rsinishlari bois yopirilgan sirli tumanni yoyib yuborgisi kelib, dedi:
– Yana avvalgi, ikkalamiz sibizg‘a chalayotgan cho‘ponni yasagan paytlarimizga o‘xshagan vaqtlar qaytadi… Esingdami, menga andoza bo‘laturib uxlab qolganing… Mana shuni o‘yla.
– Men shu to‘g‘risida o‘ylayapman. O‘sha paytda avvalgi bekam hayot edilar, joylari jannatda bo‘lgur, – avvalgi bekasini eslagan zahoti ko‘zlarini shiftga tikdi. – Uh, shu cho‘pon biram menga yoqqandiki… o‘tgan kechasi tush ko‘rdim: siz sog‘-salomat, shu cho‘ponni yasayotganmishsiz, u esa hech bo‘y bermasmish, iskana bilan urarmishsiz, u chap berarmish, hammasi tushimda. Siz chekinmas emishsiz, u bo‘lsa, yon bermasmish. “Shoshma, badbaxt, – deyarmishsiz. – Ta’viya ekaningni ko‘rmayapsanmi, seni chiroyli qilib qo‘yay!”. “Qo‘yvor, – deb qichqirarmish cho‘pon. – Qiynab yubording meni! Menga husn emas, adolat kerak. Mening orqamdan pul ishlab olmoqchisan! (Hammasini tushimda eshityapman.) Ulushimni ber, ketaman men!” Shu payt qayerdandir avvalgi bekam kelib qolganmishlar. “Manavi badkirdorni qara-ya! – deyarmishlar bekam. – Shoshma, Albert, men uni ushlab turaman, sen yaxshilab ur!” Siz kuch bilan urarmishsiz, cho‘pon bir siltanarmish, iskana bo‘lsa, uchib borib bekamning peshonasiga urilib, yarmigacha kirib ketarmish… Yo‘q, u yog‘ini aytmayman. Mazangiz qochib qolyapti. Juda yomon tush, bilinib turibdi, eslashga ham qo‘rqadi odam…
– Hech qisi yo‘q, aytaver. Keyin nima bo‘ldi?
Ustaning haqiqatan ham mazasi qochdi, rangi o‘chib, adyol ostidagi qo‘llari qaltirab ketdi.
– Ishqilib, cho‘pon aytarmishki: “Menga husnning keragi yo‘q…”
– Buni aytding.
– Shu… U yog‘iga uyg‘onib ketdim…
Xuddi suv ostidan sho‘ng‘ib chiqqandek, Loyz chuqur so‘lish oldi.
– Aldama! Keyin ham tush ko‘rgansan.
– To‘g‘ri… Aldayotganim yo‘q… – deya turib oldi yigit. – Faqat u yog‘ini aytish uyat-da…
– Nega endi? Bu tush-ku, sen aybdor emassan.
– Bilaman, aybim yo‘q, bu – tush. Hushyorning xayoli miyasida, mastniki – tilida, deb bejiz aytishmagan-ku. Tush ham mastlikka o‘xshagan narsa, odam o‘zini o‘zi eslay olmaydi. Miyasiga nimalar kelmaydi… Shu payt keyingi bekam kirib qolganmishlar, mening xayolimda haliginday narsalar yo‘q edi… to‘g‘rimi? Men hammasi halol, Xudo buyurgan qonunlarga, vijdon amriga binoan bo‘lishini xohlaganman. O‘zingiz ham u paytlar irg‘ay daraxtidek baquvvat edingiz. Mayda tosh ko‘zingizga tegib jarohat yetkazganini aytmasa, tamomila sog‘lom kishi edingiz. O‘shandan beri qancha yil o‘tdi? Yetti yildan oshgani yo‘q. Ha, odam bolasi shunaqa yaralgan ekan.
“Ha, odam bolasi shunday yaralgan ekan. Darhaqiqat, bir siqim chirindi, bebaqo”. Ustani qaltiroq tutdi. U qora granitdan yasalgan hashamatli sag‘anani, uning tepasidagi g‘ilmon qanotli marmar Loyzni esladi. G‘ilmon qalin kitobga ustaning ismini yozardi. Loyz yozyapti-yu, basharasida iblisona kulimsirash… Ha, aynan shu vaqtda usta yosh, ko‘hlik beva – Fridani uchratgan edi. Marhuma xotini Magda anchadan beri kasal bo‘lganidan xunuklashib, yurak xastaligi oqibatida shishib ketgandi. Odam bolasi shunday yaralgan ekan-da! Usta xotinining rashki, janjallari, boz ustiga xas­taligi joniga tekkanidan ba’zan uning o‘lishini xohlab qolar, bu haqda sovuq bir xotirjamlik bilan o‘ylardi-yu, keyin o‘z xayollaridan o‘zi uyalib ketardi. Shu o‘ylari bois vijdoni qiynalar, lekin chiroyli, oq malla soch Frida haqidagi xayollar uni battarroq qiynardi…
Frida marhum erining qabri uchun yodgorlik buyurgani kelgandi. Uning eri orkestrda goboy chaladigan musiqachi bo‘lib, kutilmaganda, kontsert chog‘i o‘lib qolgan ekan. Sahnada birdaniga mazasi qochibdi, olib chiqib ketishga ham ulgurishmabdi, tomoshabinlarning oldidayoq jon taslim qilibdi. Frida marhum erining sag‘anasi ham musiqaga bog‘liq bo‘lishini istab, o‘zgacha, ta’sirli bir nima yasab berishni so‘radi. Usta bilan gaplashar ekan, betasalli yig‘lar edi. Usta shu zahotiyoq sibizg‘a chalayotgan cho‘pon haykalini taklif qildi. O‘zi ham beva ayolning qayg‘usidan larzaga tushgan edi. O‘shanda kun iliq, quyoshli, ayolning yig‘isi esa olislardan kelayotgan, quyosh ostida erib ketayotgan ma’yus sibizg‘a tovushini eslatardi. Ayolning qayg‘usi ustaning ilhomini jo‘shtirib yuborgan, uni yupatarkan, titroq ovoz bilan iliq, samimiy so‘zlarni topib aytardi, bu so‘zlar qayerdan tiliga kelayotganini o‘zi ham bilmasdi…
Usta ko‘plab insoniy baxtsizliklarga guvoh bo‘lgan, o‘lim uning uchun iloh, ilhom parisi, tasavvurlarining yagona sanami edi. U go‘yo ayollar shlyapalarining yangi andozalarini qidirgandek, tinmay yangi qiyofalar, davr ruhiga muvofiq, mijozlarning didiga mos keladigan yangi timsollar izlardi. Usta behisob tosh haykallar: ma’yus parilar, motamsaro ayollar, g‘amdiyda onalar, mozorga kelib, oppoq soqoli bilan yer supuruvchi qaddi bukik keksalar, ko‘plab daholar, farishta va hurlar, savdogar, uy sohibi, o‘t o‘chiruvchilarning sersoqol boshlarini, vatanparvar shoirlarning qiyofalarini yaratgan. Bu tosh haykallar qabristonning tor panjaralari oralig‘ida torli cholg‘u va nog‘oralardan shaxdam sado taralishi bilanoq adabiyat sari dabdabali qadam tashlashga shaylangan raqqoslar kabi saf tortgan. Lekin musiqa sadosi eshitilmaydi, chor-atrofda sukunat hokim. Hamma ularni unutgan. Faqat so‘ligan, qurigan gullargina shamolda shitirlaydi…
Bularning barini usta yaratdi, begona qayg‘uga befarq, uni mijozlarning shaxsiy ishi deb hisoblab, o‘z mijoziga hamdard bo‘lishga hech qanday ehtiyoj sezmay yasadi. Lekin Fridaning qayg‘usi uni hayratga soldi, o‘z motamidek larzaga tushdi. Ayolning ko‘zyoshlariga cho‘milgan yuzlari uni ilhomlantirdi, kipriklaridan to‘kilgan tomchilar sag‘analar yaratuvchisining kasbiy loqaydligini eritib yubordi. Uning yuragida rassom qalbi uyg‘ondi.
Shunday qilib, hammasi sibizg‘a chalayotgan cho‘pon tufayli boshlandi. Loyz andoza vazifasini o‘tar, marhuma Magda esa achchiqlanib, ahmoqona fikrlari uchun qarg‘ar, lekin ko‘proq Loyzga ta’na qilardi. Aslida ish boshqa buyurtmalardan farq qilmas, hatto sibizg‘a chalayotgan cho‘pon bo‘lsa-da, oddiygina yodgorlik edi. Shunaqa ekan, muhtarama xonimga ne sababdan sibizg‘a, cho‘pon zarur bo‘lib qolibdi? Bu xonim erginasining mozori sovimay turiboq boshqasini topib olsa, ajabmas! Bunaqangi aslzoda begoyimlar aslida qanaqa ekanliklarini Magda bilmaydimi? Ularga faqat pul bo‘lsa… Yolg‘ondakam yig‘laydi-yu, yuz-ko‘zini bo‘yashni unutmabdi! Bitta yog‘upaning o‘zidan qancha sarflagan ekan-a, behayo?
Magda rashkchi, salga shubha qilaveradigan xotin edi. U sevilmagan ayol sezgisi bilan qaysi tomondan xavf kelayotganini bexato topib, o‘sha joyga zarba berishga intilardi. Rashkka odatdagi ziqnaligi ham qo‘shilib, buyurtma uchun kelishilgan haqni ololmay qolishdan cho‘chib, Magda zarbni qulochkashlab urardi. Shunda ham uning jahli eriga emas (erini u jonidan ortiq ko‘rardi), tengi yo‘q dangasa va uyquchi Loyzekka qaratilardi.
Magda Loyzni yomon ko‘rardi. Loyzni kichkinaligida qishloq o‘qituvchisi ustaga shogird qilib olib kelgandi. O‘qituvchi bolakay iste’dodli ekanini dastavval o‘zi sezganini qayta-qayta ta’kidlardi. Bu kelajakda unutilmaydi deb umid qilardi, shekilli. O‘qituvchining fikricha, bolakay ulg‘ayganda “yangi Meshtrovich”1 bo‘lishi tayin, hatto mahalliy ruhoniy hazratlari ham shu fikrda edi. Bola esa yetimcha, hech kimi yo‘q…
Usta bolani yoqtirib qoldi, zurriyodi bo‘lmaganidan, uni farzandlikka olmoqchi bo‘ldi. Lekin ehtiyotkor Magda erini bola ulg‘ayguncha sabr qilishga, uning qanday odam bo‘lib yetishishiga qarab ish tutishga ko‘ndirdi.
“Mana endi uning qandayligini ko‘rib turibsan, – degandi marhuma Magda eri sibizg‘a chalayotgan cho‘pon haykalini ishlayotgan paytda. O‘shanda Loyz o‘n sakkiz yoshga to‘lgandi. – Yaramas aldoqchi! Mening yuragim yorilsa – tamom. Gapimni eslab qol, Albert: bu muttaham seni go‘rga tiqadi”.
Qabrdagi ulug‘vor granit taxta, uning ustida esa marmardan yasalgan Loyz. “Menga husn emas, adolat kerak”.
Bir kuni tunda Magdaning yuragi xuruj qildi-yu, hammasi tugadi. “Gapimni eslab qol, Albert: bu muttaham…”
Shunda yosh beka Frida paydo bo‘ldi. Qo‘lida sibizg‘a ushlagan Loyzekni musiqachining qabriga o‘rnatishdi-yu, o‘zlari nikohdan o‘tishdi. Bari o‘z sha’n­lariga yarasha, Xudo buyurgan qonunlarga, vijdon amriga binoan qilindi. Odam bolasi shunday yaralgan ekan! Usta u paytlarda irg‘ay daraxti singari baquvvat edi. To‘g‘ri, iskana tagidan o‘tkir tosh uchib chiqib, ko‘zini shikastladi, shuni aytmasa, tamomila sog‘lom edi. Shundan beri qancha vaqt o‘tdi? Yetti yil ham bo‘lmabdi. Mana, inson zoti qanaqa! “Ulushimni ber, men ketaman!”
– Boraqol, Loyz, boraqol, – ustaning ovozi xotiralar dog‘idan bo‘g‘ildi.
Ikkovlari sukut ichra qolishganda, Loyz usta nimalar haqida o‘ylayotganini tushunishga, sezgi bilan uning fikrlarini topishga urinib ko‘rdi.
– Achchig‘ingizni keltirdim shekilli, usta. Ba’zida ma’nisiz gaplarni valdiraydi kishi… Ishonasizmi, rostdan ham tushimga kirgandi… Xudo ursin, agar aldasam, – Loyz qo‘lini yuragi ustiga qo‘ydi.
Usta shogirdining so‘zlarini kesmadi, qasam ichishiga bemalol yo‘l qo‘yib berdi.
Loyz bir zum quloq solib turdi. Jimlik. Qo‘llarini afsus bilan osiltirib, xo‘rsindi.
“E Xudo, agar bu yolg‘on bo‘lsa-chi?” Lekin usta ichidagini tashiga chiqarmadi, toqatsizlanib:
– Ishondim, Loyz, ishondim. Boraqol, menga bekangni chaqirib ber, – dedi.
Loyz boshini quyi egib, ranjigannamo chiqib ketdi. Eshikni yopar ekan: “Kechiring”, – deya shivirladi. Uning bu pichirlashini “Kechiring, boshqa xalal bermayman”, deb tushunish mumkin edi.
“Xudoga shukur!”
Usta ko‘zlarini yumib oldi-yu, Loyzek aytgan so‘zlarning chigalini xayolan yecha boshladi. Frida esa shu zahoti, xuddi parda ortida sahnaga chiqishni kutib turgan aktrisa singari kirib keldi.
Yuziga yasama tashvish alomatlarini chiqargan qobiliyatsiz aktrisa. Har qanday xomxayoldan yiroq odam, hatto u qadar sinchkov bo‘lmasa ham uning yuzida amallab yashiringan betoqatlikni o‘qishi mumkin edi.
– Biron yering og‘riyaptimi, Albert?
Ayolning ovozi bir maromda, hissiz jarangladi. Deraza ortidagi termometrga qarab havo necha daraja ekanini xabar qilayotgandek osoyishta.
Usta javob qilmadi, faqat ko‘zlari g‘azab bilan chaqnadi.
Ayolni kuzata boshladi. U chiroyli edi. Tepaga taralgan sochlari bosh ustidan ensa tomon yengil to‘lqin singari o‘tib, ensa tepasiga sanchilgan taroqqa to‘qnash kelardi-da, taroq tishlari orasidan to‘g‘on ichidan toshgan oltin rang sharshara misol yelkalariga to‘kilib, bo‘yin atrofida uchqun taratuvchi shaffof to‘r hosil qilardi. Kulrang tor ko‘ylak uning badanini o‘rab, go‘yo hashamatli peshtaxta magazinning bor davlatini ko‘z-ko‘zlagani kabi ayolning bo‘liq qomatini butun jozibasi bilan namoyish qilardi. Birdan ustaning ko‘nglida yonginasida ado bilan buralib, kishidagi yashirin tuyg‘ularni junbishga keltirib yuboruvchi shu mag‘rur vujudga egalik qilish istagi bosh ko‘tardi…
U titroq qo‘lini uzatib, xotinining sonini silagan bo‘ldi. Shu zahoti yodida bir vaqtlari ko‘nglida shu ayolga nisbatan jo‘sh urgan ehtiroslar, ayolning erkalashga da’vat etuvchi nozik qiliqlari haqdagi xotiralar bosh ko‘tardi. Lekin Frida uning mehrini rad etgandek chetlandi. Ustaning qo‘li sadaqa uchun behuda cho‘zilgan gadoning qo‘llari yanglig‘ osildi. Demak, barchasi tugabdi…
Uyat ovozini siqib qo‘yganidan:
– Frida, – deya shivirlab chaqirdi.
Xotini derazaga qaragancha ovoz berdi:
– Ha, Albert!
– Biron narsa de…
– Nima? – o‘girildi Frida. Lekin deraza yonidan ketmadi. U bemorga yaqinlashishga cho‘chirdi.
Usta shiftga nigohlarini qadagancha indamay yotardi.
Erining jimligi ayolni qo‘rqitib yubordi, karavotga tomon bir qadam tashladi-yu, xona o‘rtasida qotib qoldi.
– Nima dey, Albert?
– Hech nima, – befarq javob qildi usta. – Iltimos, menga iliq suv keltir. Sovun ham…
– Iliq suv? – Frida erini alahlayapti deb o‘ylab, kayfi uchib ketdi. Usta hech qachon shunchalik indamas, sirli, qo‘rqinchli bo‘lmagandi. – Nega suv zarur bo‘lib qoldi? – Ayolning toqati toq bo‘la boshlagandi, shu sabab ovozida keskinlik paydo bo‘ldi.
– Qo‘llarimni yuvmoqchiman…
– Buni qarang-a! Endi qo‘lini yuvmoqchimish! Nima uchun?
Usta nima xohlashini biladigan kishining istehzoli iljayishi bilan zaharxanda qildi:
– Qo‘llarim toza bo‘lishi uchun!
Keyin qo‘shib qo‘ydi:
– Agar malol kelsa, keragi yo‘q. Ochig‘i, Frida, qiynalsang, keltirma, kerakmas. Faqat to‘satdan toza…
Xotini o‘zining fidoyiligidan g‘ururlangan misol yengil so‘lish oldi-da, bemorning bema’ni injiqligini ko‘tarishga majbur bo‘lganlarga xos royish bilan chiqib ketdi. Boshqa birov uning o‘rnida bularga chidab turarmidi? Xotin o‘z nazarida tahsinga loyiq matonat bilan taqdiriga tushgan shu ko‘rgilikka chidab kelardi.
Usta xotiniga achinib ketdi. O‘zini o‘zi ayblar ekan, dilida uyg‘ongan tashlandiqlik hissini bostirishga, Fridaga mehribonlik va fidoyilik tuyg‘ularini qaytarishga, o‘z-o‘zini esa rafiqasiga ishonch bilan qarashga undamoqchi bo‘ldi. Lekin shafqatsizlik bilan ruhini yengillatmoqchi bo‘lgan bir paytda ayol yana uning ko‘z o‘ngida yosh, chiroyli va itoatkor bo‘lib qoldi. Usta xotinining itoatida so‘zsiz ta’nani o‘qidi, Frida esa itoat panasida intihoni kutardi. Erkakning ko‘ngli yana og‘ir tortdi.
Frida issiq suv to‘latilgan tog‘orani ko‘tarib keldi. Tog‘oradan ko‘tarilayotgan bug‘ xonada yoqimli iliqlik va tozalik isini taratdi. Xotinning bilagida oppoq sochiq. Sovun keltirishni ham unutmabdi. Xuddi eri aytgandek.
Frida tog‘orani karavot yonidagi stul ustiga qo‘ydi, sochiqni stul suyanchig‘iga osdi, sovunni esa o‘ng tomonga, bemor qo‘liga olishi uchun qulay tarafga qo‘ydi. Bari insofli hamshiraning bemorni parvarishlash qoidalariga aniq, puxta rioya qilishini eslatadi. Xotin hamma narsani taxt qilgach, yana xotirjam deraza oldiga kelib, hovliga qaradi.
Derazadan hovli to‘ridagi ustaxona ko‘rinib turardi. U yerdan iskananing keskin, g‘azabnok do‘qillashi eshitildi. Granitni xuddi qurilishdagi toshni maydalagandek to‘mtoq, hissiz jahd-jadal bilan burdalashar edi. Xuddi iskananing betakalluf siquvi ostida tosh ingrab yuborayotgandek…
“To‘nka! Bor nodonligini marmarga qoqib kirgizmoqchi… Ko‘ksini ochib, mushaklarini o‘ynatib, kuchini ko‘rsatib maqtanyapti. Ishlayotganimni bilsin deb, bor kuchi bilan uryapti! Ko‘rganlar kim ishlayotganini, tirikchilik g‘ami kimning zimmasida ekanini, xo‘jayinning xastaligini ko‘tarish, bechora bekaga g‘amxo‘rlik qilish kimning yelkasiga tushganini bilib qo‘yishsin…”
– Albert, nega qo‘lingni yuvmayapsan? – derazadan nari ketmay, mulo­yimlik bilan so‘radi Frida.
– Keyinroq… – hovlidan kelayotgan tentakona zarb tovushi ustaning quloq pardalarini yorar darajada qiynar, lekin ulardan berkinishning sira iloji yo‘q edi.
– Keyinroq suv sovib qoladi, – xotinining ovozida bilinar-bilinmas g‘azab titradi. Lekin u deraza yonidan nari ketmadi.
– Sovimaydi, issiq ekan… Bu ahmoq nimani shunchalik gumburlatyapti? – Loyzning zarbalariga ortiq chiday olmasligini ilg‘ab norozilandi usta.
Frida o‘girilib, eriga uzoq, masxarali qarash bilan tikildi: mana, endi bu ham yoqmadi…
– Nega gumburlatsin? Ishlayapti! – oxirgi so‘zga urg‘u berib dedi xotin. Keyin tag‘in derazaga qarab oldi. – Ish degan shunaqa bo‘ladi-da. Bilasan-ku, toshni teshish pat yulish emas. Tosh yo‘nganingda o‘zing do‘qillatmasmiding?
Ayolning ovozida yangicha ohang paydo bo‘ldi. Demak, uning toqati chegarasi shu yerda ekan-da: Loyz! Shu nuqtagacha u har narsaga, hatto qo‘l yuvish, suv keltirilgandan keyin esa qo‘l yuvishdan aynish kabi injiqliklarga chidashi, bardosh berishi mumkin, endi esa eri bo‘lmag‘ur shu gapni topib yotibdi… Usta kasal ekan deb umuman ishni tashlash kerakmidi? Ishni tashlab, faqat bemorga qarash kerakmi?
Yo‘q, u eri nima demoqchi bo‘lganini tushunmadi…
– Men uning zarbi boshqacha demoqchiydim. Haykaltarosh marmarni bunaqa urmaydi, men tovushidan eshityapman-ku… U toshni his qilmayapti…
– Lekin yigitchaning kuchi zo‘r, – deb yubordi Frida nogahon. “Yigitcha” degan so‘z ayolning tillarida samimiy mehr bilan yangradi.
– Qishloqi! – gapini tuzatishga shoshildi u. – Qanaqa taqillatishni unga ko‘rsatib bersang bo‘lardi.
Usta javob bermadi. Hovli butun dunyoni qulatishga ahd qilgan Loyzning shafqatsiz zarbalari ostida zirillardi. Frida esa hamon nozik narsalar saltanatida yayrayotgan johil kuchdan zavqlangancha deraza oldida turardi. “Lekin yigitchaning kuchi zo‘r!..” Usta manfur zarbalardan qutulmoqchi bo‘lib, boshiga adyol tortdi.
Frida derazadan nari ketdi. Eri boshini berkitib olganini ko‘rib, ma’­yus jilmaydi-da, iztirobli so‘lish oldi.
– E, Xudoyim! Mayli, aytaman, ishini to‘xtatsin, – degancha eshikka yo‘naldi.
– Frida, qayoqqa ketyapsan, qolsang-chi! – deya o‘tindi usta jon holatda adyolni otib yuborarkan.
Frida chiqib ketdi. Jahl bilan eshikni ochdi-yu, oxirgi lahzada fikridan qaytib, tavaqalarni ushlab qoldi, eshik taraqlamasdan yopildi. Sal o‘tmay, hovlidagi do‘qir-do‘qir ham bosildi. Sukunat cho‘kdi.
Bu sukunat tungi, u qorong‘ilikda uyqusizlikdan qiynalib yotarkan, har bir shitirlash, har bir sirli tovush unga ulkan, aql bovar qilmaydigan, unga bo‘ysunmaydigan vahimali olam haqida so‘zlaydigan sukunatga o‘xshardi. Bu olamda Frida yashaydi, Fridaning erinchoq hissiyotlari qondiriladi, bu olamda Fridaning maftunkorlikda tengi yo‘q vujudi mavjud.
U – ayanch, o‘limga mahkum odam, ushbu qalbaki va buzuq olamda umrining intihosini kutyapti. Xastalik belgilagan sirli tartibga bo‘ysunib, xastalikka tegishli qator majburiyatlarni riyokorona bajargan holda intihoni kutyapti. Go‘yo barcha tashvishlar aynan kasallikka jamlangandek, dardga barcha qulayliklar muhayyo etilgan to‘shakdan, o‘z yonidan joy bergandek.
Avvaliga usta Fridaning yangicha ko‘rinishdagi mehriga qarshilik qilib ko‘rdi. Jon-jahdi bilan xalos bo‘lishga urinayotgan kishiga xos o‘jarlik bilan ayolning o‘ziga, go‘zalligiga yetishmoqqa urindi. U yolvorardi, ke­yin unga marhamat ko‘rgazib yon berishardi. U ko‘rgazilgan marhamatni rad etib, muhabbat talab qilardi. Qanchalik g‘azablanib qaysarlik qilsa, ko‘rgazilayotgan marhamat shunchalik ortar edi. Sog‘lom kishilarning ojizlarni bo‘ysundirishga yordam qiluvchi ustunliklari shundan iborat.
Shunday qilib, usta bo‘ysundi. To‘rt devor ichida, o‘limga mahkum odamning to‘shagi yonida yuz berayotgan voqealarning sirli va tushunarsiz almashinuviga g‘arq bo‘ldi.
Aylana esa kun sayin torayib, shafqatsizlarcha tortilib, yopilib borardi. Bemorning atrofini qudratli chegara devori bilan o‘rab olgan jonkuyar bedorlik, Xudodan qo‘rqib ko‘rsatilgan e’tibor ulangan joylaridan darz keta boshlagan, yoriqlardan ochiq yaralarni davolovchi hayotiy kuchlar oqib chiqardi. Yara esa uning o‘zi edi. U barcha tashvishlarning sababchisi, uning xastalanishi bois hamma o‘z farog‘atidan voz kechgan, endi esa yashirishning iloji qolmagan asabiylikka mahkum, barchani o‘z-o‘zini qurbon qilishga majburlayotgan aybdor edi. U o‘zini aybdor sezish hissidan qutulishga, Fridaning o‘zini qurbon etishga tayyor turishdek fidoyiligini sui­iste’mol qilish ehtimolidan xalos bo‘lishni jon-dildan istardi. U aldayotganlariga ishonch hosil qilishni, zardasi qaynagan mahalda o‘lishni xohlardi. O‘shanda u o‘limni ham bir inoyat, uzil-kesil ozodlik deb qabul qilgan bo‘lardi.
Usta o‘z shubhalarining manbaini izlab topishga urindi. Lekin shubha yoyilib ketib tevarak-atrofni g‘arq qilib yuborganidan manba ko‘zdan yashiringan, fikrlari zanjirida birinchi bo‘g‘inni yaratib, uni larzaga solgan dastlabki nogahoniy gumon shuuridan izsiz o‘chib ketgandi.
Lekin qachondir buning ibtidosi bo‘lgan-ku! Qayerda, qayerda u, ibtido? O‘sha nigoh, o‘sha kulgi, zulmatdagi o‘sha shivirlash, shitirlash, o‘g‘rincha qadamlar qani?
Ammo bu qachonlardir, yo unaqasiga, yo bunaqasiga boshlangan-ku! Bir kuni tongda yoki shomda shubhaning soyasi paydo bo‘lgan, balki u azoblaguvchi yolg‘izlikdan tug‘ilgandir… Noaniq, g‘ayriixtiyoriy bu shubha, ehtimol, yolg‘izlikning sovuq sahrosida, Fridaning visoliga yetish istagi, xotinining ovozi, nafasi, mehriga chanqoqlikdan paydo bo‘lgandir? Frida esa yonida yo‘q… Balki keyin u Loyzni eslagandir… Ushbu g‘ilmon – kabutar qanotli pok, oppoq, jinssiz marmar vujudni eslagandir. Mana shu qiyofani marmarda yaratib, uni jismsiz timsolga aylantirish istagini eslagandir…
Bu ikki istak qachon uchrasha qoldi? Bu ikki fikr qachon bir-birining bag‘riga kirdi-yu, uning ishonchini bo‘g‘ib o‘ldirdi?
…Qabristonda yana qo‘ng‘iroq chalindi. Bugun oxirgi marta chalindi shekilli, axir qorong‘i tushyapti. Qo‘ng‘iroq bongi atalgan kimsa esa allaqachon quti ichida qo‘g‘irchoqdek yotibdi, dahshatli o‘yinchoqlar to‘plovchi ajal ortidan jo‘natilish soatini kutyapti.
Bemorning tuni – jar ustidan tashlangan chirik ko‘prikdir: oyoq qo‘yishing bilan og‘ir xayollar yuki ostida pastga qulaysan. Usta bunday tunlarga xayolan kirishga ham hech qachon jur’at qilmagan. U fikr­larini katak va qutilarga qamab, yotish jarayonining mayda-chuyda, o‘z jismiga aloqador tafsilotlariga diqqat qilardi. Karavot uning uchun noma’lum, dushman olam bo‘lib, qiyinchiliklar va muammolarga to‘liq edi.
Usta ivib ketdi. Tanasi tekkan jamiki narsa nam tortib, yoqimsiz darajada yopishqoq bo‘lib qolaverdi. Ter tekkan adyol oyoqlariga o‘ralashib, harakatlarini tushovlab qo‘yardi. Choyshabning issiq, nam matosi chandiq, ajin, burishiq kabi g‘ijimlanib ketardi. La’nati lattalar… Oyoq barmoqlari chalkashgan latta-puttalar orasidagi salqin ariqchalarni paypaslab topadi, chuqurchalar, o‘rachalarga kirib qoladi, kutilmaganda keng bo‘shliqlarni topadi-da, o‘sha yerlarda esgan yengil salqinlikdan orom oladi. Uning oyoqlari yopishqoq, kir, tartibsiz lattalar asirligidan chiqadigan yo‘llarni o‘jarlik bilan izlaydi.
U qo‘llarini mayin silaydigan tekis, silliq marmar bilan ishlashga o‘rgangan ekan. Karavot esa marmar emas…
Karavot sog‘lom kishilar uchun shishirilgan uyqu yelkanlari ostida suzayotgan oppoq kemadir. Tong sohiliga suzib kelgach, sayohatchilar orqalarida ajoyib tushlar izini qoldirgancha qirg‘oqqa tetik chiqib kelishadi. Uyquga to‘yib olib, esnab, kerishib, “xayrli tong”, deyishadi. Tanalari og‘rimay, gumon-u shubhalardan qiynalmay, tungi sayohatlardan xirgoyi qilgancha beparvo chiqib kelishadi. Keyin ashula yodlagandek, ishtaha bilan nonushta chaynashadi. Ovqat hazmi ularni hamroh shamol singari olg‘a undaydi, ular ko‘chalardan kema singari yengil suzib ketishadi. Odamlar o‘z nekbin xayollarini yeyishga chog‘langan shirin olmadek erkalaydilar. Soqollari, mo‘ylovlari, bo‘yinlarini, akvariumdagi baliqlarini, qafasdagi qushchalarini avaylab parvarishlaydilar.
Hayot va mamot ular uchun teng muvozanatda: bir kunmas-bir kun o‘limning og‘ir toshi tarozi pallasini bosib yubormaguncha yashayveradilar… Mana shunda usta Albert Knyaz ularga ta’sirchan o‘yinchoq – qabr ustida yig‘laydigan yoki gullarga suv sochadigan ko‘rkam mitti farishta – Loyzekni sovg‘a qiladi. Ba’zilarga go‘rlari ustida ko‘zyoshi to‘kilgani yoqadi, ba’zilarga esa gullarga suv quyilgani ma’qul keladi. Lekin yoqimtoy farishta ayyor, u ko‘zyoshi to‘kmaydi, suv ham sochmaydi, u aktyor yanglig‘ turlanib, o‘z vaqti-soatini kutadi…
Pastda, shaharda, katta butxonadagi soatlar bong urdi. Og‘ir zarb tovushlari birinj quymasi misol uzilib, yo‘lkalarga yuztuban yiqildi. Bemorga bu zarblar vaqt o‘tayotganini bildirmaydi, uning vaqti boshi ostidagi yostig‘ida isinib yotibdi, soatning bongi esa boshini nariga olishi zarurligini eslatadi, yostiqni bir xil miqdordagi salqinlik ulushlariga bo‘lishga yordamlashadi. Har chorak soatda usta salqinlikning yangi ulushini sarf qiladi, yostiqqa yuzini bosib ishtiyoq va chanqoqlik bilan salqinlikni ichadi.
U karavotni kimsasiz orolga umrbod surgun qilingan quvg‘inga xos hafsala bilan tirishib tadqiq qildi. Lekin hech qayerda bir zarra ham ohor, bir tomchi ham salqinlik qolmagan, bari chiqitga chiqib bo‘lgan edi. Barchasi isitmaning qaynoq nafasi bilan zabt etilib, uyqusiz tun girdobida g‘ijimlangan.
Najot izlar ekan, bemor yostiqni o‘girdi, teskari tomondagi salqinlikni xuddi cho‘ldagi suvni avaylagandek ehtiyotlab sarflay boshladi.
Sahro esa tun kabi cheksiz, nihoyasiz. Sahro bo‘ylab titroq qo‘llar g‘imirlaydi, izg‘iydi, tundan, og‘riqdan, yaramas lattalar uyumidan, xas­talik ustaning boshiga solgan barcha ko‘rgiliklardan qochish yo‘llarini axtaradi. Qo‘llar zulmatni og‘riqdan, og‘riqni xayoldan ajratib, har birini alohida tadqiq etishga imkon beradigan kunduz yorug‘ligini izlaydi.
Qo‘llar karavot chetiga tayanadi, qo‘llar saharni, derazaga tushadigan tong shafag‘ini, xo‘rozning ertalabki qichqirig‘ini, tramvayning birinchi jiringlashini, ilk yo‘lovchining qadam tovushlarini, iniga sho‘ng‘ib ketgan sichqonning shitir-shitirini kuta olmaydi…
“O, o‘g‘ri odamlar, o‘tkinchi odamlar, xo‘rozlar, tonggi tramvaylar!”
Usta yordamga chaqirardi, atrof esa tilsiz zulmat va bo‘shliq ummoni. Qo‘llar zulmatga g‘arq bo‘lib, bo‘shliq bilan to‘qnashganidan qo‘rqib titraydi.
“Hech nima yo‘q, – deydi qo‘llar. – Biz bo‘shliqda hech kimni uchratmadik. Faqat o‘z-o‘zimizni ko‘rdik, xolos”. Na shabada, na pashsha bor, bari zulmatda yo‘q bo‘lib ketgan. Tunda faqat o‘z ojizligini hasrat bilan his etgan qo‘llar yashaydi.
Qo‘llar zulmatda yashaydi. Granitning qora suvlari ustidagi oppoq marmar qo‘llar. Oppoq qo‘llar zulmatda, devor ortidagi gumbaz va ravoqlar ostida, o‘lik shakllarning sirli shahrida xuddi ozgina hamdardlik, ozgina hayajon, loqayd ko‘zlardan ikkita samimiy tomchi undirmoqchidek dardli iltijo bilan bukiladi.
Usta seskanib ketdi. Go‘yo zil ketgan umidlar to‘sig‘i ortidan o‘z orzusiga mo‘ralagandek bo‘ldi. U yerda hamon ochiq kitob tepasida g‘ilmon – Loyz o‘tirardi. Ishga kirishishga tayyor jalloddek o‘tirardi…
Lekin kitob hali to‘ldirilmagan, sahifalar toza, muqova g‘ilmonning tizzalari orasiga siqig‘liq, varaqlar ikkita yengil to‘lqin misoli osilib tushgan…
Bu yerga hali sag‘analar ijodkori – ustaning ismi yozilishi kerak. Usta o‘z asarini ko‘zdan kechiradi, baholaydi, undan lazzatlanadi. Uni quvonchli qoniqish hissi chulg‘aydi. Bu mittigina yig‘loqi Loyzek emas. Yo‘q, bu ulkan, dahshatli, mash’um timsol, bu farishta o‘zining qudratli qanotlarini bir marta silkish bilan kimningdir hayotini tag-tomiri ila sug‘urib oladi. Ustaning ko‘z oldidan esa mana shu asarni ko‘rib hayratdan qotgan kelajak avlodlar o‘tadi. O‘zi ham tomoshabin olomonga qo‘shilib ketadi, o‘zini hech kimga tanitmay, odamlar orasida begona bo‘lib, maqtovlarni beparvo, go‘yo ular notanish kishiga atalgandek eshitadi. Qisqa, rasvo voqelikning ushbu xilvat, tashlandiq burchagida yotgan ustaga abadiyatning cheksiz kengliklaridan e’tirof yetib kelgandek. Unga boqiylik nafasi tegdi. Mehmonnavozlik bilan ochilgan eshiklardan unga go‘zal, ulug‘vor, abadiy nimadir kulib boqdi.
Oyoqlari o‘z-o‘zidan shippaklarini paypaslab topdi-da, uni eshikka tomon olib ketdi. Nahotki, tanasi unga quloq solayotgan bo‘lsa? Og‘riqsiz, qarshiliksiz. Oyoqlari ostida uning qadam qo‘yishini jon deb kutayotgan qattiq, ishonchli yer! U o‘zini odam bo‘yi balandlikdan turib makkorlik bilan zulmatga yashiringan to‘rt oyoqli, pakana narsalar dunyosidan balandga ko‘tarilgandek his qildi. Yurish san’ati hali unutilmagan ekan, u chanqoqlikdan jon taslim qilayotgan kishi jilg‘a jildirashini eshitib hovliqqandek, shoshib borardi. U yana bir marta ijod zahriga to‘yib olish, suvi zaharlangan ushbu buloqni o‘pishni istar edi.
Yo‘lakda eski po‘stin va ustaxonaning kaliti ilig‘liq turardi. Hovlida iliq bahor tuni va yulduzlarning erkalab miltillovchi nurlari hukmron. Yulduzlar ostida esa qal’a devoriga ulangan minoraning qorasi ko‘rindi. Ko‘kishtob sarg‘ish osmonga sanchilgan minora ustaning ro‘yosida arshi a’loga intilgan Bag‘dod gumbazlarini jonlantirdi.
Hovli – tug‘ilmagan timsollar orom oladigan, sukutga cho‘mgan joy. Har yoqda qo‘pol, beshakl, tarashlanmagan toshlar sochilib yotadi. Usta tug‘ilmagan siymolar, ozod etilmagan iztirob oralab xuddi alg‘ov-dalg‘ov orasida yurgan qodir yaratuvchidek o‘tib boradi. Sangtarosh oppoq tosh zarralari to‘kilgan ilonizi so‘qmoqdan yuradi, uning o‘ng va so‘l tomonlarida – zulmat va uxlayotgan dunyolarning qora sharpalari. So‘qmoq sut rangidagi nurga ko‘milgan, go‘yo ustaning oyoqlari ostiga mayda yulduzlar sochilgan.
Zulmat to‘rida, alg‘ov-dalg‘ov ichida, huv hovli oxiridagi bostirma derazasida ko‘z ilg‘ar-ilg‘amas nur iblisona miltillaydi. Lipillayotgan olov qorong‘ilikda yashirinishga intilib pisibgina titraydi.
“To‘xta, bu yerda hayot bor!” Bostirmada ko‘ringan shu’la shunday deya ta’kidladi, ammo tun ustaga derazada ko‘ringan nur tilida o‘lim talvasasi qayerda nihoya topganini shipshidi. O‘lim uning vujudiga o‘rnashdi-yu, o‘zining muzdek qo‘li bilan usta jon-jahd ila bilishni istagan o‘sha “aniqlik” tomon yetakladi… Va ustaning boshini oynaga tekkizib, ichkariga mo‘ralashga, shafqatsizlik qadahini tubigacha ichishga majbur qildi…
Ichkarida ehtirom bilan hoshiyalab qo‘yilgn yoshlik himoyachisi avliyo Aloiziy Gonzago siymosi ilig‘liq, uning oldida xira shamchiroq bezovta lipillardi. Chiroqning nochor yorug‘ida ko‘ringan suratda yosh avliyo o‘zini o‘zi azoblar, nariroqda esa murdaning ko‘z kosalari bo‘sh, burni botiq bosh chanog‘i osilib qolgan jag‘larini tirjaytirib yotardi. Bu murda tirikligida to‘yib-to‘yib gunoh qilgan, endi esa avliyoni mazaxlar edi. Pastda, ushbu fidokorona tazarru va orsiz o‘lim tasvirlangan ma’yus suratning ostida, titrayotgan shamchiroqning beqaror lipillagan nurida oppoq yostiqda yonma-yon yotgan, uyqusida bir-biriga qapishib ketgan ikkita bosh ko‘zga chalindi.
Ustaning ko‘zlarini bu manzaradan g‘azab emas, nafrat emas, sovuq nimagadir tegib ketib seskanish hissi chetga olib qochdi. Hatto achinishga o‘xshash nimadir uning qorachiqlarini namladi ham. Shu bostirma, shu to‘shak, miltillayotgan ojiz shu chiroq, oppoq yostiqdagi, Frida g‘amxo‘rlik qilib o‘zining bo‘m-bo‘sh karavotidan keltirgan, shamchiroq yosh avliyo chekayotgan azoblarni yoritayotgan, bechora g‘ilmonning o‘zi esa hayotni quchib, shirin uyquga g‘arq bo‘layotgan iflos jannatga olib kelgan oq yostiqdagi g‘amgin sevgiga achinish. Bu kambag‘alning uyqusi edi: xudoga – xudoyi, avliyoga – taqvo, o‘ziga esa… qo‘lga ilingani…
“Bechora Frida!”
Usta zulmatga qarab yurdi. Na yulduzli so‘qmoq, na tug‘ilmagan dunyolar bor! Bari g‘oyib bo‘ldi! Faqat qo‘pol tosh palaxsalari va yozuvlar bitilmagan ko‘r tosh taxtalarga to‘lgan xunuk bir hovli qoldi. Mana bu yerda, chapda ikki tavaqali katta darvozasida kichkinagina eshigi bo‘lgan ustaxona bor. Usta kalitni qo‘lida mahkam siqdi. Och, moylanmagan qulf xo‘jayinni tanib, sadoqatli it singari g‘ingshidi. Usta darvozani qo‘llari bilan siladi, elektr chiroqni yoqadigan tugmani paypaslayotib, qadim sodiq devorlarni siypaladi.
Birdan yongan chiroq nurlari ostida ulkan oppoq farishta xuddi ustani anchadan beri kutayotgandek qanotlarini quvonch bilan yozib yubordi…
Usta bag‘rikenglik bilan ochilgan bu quchoqni ko‘rganda ishonqiramay, toshdan yo‘nilgan Loyzda kelajak avlodlarga atalgan o‘sha ulug‘, o‘sha aql bovar qilmas, o‘sha o‘lmas va dahshatli “boshqa” narsani fahmlashga urinib ortga chekindi.
Loyz, bostirmadagi bechora g‘ilmon, kitobga yozuv o‘yishga ulgurgan ekan:
Yigit chiroyli harflarda, katta mehr va qunt bilan, so‘nggi alvido azobini joylagan kabi o‘yibdi.
“Mana shu xolos, Loyz, boshqa hech narsa kerak emas! Na o‘lmas, na dahshatli. Oddiygina!”
Usta sag‘ana usti chambaridagi ta’sirchan yozuv yanglig‘ qo‘shilgan “rassom” degan so‘zni ko‘rgach, o‘zicha kulib qo‘ydi.
“Bechora Loyz!”
Albert Knyaz qo‘liga iskana va bolg‘a olib, ko‘zlari bilan devordagi kalendardan bugungi sanani qidirdi: 21 iyun – avliyo Aloiziy Gonzago kuni.
Usta Loyzni ism kuni bilan qutlab, unga oxirgi buyuk tuhfani qoldirdi – g‘ilmonning qo‘lidagi kitobga o‘zining o‘limi sanasini bitib qo‘ydi. Bolg‘aning so‘nggi zarbi tinishi bilan ustaxonada sukunat cho‘kdi. Kurash tugadi. Usta asboblarini tashladi-da, o‘z farishtasining hukmiga bo‘ysundi.

Rus tilidan Risolat Haydarova tarjimasi
“Sharq yulduzi” jurnali, 2015 yil, 4-son