Oh, u darrov, darrov tanidi! Bu lotincha, dumaloq, xuddi chag‘alay qanotlaridek to‘g‘ri “n” harfi. U o‘sha paytdayoq bu quloqsiz qizni ogohlantirgan, “ismimni to‘g‘ri yoz, “n” ni “u” ga o‘xshatib yozma”, degan edi. U axir Touko emas, yapon Jaukin emas. Uning ismi-sharifi Tonko Yankin, Jin Shoxi Ustida degan xitoycha viloyatni zabt etgan allaqanday Touko Yau Kiu, Kiu Shiu yoki Shiu Mitsu emas, u zodagon, oqsuyak Yankin. Ushbu “n” harfining yozilishida qandaydir ta’kid aytilgan, ammo oshkor etilmagan nimadir bor. O, bu “n” qanchadan-qancha xotiralarni uyg‘otmaydi?
Men sizni tanib turibman, xonim, siz yozgan mana shu “n” bois tanib turibman! Endi mendan, eski kalitlarni yig‘ib yuradigan kalvakdan nima istaysiz? Bundan o‘n yil avval, o‘n bir yil avval meni g‘alati odam, kalvak deb atagan edingiz, esingizdami? O‘n bir yil muqaddam birdaniga jazavangiz tutdi, yig‘lab, oyoqchalaringiz bilan shag‘alni tepib (o‘sha paytda, o‘n bir yil oldin bu yo‘lkalarga oq shag‘al to‘kilgan edi) “Shu eski kalitlaring jonga tegdi, nima istaysan mendan?” deb qichqirgan edingiz (Oh, xudoyim, biram ko‘hlik edi-ya bu qiz!). Keksa Lyutsiya yuqori qavatda ivirsib yurarkan, bizning qichqiriqlarimizni eshitib, keyin mendan: “Shor Tonko, sinorina Annaga nima bo‘ldi?” – deb so‘ragandi.
“Sinorina Annami? – dedim men. – U barmog‘iga palma bargini sanchib olibdi…” “Mening so‘rayotganim, u kalitlar deganday bo‘ldi-da”, – ming‘irladi Lyutsiya.
Keksa Lyutsiya gap nimadaligini anglagan, palma ham, hatto kalitlar ham shunchaki tilga kelib qolganini tushungan edi. Men ham kalitlarning bunga aloqasi yo‘qligini bilardim. Siz ilgarilari meni kalitlar yig‘ib yurishimni bilardingiz, buni hamma, butun shahar bilardi, lekin shunga qaramay, menga unashtirildingiz. Butun shahar menga qadimiy kalitlarni sotardi, hatto siz ham, oyimqiz, gotika uslubida yasalgan venetsiyacha kalit sovg‘a qilgansiz. U tengi yo‘q, nodir kalit edi, kollektsiyamning faxriga, bezagiga aylangan edi. (Oh, Anna!)
Yo‘q, yo‘q, gap kalitlarda emas edi, mening go‘zal malikam, hamma gap yer o‘lchab yuradigan anov tanobchida edi. Xuddi o‘sha tanobchi, biznikiga yerni o‘lchab, kesib berish uchun kelgan tanobchida. Jahlingizning, ko‘z yoshlaringizning sababi shunda edi, shuning uchun siz bog‘da yer tepingan edingiz! O‘shanda poshnangizni sindirgan edingiz, biz tuflichangizni tuzattirish uchun Lyutsiyani etikdo‘znikiga jo‘natgandik, agar shunday qilmasak, uyingizga ham ketolmasdingiz. Lyutsiya tuflichangizni olib kelguncha yalangoyoq (“mittigina yalang oyoqlar!”) sambitgullar orasidagi o‘rindiqqa o‘tirib olib, jahlingiz chiqib sukut saqlardingiz, menga bir og‘iz ham so‘z aytishni istamadingiz. Men o‘zimni aybdor sezardim, axir men badbaxt, tanobchini xayolimga keltiribmidim? Boshingiz uzra sambitgullar ifor sochar, lekin siz bu isga parvo qilmasdingiz. Men esa siz shu mast qiluvchi sevgi hidini, ko‘ksimdan chiqayotgan xo‘rsiniqni his qilmaganingiz uchun o‘zimni aybdor deb bilardim, sizning zardali sukutingiz, o‘zimning mavjud bo‘lmagan aybim bois xo‘rsinardim (buncha bag‘ritosh bo‘lmasang, Anna!), oxiri qarshingizda tiz cho‘kdim, uzr so‘radim, kalitlarimdan voz kechdim, va’dalar berdimki… oyoqlaringizni o‘pmoqchi edim, siz esa o‘pilmagan oyog‘ingiz bilan mening ko‘ksimga tepib yubordingiz, yo‘lkadagi shag‘al ustiga yiqitib yubordingiz. Men chin ma’noda tashlangan, tanobchiga joy bo‘shatish uchun quvib yuborilgan edim.
Bu tanobchi sizga qachon ko‘z tashladi, qachon sizni mahliyo qilib, yer o‘lchab yuradigan tasmasiga bog‘lab oldi, hozir ham aqlim bovar qilmaydi. Lekin siz uni deb es-hushdan ayrildingiz, uni poylashdan, ataylab unga duch kelishdan uyalmadingiz (o‘shanda hamma shuni gap-so‘z qilardi, men esa uyatdan yonar edim, Anna). Uning safari nihoyasiga yetib, ketganda, siz har qanday uyatni yig‘ishtirib qo‘yib, ortidan yugurdingiz… Keyinroq, urush boshlanganda, hatto uning orqasidan o‘rmonga ketishga ham ahd qilibsiz! Shim kiyib, qo‘lingizga qurol olib!
Mana, Lyutsiya tuflichangizni olib keldi, siz menga bir so‘z demay, hatto qo‘l bermay ketdingiz. Shundan keyin sizni qaytib ko‘rmadim. Urush tugagach, Lyutsiya menga sizning o‘sha tanobchiga turmushga chiqqaningizni aytdi. Och, kir, bit bosib kelgan tanobchini yuvib, tarab, unga xotin bo‘libsiz (oh, Anna, Anna, o‘shanda betinim yig‘lagan edim), u siz bilan nikohdan ham o‘tibdi, siz bilan… siz bilan…
Endi mendan nima istaysiz, bu xatingiz bilan nimalarga urinyapsiz? Chag‘alayning qanotiga o‘xshagan shu “n” bilan boshlagan xatingiz! Balki ustimdan kulish xayolidadirsiz, tanobchining xotini!
U bog‘dagi xuddi o‘sha, bir vaqtlar oppoq, toza shag‘al to‘kilgan, endi esa iflos tuprog‘i qorayib yotgan yo‘lka chetidagi o‘rindiqda o‘tirardi. Sambitgullar hamon o‘n bir yil avval, qiz o‘rindiqda o‘tirgan mahaldagidek muattar hid taratardi. U xotiralarga berilar ekan, o‘zicha xo‘rsindi.
Siz, xonim, ketganingizdan keyin betoblanib qolganimni bilmaysiz, men isitma ichida yonib, alahladim, sizni chaqirdim… Men siz sovg‘a qilgan kalitdan boshqa hamma kalitlarni tashlab yuboraman, deya baqirardim. Nazarimda siz bergan kalit jannatning eshigini ochar edi… Keyinchalik Lyutsiya aytib berdi, men yakkash jannat eshigining kalitini eslagan emishman… Bechora kampir meni jon taslim qilyapti, ruhi narigi dunyoda, jannat darvozasi oldida muqaddas Pyotr bilan suhbat quryapti, deb o‘ylagan ekan. Men bo‘lsam jannat kalitini (sen jannat eding, Anna, mening jannatim) so‘rardim, shu kalit bilan sizning shafqatsiz, tosh qalbingizni ochib, unga nazar tashlashni xohlardim. Tuzalgach, uni do‘zax eshigining kaliti deb atab, deraza ostidagi, bir vaqtlar kanareykali qafas osig‘liq turgan mixga ilib qo‘ydim. Xasta yotgan kunlarim hamma unutganidan, qush ham nobud bo‘libdi. Shunday qilib, tunlarning birida do‘zax eshigining kalitini qalbingizga o‘rnashib olgan iblis olib ketadi, degan umidda deraza tagiga ildim. Har kun ertalab men kalit joyi­dami yo‘qligini tekshirardim, tunlarning birida iblis kalitni olib ketdi.
Kalitni senga qaytargan kishi men emas, iblis, sening ichingdagi iblis, deb yozmoqchi ham bo‘ldim, Anna… Kechir, nima qilayotganimni o‘zim ham bilmasdim. Keyinchalik Lyutsiya aytdiki, go‘yo kalitni senga men jo‘natib yuborgan emishman, uning o‘zi kalitni pochtaga eltib bergan emish, ammo buni eslolmayman, hech nimani eslolmayman. Men g‘amdan esimni yo‘qotib qo‘ygandim.
Xonim, sizni roppa-rosa ikki yil kutdim. “J’attendrai toujours…” nomli plastinkani sotib olib, uni tunu kun eshitardim, qo‘shiqni ting­layotib, sizni kutib, ko‘z yoshi to‘kardim. Siz kelmadingiz. O‘n bir yil o‘tdi, kelmadingizu, endi bu maktubingizda nimalarni yozdingiz?
U qo‘lida ochilmagan xatni ushlab o‘tirardi. Qog‘oz yengil, mayin, oppoq edi, go‘yo kaftiga Annaning oppoq, mayin, xuddi endigina sevishgan paytlaridagidek mehribon qo‘llari tegar edi. Kaftidagi xat xotirjam, muloyim, royishli jilmayayotganday, o‘zini butun sofligi, ma’yusligi, umidsizligi bilan unga bag‘ishlayotganday, ushbu horg‘in, so‘lg‘in yozuvda bitilgan “n“ harfi pushaymonlik ichra “kechir” deb shivirlayotganday… U hamon xatni ochish uchun o‘zida kuch topa olmayotgandi. Sambitgullar uning dilini shubhalarga to‘ldirib, eski azoblarini qo‘zg‘ar, o‘rindiqdagi o‘sha jahl qilishini eslatardi. Kaftida tutib turgan shu arshi a’loni, qo‘lidagi shu do‘zaxni, shu makkor mubhamlik eshigini ochadigan jannat kaliti ham yo‘q edi… Deraza tagida ilig‘liq turgan kalitni tunlarning birida iblis olib ketgandi…
U hayajondan dir-dir titrarkan: “Kulgili-ya! Menga maktub bitganini! Anna menga xat yozibdi! Qizig‘-a!” – deya g‘o‘ldirardi. U ayolning umidsizligini, omadsiz turmushini, sobiq oshig‘ini sog‘inib yolvorishini, o‘zini yerga urib, qaytishga izn so‘rab yolvorishini tasavvur qilishga urindi. Lekin ko‘z oldidan ushbu xushbahra orzular, titroq va baxt umidlariga to‘la orzular, g‘alaba sezgisi bois yanada to‘lgan, ulkanlashgandek tuyulgan orzular suzib o‘tishi bilanoq qarshi shamol esib, mazkur tantananing mast qiluvchi dudini quvib yubordi. Faqat kaftdagi maktub, noma’lum xabar elchisi, yuragida ro‘y bergan barcha alg‘ov-dalg‘ovlarga sabab bo‘lgan, uni taqdirga tan berish deb ataluvchi chodir ostida o‘n bir yil davom etgan osuda hayot nomlik uyqudan tortib chiqargan arzimas qog‘ozcha qoldi.
Lyutsiya yo‘lakda shippaklarini shapillatib yurganini eshitdi-yu, xatni ko‘ylagi tagiga tiqdi. Qat’iylik bilan o‘rindiqdan turdi. Konvert­ning qattiq burchagi uning yuragi ustiga sanchildi-yu, ko‘ksidan chuqur xo‘rsiniq uzildi. Xonasiga qamalib, o‘zining o‘tmishiga motam tutish uchun uyiga yo‘l oldi. O‘tmish go‘yo biron marta ham kiyilmay, xotiralar sandig‘iga tashlangan qimmatbaho bayram libosi edi-yu, uni o‘n bir yil davomida unutilish kuyalari kemirgan, keyin libos birdaniga quyoshga chiqarilganda hayratomuz tarzda eskirib, ilma-teshik bo‘lib ketgani ko‘rinib qolgandi. Har holda, o‘tmishning azoblaguvchi so‘qmog‘i, vaqt barcha oqlikni yuvib yuborgan so‘qmog‘i atrofini o‘ragan sambitgullar isi taralgan havoda bu xotiralardan achchiq hid taralardi.
Bir vaqtlar sofdil Anna bor edi. Qor va qanddan, bulutlardan yaralgan oppoq iloha, uning bosinqirashlarida, xomxayollarida oqargan, uning chin ixlosidan oqargan sof iloha. Keyin siz to‘satdan, ko‘z o‘ngimda erib ketdingiz, xonim. Faqat oppoq dog‘lar, oppoq bo‘shliqlar, olislarda ayriliqning oq ro‘molchalarini silkitayotgan hayajonli oppoq xotiralar qoldi.
Siz ketgan o‘sha tongda ham men ayvonchadan turib sizga sochiqcha silkitdim, xonim. Men durbindan qarab, sizning kemaga chiqqaningizni, palubada tutqichga suyanib turganingizni ko‘rdim. Siz mening sochiqcha silkitganimni ko‘rdingiz, xuddi har kuni, siz uyg‘onib, deraza yoniga kelib, men yo‘llayotgan salomni ko‘rish uchun tikilgan paytingizdagidek qaradingiz. Ilgari siz ham salomimga javob yo‘llardingiz. Ammo u safar, kemada, umrbod ketayotganingizda, menga salom yo‘llamadingiz. Sumkachangizdan oq ro‘molcha chiqardingiz-u, unga burun artdingiz. Mana shu sizning vidolashishingiz bo‘ldi.
O‘sha sochiqcha, o‘sha durbin javonning maxsus tokchasida, oq qog‘oz ustida turibdi. Men o‘tgan o‘n bir yil mobaynida sizga salom yo‘llashni bas qilganim yo‘q, xonim. Men har tongda ayvonchadan turib sizga salom yo‘llayman (Anna, sen hali ham mening tonggi ibodatimsan!), o‘rningizga esa sizning derazangizdan keksayib, esdan og‘ib qolgan xolangiz Roza qaraydi.
U yozning og‘ir quyoshi urayotgan derazani yopib, pardalarni tortdi, shu zahoti xona motam g‘ira-shiraligiga g‘arq bo‘ldi. Mana shu yarim qorong‘ilikda, fotoplastinkali kassetani ochayotganday ehtiyotkorlik bilan konvertni yirtib, xatni oldi. Xona juda qorong‘i edi, shuning uchun ko‘zlari zulmatga o‘rganguncha kutib turdi.
Anna nimani istaydi o‘zi? Kalitini qaytarib berganman, menda unga tegishli hech narsa yo‘q. Balkim, tanobchiga biron nima kerakmikin? Balki, o‘rtoq tanobchi Anna orqali menga sulh taklif qilib, baxtimni tortib olib, rohat ko‘rayotgani uchun uzr so‘ramoqchidir?
Mayli, baxtli bo‘l, og‘ayni, tanobchi, marhamat, rohat ko‘raver (axir unaqalarga senlab muomala qilish kerak, o‘zlari shunday buyurishgan). Nahotki men baxtsiz bo‘lsam? Aksincha, sen menga shunday bir yaxshilik… (Kechir, Anna, men ering ustimdan kulmasligi uchun unga shunday deyapman. Dilimdan nimalar o‘tayotganini o‘zing bilasan-ku!) Shunday yaxshilik qildingki…
“Qadrli Toni, – deb yozilgan edi maktubda. – Bo‘lib o‘tgan shuncha gapdan keyin senga xat yozayotganim g‘alati, albatta… yana shuncha yildan keyin… Sendan katta bir o‘tinchim bor edi, umid qilamanki, menga yo‘q…”
Uning yuzlariga oliyjanoblik tabassumi yoyildi (Senga yo‘q deb bo‘larmidi, Anna? Buyur, buyuraver…).
“Besh yillik besamar kutishdan keyin umidsizlikka tushgan paytimizda men o‘g‘il ko‘rdim!”
U keyingi jumlani ikki marta o‘qidi, lekin mazmunini uchinchi o‘qishda, so‘zlarni o‘zicha takrorlab, ularni voqelikka aylantirgachgina angladi. Besh yil kutish! Juda yaxshi! Tanobchi ikkingiz derazaga boqib, laylak uchib kelishini kutaveribsiz, chog‘i? Shuni kutish deb atayapsizmi?
U shu topda juda badjahl, orsiz edi. Shu turishda o‘zi-o‘ziga yoqib ketdi. Yuzida shunga mos ifoda paydo bo‘lganini sezib, ko‘zgu qarshisiga bordi. Ko‘zgudagi aks ma’yus umidsizlik edi, u buning ustidan istehzo ifodasini mashaqqat bilan niqob qilib tortdi. Bu xuddi bir qo‘lga boshqa bir qo‘lning qo‘lqopini kiyishdek bo‘ldi, yuzi qiyshiq oynaga boqqandek burishdi. Lekin bu qiyofa o‘ziga xush keldi. Nazarida aynan shunaqa kulgi raqibini yo‘q qiladigandek edi. U burni ustida shisha ko‘tarib yurgan xuqqibozdek boshini ko‘tarib, yuzidagi ifodani xona ichra olib o‘tdi.
“Kutish… kutish… – g‘o‘ldirardi u tasavvuriga achchiq, haqoratomuz hissiyotlarni chaqirarkan. – Ko‘ramiz, qanday iltimos ekan bu.”
“Toni, bilasan-ku ularning qandayligini (bilaman, “o‘rtoqlar”!), lekin men bolam cho‘qintirilmay qolishini xohlamayman. Ular bolalarni faqat “ro‘yxatga olishadi”. Ha, mayli, nikoh ahdi deya ko‘p ham qayg‘urmadim (tushunarli, kutish uchun bu juda ham shart emas), biz kap-katta, aql-idrokli odamlarmiz (buni hali xudo biladi!), nima qilayotganimizni bilamiz (buni ham hali xudo biladi!), ammo bu mittigina begunoh xilqat… agar uning burni qanaqa kulgili ekanini ko‘rganingda edi! Uning siyosat bilan nima ishi bor? U keyinchalik mendan o‘pka qilib yurmasin, deyman, shuning uchun o‘yladimki… Bu yerda kimga ham yalinardim, bari… o‘zing tushunasan… (tushunaman!) sen esa menga akamdek qadrli bo‘lib qolgansan (rahmat, singil). Shuning uchun senga ishonib, mittivoyimga cho‘qintirgan ota bo‘lsang, demoqchiydim… Rozimisan, Toni? (Hm…) Erim bu niyatimdan xabarsiz. Biz ertalab, erim ishda ekanida cherkovga boramiz, otaxon Vinko bilan kelishib qo‘yganman. Erimga seni bolani ko‘rgani ikki-uch kunga mehmonga keladi, deb aytdim. U “Mayli, kelaversin”, dedi. Bilsang, u seni hurmat qiladi. “U bizning safdoshimiz bo‘lmasa ham, lekin bosqinchilarga yon bosmadi. Qat’iyatli odam ekan!” – deydi. Erim hamma narsaga siyosat nuqtai nazaridan qaraydi, ba’zida bu jonimga ham tegadi (nahotki?), lekin umuman aytganda, u yaxshi, mehribon kishi, pashshaga ham ozor bermaydi. Nima ham derdik, (menmi? Hech nima!) to‘rt yil o‘rmon kezib yurgan, endi bizning urfimizga o‘rganishiga vaqt kerak… O‘tinaman, Toni, yo‘q dema! (hm…) Agar rozi bo‘lsang, kelishingni xabar qilib, telegramma ber. Dildan salom!
Anna.
P.S. Hali ham kalit to‘playapsanmi? Menda senga atalgan nimadir bor!”

– Menda ham bor, – dedi u baralla va xatni g‘ijimlab otib yubordi. Yuzida xunuk tirjayish paydo bo‘ldi. Oldiniga bu tirjayish mittigina sho‘x shaytoncha kabi lablari atrofida, burni tagida sirpandi, betining avval bir, keyin ikkinchi tomonini qiyshaytirdi, qotib qolgan lanj mushaklarni, mungli ajinlarni, ko‘zlar ostidagi erinchoq xaltachalarni qitiqlab titratdi, isyonga chorlab, qo‘zg‘adi. Uning yuzi borgan sari jonlanib, uyg‘onib, harakatga kela boshladi, ko‘p yillik ma’nosiz serrayish yo‘qoldi, mushaklar yozildi, tiyiqsiz kulgi zo‘raya borib, sun’iy, g‘ayriixtiyoriy burishtirishdan yaralgan g‘ov va to‘g‘onlarni buzib, butun yuzni toshqin kabi bosdi. Kulgi ushbu rangpar, top-toza qirilgan niqobni larzaga soldi, jonli bu kulgi halok etuvchi ichiqoralikka to‘la bo‘lib, barcha bid’at, odamshavandalik, rahmdillik, og‘riqlarning qoldiqlarini, tugayotgan ko‘z yoshlarni yo‘q qilib borardi. U jo‘n, qo‘pol kulardi, shuning uchun uning kulgisi baland, og‘ir so‘kishdek tuyular, cho‘chqaning xurillashiga o‘xshab ketardi. Bu kulgida qabih, g‘ayriinsoniy nimadir, qandaydir qo‘rqinchli, qasoskorona lazzat bor edi.
U o‘rnidan turib, poldan g‘ijimlangan xatni oldi, uni tekislab, kitob tagiga bostirdi. Keyin qari Lyutsiyani chaqirib, telegramma yuborish uchun pochtaga jo‘natdi. Telegrammaga “ertaga yetib boraman, Tonko” deb yozilgan edi.

Kema silliq suv yuzasida tinchgina sirpanar, kampir esa vaysagani vaysagan edi… U urushdan qaytib uylangan, endi esa Splitda mas’ul vazifada ishlayotgan o‘g‘lini gapiraverardi. Kampir o‘g‘lining uyiga mehmonga borayotgan ekan. O‘g‘lining ikki yashar bolasi bor ekan, “oltinginam-ey, – derdi u. – O‘zing kechir xudoyim, go‘dakni cho‘qintirishmabdi! Oh, shor Tonko, xudo ko‘rsatmasin, birdaniga bolaga balo yopishsa, nima bo‘ladi? O‘zing kechir, xudoyim, cho‘qintirilmagan ruh tangri taolo chehrasiga qandoq qilib ro‘baro‘ bo‘ladi? Bu yangi odamlar, o‘g‘lim ham, shak yo‘q, yaxshi odamlar, faqat tabiat, tabiat, deyishadi… Bu olam, bu quyosh, yoz-u qish, dengiz-u dengiz tubini kim yaratdi, o‘zingiz ayting, shor Tonko, qanaqadir tabiat shuncha narsani joy-joyida yarata oladimi? Voy, jonim-a, hech nimani anglamayman, faqat nevaramga qarayman-u, oltinginam-ey, xudoning marhamati tushmadi-da, unga, ko‘zimdan yoshlarim oqaveradi, oqaveradi, azizim, shor Tonko…
U sukut saqlardi. Kampir cho‘qintirishning muqarrar muhimligini tashvish bilan uqtirgani sayin u jiddiy xayollarga botib borardi. Uning borish qarori chigallashgan xayollari to‘rida tipirchilardi, kampirning so‘zlari esa o‘ylariga yanada ko‘proq behalovatlik solardi. Nima bo‘lganda ham bu e’tiqod ishi! Bunday ishlarga aralashishni u yoqtirmasdi.
U cho‘chiy boshladi, taklifga rozi bo‘lgani uchun pushaymon ham chekib qo‘ydi. Mayli, bolani cho‘qintirishsin, bunga mone’lik qilmoqchi emas. Cho‘qintirishga sharaflar bo‘lsin! Qolaversa, bu ishni tanobchidan yashirincha, pisibgina, bahslashmay, shovqin solmay, ich-ichidan shodlanib, kulib bajaradi… Keyin esa… buyog‘i endi cho‘qintirishga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan ishlar.
Bu masalani vijdoniga havola qilib, hal etib bo‘lgach, yana sodir etilajak aldovdan quvona boshladi. Xudo uni tushunadi, unga inoyat ko‘rsatadi, xudo ularning tarafida axir. Anna ham. Xudo, u va Anna tanobchiga qarshi, makkorona, mohirona, jimgina, ustomonlik bilan, yashirincha, baqiriq-chaqiriq va haqoratlarsiz. Anna ikkovlari ustomonlik bilan tanobchining bolasini cho‘qintirishadi… “Xi, xi, xi” – u o‘zicha maza qilib hiringlardi.
Annaning ishonchi unga xush kelgandi. Ayol uni eriga qarshi fitnada ishtirok etishga chaqirardi. Tonko bu ishda umidlantiruvchi nimanidir ko‘rgandek bo‘ldi… Anna erini ba’zan jonga tegadi, debdi. Siyosat-chi! Anna u bilan yashirin fitnaga kiryapti, shivirlashib, ko‘z qisishyapti. Ularning umumiy sirlari bor. Bu sir unga qorong‘i xona bo‘lib ko‘rindi, uning ichida Anna bor, titrayotgan, hayajonlanayotgan, qarshilik ko‘rsatish qobiliyatini yo‘qotgan, unga yon berishga tayyor, eshitilar-eshitilmas shivirlash bilan uni o‘z quchog‘iga chorlayapti. Xursandlikdan kuragidan chumoli o‘rmalagandek bo‘ldi-yu, seskanib ketdi.
– Ustingizdan ajal sakrab o‘tdi, – dedi kampir.
– Qanaqa… ajal? – so‘radi u qo‘qqisdan aytilgan gapdan jahli chiqib.
– Shunaqa gap bor-da, – uzr so‘ragandek so‘zladi kampir. – Agar kimdir seskanib ketsa, ustidan ajal sakrab o‘tdi, deyishadi. Kim biladi, bu rostmi yo shunchaki gapmi?
Ajal? Hozir shu so‘z bilan o‘z kayfiyatini buzgisi yo‘q edi. Uning hayoti shu topda juda tor ko‘rinib ketdi, shunchalik torki, ertaga ertalab Anna ikkovi fitna bois bog‘lanib, yolg‘iz qolganlarida yopiriladigan jo‘shqin lazzatni ichiga sig‘dira olmaydi.
– Bog‘lamni tushirib yuborasiz, shor Tonko, – ogohlantirdi kampir uning tizzalaridan sirg‘alib ketayotgan paketchani tutib qolish uchun qo‘l cho‘zarkan. – Bu nima, sovg‘ami?
– Ha, – jahl bilan javob berdi u va kampir bog‘lamga tegishidan qo‘rqib, uning qo‘lini itarib yubordi-da, tushib ketayotgan paketni ilib oldi.
– Men esa o‘g‘limga uzum olib ketyapman, – kampir yonida turgan kattakon savatga ishora qildi. – O‘g‘lim boyaqishdan ko‘ra kelinimga ko‘proq tegadi, albatta. U yeb-ichishga ham ulgurmaydi. Yugurgani-yugurgan.
“Ha, bu sovg‘a”, – qaytardi u o‘zicha. Shu payt yuzi xuddi kechagidek, shu dahshatli qarorga kelgan paytidagidek, ichki kurash titrog‘idan bujma­yib ketdi. “Sovg‘a, zo‘r sovg‘a, bu uchchovimiz uch yoqqa tiraqaylab ketadigan bomba, – u xayolan kampirga murojaat qildi. – Agar paket ichiga qanaqangi qo‘rqinchli dinamit yashirganimni bilganingda edi!”
Oq ipak qog‘ozga sinchiklab o‘rab, keng qizil tasma bilan ko‘ndalangiga bog‘langan kichikkina paketcha uning tizzalarida xuddi yorqin alvon lentacha bilan bezatilgan belanchakda, ipak va to‘rlar ko‘pigi orasida yotgan yoqimtoy boladek sofdil ko‘rinardi… go‘yo kutilayotgan marosimga taxt qilib qo‘yilgandek… U xavfli bolasini tizzalarida allalab, xayolan uni erkalay boshladi: “Shoshmay tur, shoshma, mittiginam, avval biz dadajoningni xursand qilamiz, o‘g‘ilchani cho‘qintiramiz. Keyin seni belanchakka, o‘g‘ilchaning yoniga qo‘yamiz, onasini ham xursand qilish kerak-ku… Ona seni ko‘rsa quvonadi, ota esa senga ko‘zi tushganda sevinchdan osmonga sak­raydi, oxir-oqibat hammamiz o‘yinga tushamiz, shu tariqa, vaqtichog‘lik bo‘ladi, xurramchilik bo‘ladi…”
– Sovg‘aga nima olib boryapsiz, shor Tonko? – kampir juda qiziquvchan chiqib qoldi.
– E, shunchaki, chaqaloqning karavotiga qo‘yiladigan, ota-onasini ham, bolani ham xursand qiladigan mayda-chuyda. Shiqildoqlar, shi­qildoqchalar, qo‘ng‘iroqchalar…
– Qo‘ng‘iroqchalar bo‘lsa, yaxshi. Mening bolalarim gugurt qutilarini o‘ynashardi, ba’zan gugurt donalarini sochib tashlashardi…
Kemaning keskin gudogi uning so‘zlarini ko‘mib yubordi. Kema bortga kirdi.
Sohilda quvnoq shovur-shuvur, yugur-yugur avjida edi. Bizning yurtimizda kemaning har bir tashrifi – kichkina bir bayram. Ayniqsa, o‘sha yillari, urushdan keyingi, odamlar safar qilish, yurish, harakatlanish istagi bilan yongan paytlar edi. Albatta, hamma to‘rt yilgi og‘irchilik, turli ta’qiqlardan keyin yengilgina nafas olib, shundan huzurlana boshlagan edi. Odamlar kemalarni besabab sabrsizlik, qiziqish bilan kutib olishardi, hatto yaqin orollardan keladigan mahalliy kichik kemachalar ham hayajon bilan qarshi olinardi. Xuddi ularning langar tashlashi qandaydir kutilmagan uchrashuv, qayerdadir hayallab qolib, endi qo‘qqisdan, barchaning ko‘nglini birdek ochib, hayron qoldirmoq niyatida shodlik va’da qilayotgandek.
U birdan tashvishga tushib qoldi. Sohildagi bu tiqilinchda, bezovta qimirlayotgan, sho‘x shamol o‘ynayotgandek chayqalayotgan boshlar orasida uning ham tantiq, beqaror boshchasi bor… U nima haqda o‘ylayotganiykin? Nega endi uni (aynan uni!) tanobchiga qarshi fitnaga tortdi? Nega uni ikkovlari o‘rtasida yaratilajak sirga oshno qilib, dilida tuyg‘ular… tuyg‘ular uyg‘otdi, uni qandaydir maxfiy, ikkovlari yolg‘iz qolib, fitnachilardek pichir-pichir qiladigan xilvat joyga chaqiryapti? Uning o‘ziga yarasha siri bor (hali-veri xotiradan o‘chmaydigan dahshatli qasos fitnasi bor!), bu sir tasma bilan bog‘langan oppoq bokira ipak qog‘ozdagi do‘zax, ertaga, tongda, cho‘qintirish marosimidan keyin belanchakka qo‘yiladigan, o‘lim keltiruvchi bombadir… Ayolning qiziqishi ustun keladi, sabrsizlikdan ichi kuyadi… Cho‘qintirgan (cho‘qintirgan!) ota hadya etgan sovg‘ani ko‘rish uchun paketni ochadi-yu, voh! Bomba portlaydi, yer lazzatdan titrab ketadi…
U qo‘rquvdan qaltirar edi. U bombadan emas, Annadan qo‘rqardi… U o‘zicha bir nimalarni gapirgan ham bo‘ldi, lekin bular shunchaki so‘zlar edi, fikrlari esa chigallashib, Annadan yashiringancha bir-birining ichiga berkinib oldi.
Anna huv narida, sohilda turib, uni kutyapti. Makkor qotilni quchoq ochib kutyapti (Anna! Anna! Anna! – deya so‘zsiz ho‘ngrardi u), unga ishonib, dili yengil tortib kutyapti: Toni yo‘q demadi, xayrihoh bo‘ldi! (Toni, ni, ni, ui emas, eh, hozir u gapiryapti-ku, yozayotgani yo‘q-ku…) Erini aldayotgani uchun chekayotgan pushaymoniga unga, qotilga bo‘lgan yengilgina mayl, balki, o‘n bir yillik qattiq uyqudan keyin g‘ayriixtiyoriy tarzda uyg‘ongan sokin, hurkak sevgi ham qo‘shilayotgandir. Axir nimaga ham uni chaqirsin, nimaga? Balki, bu fitna, bu cho‘qintirish marosimi – uydirma, bahonadir? Bu ehtimol xayoliga kelishi bilan o‘zicha tamshanib qo‘ydi-yu, baxt tuyg‘usidan yig‘lab yuboray dedi. U esa o‘zining kutilmagan, aql yetmas baxtiga sovg‘a qilib bomba olib ketyapti! Shunchalar ham noshukurchilik bo‘ladimi? Qanchalik aqlsizlik bu!
Qo‘lidagi shu iblisona, axmoqona yukni tashlab yuborgisi, undan xalos bo‘lgisi keldi. Bu yuk, paketda telbalarcha, razillarcha gumburlayotgan shu razil, surbet yuk uning vijdoniga butun og‘irligini tashlagan edi. Lekin uni qanday qilib, hech kimga bildirmay, qiziquvchan ko‘zlarga ko‘rsatmay tashlab yuboradi? Agar uni suvga tashlasa-chi? U sovg‘ani tutqich ustiga qo‘yib, qo‘lini nariga oldi. Kema bir silkinsa, tushib ketadi. Kampirga o‘girilib, uning diqqatini o‘zining yasama parishonxotirligi bilan alahsitmoqchi bo‘ldi, lekin kampir uning orqasida turib kimgadir tinimsiz valdirar edi.
– Voy, shor Tonko, sovg‘angizni esdan chiqardingiz! – deya xitob qildi kampir. – Zo‘rg‘a tutib qoldim. Hechqisi yo‘q, keling, men olib yuray, yo‘qsa, siz uni kemada unutib qoldirasiz, biram parishonxotir ekansizki, xudo haqi. Siz, o‘qimishli kishilar, hamisha har nimani unutib yurasiz! Hechqisi yo‘q, men olaman… Shor Tonko, baraka toping, mening savatimni ko‘tara qoling… Faqat sohilga chiqarib bersangiz bo‘lgani… Odam juda ko‘p, oyoqlarim esa tolib ketyapti. Faqat qirg‘oqqacha… – vaysardi kampir, uzumini ehtiyotlab, kemaning qirg‘oqqa taqalgan bortiga qarab shoshayotgan besabr yo‘lovchilardan etaklari bilan to‘sar ekan. Qizil tasma bilan bog‘langan paketni esa kampir qo‘lida mahkam ushlab borardi.
U paketini tortib olmadi, o‘zi esa uzum to‘la savatni ensasi qotib itoatkorlik bilan xuddi suvga tashlab yubormoqchidek iyagigacha ko‘tardi.
– Oh, shor Tonko! – qo‘rqib ketdi kampir. – Shoshmay turing, hali trapni tushirishmadi. Charchab qolasiz…
Lekin u savatni qo‘ymadi. Kampirga quloq solmay, sohilni kuzata boshladi. “Agar meni eri bilan birga kutib olsa-chi? – o‘yladi u jahl bilan. – Yana “o‘zlarining behuda kutishlari mevasi bilan” – qo‘shib qo‘ydi u yana makkorona qasosga tayyorlanar ekan.
Quyoshda oppoq ro‘molcha yaraqladi. Ha, bu o‘sha, Anna. Bir o‘zi. Atrofda yuk ko‘taruvchilar, militsionerlar, olomon, rang-barang, sertashvish, baqiroq, zerikarli olomon. Annaning egnida yozgi, yengsiz, ko‘ksida g‘alati, to‘rtburchak o‘yig‘i bo‘lgan oq ko‘ylak. O‘yiq shunchalik chuqurki, ayolning oppoq badani ko‘rinib turibdi (“Badan”. U bu so‘zni yomon ko‘rardi). Boshida dengiz va osmon rangidagi tasma hilpirab turgan, panama-sombrero nomlik katta shlyapa… Ayol yoz, osmon va dengiz misoli istarali, chag‘alay singari oppoq edi, uning oq shlyapasi rang-barang olomon uzra suzardi…
– Mana, o‘tib oldik, – dedi kampir. – Endi sekin-asta ketaveramiz, shor Tonko.
U daf’atan qo‘lida sap-sariq, bolakayning yuzlariga o‘xshab ketadigan uzumga to‘ldirilgan og‘ir, axmoqona savat turganini esladi… Xayollari sohilga otildi: ko‘ylak o‘yig‘idan kirib, oppoq titroq jarlikka singidi… Ko‘ylak ostidan sutga to‘lgan, to‘la siynalar mo‘ralar edi…
Ayol uning qarashlarini, xayollarini sezgandek bo‘ldi, ko‘ylagini to‘g‘rilab, uyalib jilmaydi. U hatto Annaning yuzida qizillik o‘ynaganini ko‘rdi, ehtimol, u meni sovg‘aga uzum ko‘tarib kelyapti, deb o‘ylagan bo‘lsa kerak, deya dilidan kechirdi. Ammo u miyasiga kelgan fikrdan uyalmadi. Aksincha, savatni xuddi katta boylikka to‘ldirilgandek kuchanib ko‘tara boshladi. U ayolning ko‘z oldida, shu olomon oldida vaziyatga moslashgan, o‘zgalardan farq qilmaydigan odamga aylangan kishidek ko‘rinishni istab qoldi.
Trapda uning ortidan pildirarkan, kampir odamlarga qarata:
– Chetga chiqinglar, yo‘l beringlar axir, voy xudo! – der edi. Keyin esa: – Shor Tonko, uzumni ezib qo‘ymang, o‘g‘limga olib ketyapman-a… – dedi-yu, ketidan ming‘irladi: – Albatta, unga-da! Hammasini xotini yeb tugatadi! Boyaqish, meva yeyishga ham fursat topolmaydi. Yugurgani-yugurgan, kasal bo‘lib qolmasa deng, jonkuyarim! Hoy, chetlaninglar, ko‘rmayapsizmi, uzum olib ketyapmiz, – deya besabr yo‘lovchilarni nari-beri sura ketdi. – Bu yoqqa, shor Tonko, bu yoqqa.
Kampir uni bir chetga, tiqilinch kamroq bo‘lgan tomonga tortib ketdi. U Annani ko‘zdan qochirib qo‘ydi, ayol olomon orasiga g‘arq bo‘ldi.
U terga botdi, peshonasi va bo‘ynidagi tomirlari shishib, og‘irlik ko‘tarishga ko‘nikmaganidan qo‘li va beli og‘rib ketdi. Biroq atrofda savatni qo‘yishga joy yo‘q edi. Shu onda kimdir yelkasiga asta qo‘l tekkizdi:
– Toni!
U savatni ko‘ksi ustida tutgancha dovdirab qoldi, yuragi urib, quloqlariga askarlarning baravar tashlagan og‘ir qadami kabi zarb berdi, go‘yo boshidan sanoqsiz qo‘shin yurib o‘tdi.
Ayolning lablari yorqin qizil, tishlari tiniq oq, kulib turgan ko‘zlari osmon misoli musaffo edi. Go‘yo Anna uning ustidan kulardi.
U ayolga uzoq tikildi, qo‘lida savati bilan qaqqaygancha, hech nimani idrok etolmay turib qoldi. Hech nimani. Uning oyoq-qo‘lini qo‘pol, tushkun, noumid nimadir kishanlab qo‘ydi, u Annaga tikilgancha abadiy turib qoladigandek edi. Lekin kampir savatni yerga qo‘yish kerakligini eslatdi, u Annadan ko‘zini uzolmay, g‘ayrishuuriy ravishda, telbanamo harakat bilan savatni yerga qo‘ydi. Keyin o‘ziga uzatilgan kichkina bo‘liq qo‘lni xuddi shunday g‘ayriixtiyoriy tarzda, sehrga uchragan kabi ushladi, o‘pish uchun egildi, ammo ayolning qo‘llari uyatchanlik bilan o‘pichdan qochdi. U o‘pichdan qochgan qo‘llarni tutish uchun yanada pastroq egildi-yu, birov orqasidan turtib yuborgandek kulgili tarzda chayqalib ketdi. Anna jilmaydi. “Masxara qilyapti, – o‘yladi u va xijolatdan qip-qizarib qaddini ko‘tardi. – Endi qo‘lni o‘pish urf emas, ular buni ta’qiqlashadi… U biladi buni…”
– Qarib ketibsan, Toni, – ayol uning sochi oqarib ketgan chakkalariga qaradi.
“U-chi? Men uni zo‘rg‘a tanidim, shunchalik o‘zgarib ketibdi! – u juda bo‘lmaganda xayolan o‘ch olishga intildi. – Nahotki hali ham yoshman, deb o‘ylaysiz, xonim? O‘zingizni qizchalardek tutasiz! Sho‘x qizchadek!”
U ayolga “siz” deb gapirishni ham, “sen” deyishni ham bilmasdi, shuning uchun gapirganda iloji boricha olmoshlarni tilga olmaslikka intildi. Shu bois gapi istehzoli lutfga o‘xshab qoldi-yu, loyqa tubiga tushgan marvarid singari portning umumiy shovqinida izsiz g‘arq bo‘ldi.
U avvalgi go‘zallik izlari jimgina o‘cha boshlagan chehraga razm soldi. Burni ustida mayda dog‘lar, ko‘zlari yonida mayda burishiqlar, ko‘z tagida ko‘kimtir chuqurcha paydo bo‘libdi. Bo‘ynidagi teri so‘liy boshlabdi, ko‘ylagining o‘yig‘ida esa quyuq xamir yoyilib, uyatchan yupqa burishiq hosil qilardi, keyin esa o‘yiqdan mo‘ralagan quyuq zuvalalar tazyiqi ostida bo‘yin ostidagi ma’yus ajin tarmoqlariga borib qo‘shilardi. Bir vaqtlar ko‘ylak o‘yiqlaridan silliq, chiroyli qaytariq bilan bir-biridan ajratilgan ikkita qattiq olmachalar mo‘ralardi, ular ikkita to‘lqin orasidagi kamgak, ikkita bo‘sa orasidagi “oh” yanglig‘ go‘zal edi.
“Bu yerga qarilik in quribdi”, – o‘yladi u va ko‘zlarini ma’yuslik bilan chetga tortdi.
Ayol buni payqab, qizarinqiradi-da, ko‘ylagini yuqoriga tortib qo‘ydi.
– Qani, ketdik, – jonlanib so‘zladi Anna uni qo‘ltiqlab olarkan.
Lekin kampir uning ikkinchi qo‘lidan tortdi.
– Sovg‘angiz-chi, shor Tonko? – kampir o‘zicha shivirlash deb o‘ylagan tovushda eslatdi. – Yana sovg‘angizni unutyapsiz.
Kampir uning qo‘liga paketchani tutqazib, sharbatga to‘lgan ikkita ulkan uzum boshini uzatdi. Uzum boshchalari biram chiroyli, tarang ediki… Xuddi avvalgi, bir vaqtlardagi…
Uning tomog‘ini g‘alati, to‘planib, quyuqlashib qolgan adovatdan taralayotgan ichiqoralik aralash hasrat siqib tashladi (oh, Anna, Anna!). Uning ichida allaqanday quvnoq, quturgan g‘azab yonardi, shu bilan birga, g‘amgin, parishon yomg‘ir yog‘ib, g‘azabni o‘chirardi. U ma’yus tortib qoldi.
Kampir uzum boshlarini qaytarib olishdan bosh tortdi.
– Siz menga shunchalik yordam berdingizki, shor Tonko, olaqoling. Siz bo‘lmasangiz, men bechora nima qilardim?
Kampir yig‘lab yuboray derdi.
– Shuncha uzumni nima qilaman? Qanday ko‘taraman? Rahmat sizga!
U o‘zining beminnat xizmatini la’natlay boshladi. Anna ikki bosh uzum bois qo‘zg‘algan bahsga aralashmaslik uchun o‘zini chekkaga oldi. Ayol xijolat tortayotgan edi.
– Sizga eng yaxshi boshlarni tanladim, mana, qarang. Oling, shor Tonko, og‘irimni yengil qildingiz. Agar siz bo‘lmasangiz, menga kim ham yordam berardi? Olaqoling, – kampirning jag‘i tinay demasdi.
– Ko‘chada bularni qanday qilib ko‘tarib yuraman, g‘alati xotin ekansiz. Rahmat, keragi yo‘q.
– Voy xudoyim-ey, uzum ko‘tarib yurish ham uyat emishmi? Uzumni qo‘lda ko‘tarib yursa ham bo‘laveradi, nima bo‘pti? Mana, xonim aytsinlar, buning hech uyat yeri yo‘q, ayting, xonim.
Anna o‘zini hech nima eshitmaganga oldi, ularga orqa o‘girib, og‘ir­ligini bir oyog‘idan ikkinchisiga soldi.
U oxiri ko‘nishga majbur bo‘ldi. Uzum boshlarini olib, xuddi baliqni jabralaridan ko‘targandek, barmoqlariga osdi-da, kampir bilan xayrlashmasdan ketdi.
Annaning yuzida ko‘ringan, mehmonlarga atalgan iltifot ifodasi ko‘p o‘tmay masxara alomatlari bilan aralashganini ilg‘adi. Ilg‘agan hamon birinchi muyulishdayoq uzum boshlarini yerga otdi, sap-sariq donachalar bolalarning shaffof shisha sharchalari singari har yoqqa sochilib ketdi.
Ayol kulib yubordi:
– Nima qilyapsan?
– Nima jin urib, bularni tutqazib yubordi u? – achchiqlanardi u – Sen ham kulyapsan-a!
– Yo‘q, Toni, kulayotganim yo‘q, – dedi ayol, lekin kulishdan tinmadi.
“Shoshmay tur-chi, ko‘rarmiz, ertaga ertalab ham kularmikinsan, – o‘yladi u. – Ertaga, cho‘qintirishdan keyin!” U nihoyat, qo‘lida qo‘rqinchli qurol – paket turganini his qildi-yu, qat’iyati avvalgi kuchi bilan qaytdi.
– Kulgim keladi-da, – davom etdi ayol. – O‘zgarib ketibsan, yon beradigan bo‘libsan, hukm o‘tkazishni bas qilibsan.
– Hukm o‘tkazishni? Men hech qachon hukmron bo‘lmaganman.
Ayol indamay qo‘ya qoldi. “Albatta-da, nima ham derdi? Men hukm o‘tkazarmishman! Bu gap insofdan emas, Anna…”
Ular dengiz sohili bo‘ylab, bog‘lar bilan qurshalgan villalar qad rostlagan sokin qishloqcha tomon ketib borishardi. Dengizdan esayotgan oqshomoldi shabadasi bog‘lardagi qarag‘aylar, palmalarni shuvillatar, ayolning chekkalaridagi gajaklarini o‘ynar edi. Ba’zan mana shu ingichka soch tolalariga tikilar ekan, rahmdillik quyoshi sochayotgan yorqin nurlar uning bor jasoratini shafqatsizlik bilan yo‘q qilib yuborayotganini anglardi. Bu harorat uni eritib, uxlatib qo‘yyapti, kuchlarini tortib olyapti. U lanj bo‘lib, xuddi charchagan, uyqudan qolgan odamdek esnadi.
– Toliqib qolibsan, shekilli, – ayol uning yuziga uzoq, g‘amgin nigoh tashladi. – Yetib qoldik. Anavi qizil tomni ko‘ryapsanmi? (Ha-da, qizil! Sizlarning tusingiz shu, deb qo‘ydi o‘zicha). Bu bizning villa.
“Villa?” – o‘yladi u. Keyin:
– Ayvonchalimi? – deb so‘radi.
– Ha, – javob qildi ayol.
Ayvonchada, sariq-qizil yo‘lli soyabon ostida ko‘zoynak taqqan bir kishi gazeta o‘qib o‘tirardi.
“Tanobchi”, – zaharxandalik bilan o‘yladi u. Lekin miyasining qat-qatida yangragan bu so‘z uni cho‘chitib yubordi, shuning uchun u o‘zini tashvishlangandek ko‘rsatdi:
– G‘ira-shirada o‘qiyapti, – ta’na qilgandek so‘zlandi u. – Ko‘zga zarar qiladi.
– Ha. Men ham necha martalab aytganman! – qizishib quvvatladi Anna. Unga mehmonining qayg‘urishi xush kelgandi, shekilli. – Lekin bari befoyda. Shunaqa ekan-da, erkaklar. U ko‘zlarini rasvo qilib bo‘ldi…
Ayol hushtakda “Fra Diavolo” operasidagi kuyni chalib, erini chaqirdi. Bir vaqtlar uni ham xuddi shunday chaqirardi (Anna, Anna! Yuragim yorilib ketay deyapti!)
Tanobchi cho‘chib tushdi, boshini ko‘tarib qaradi, gazetani shodon silkitib, ularni kutib olish uchun uyga qarab yurdi.
– Ajoyib odam u, – shoshib shivirladi Anna. – Hali o‘zing ko‘rasan. Bu ishni… undan yashirib qilayotganimdan xijolat bo‘lyapman… – ayol gapini tugatmay, tortinib xo‘rsindi.
U xijolatmish! Uning ichida yana betinch, itlarcha och qasos istagi besabrlarcha qaynay boshladi.
“Juda qopag‘on it” deb yozilgan edi bog‘ eshikchasiga o‘rnatilgan zang bosgan temir lavhada. Lekin “qopag‘on” it inida mudrab yotardi, u hatto kirgan mehmonni ham sezmadi.
Tanobchi ularni uy ostonasida kutib turardi. U kalta yengli tennis ko‘ylagi kiyib olgan, qo‘llari cho‘ntaklarida, baland bo‘yli, ozg‘in, quyoshda kuygan, kovboyga o‘xshagan bir kishi edi. Uning uzunchoq yuzi (ko‘zoynagini yechib qo‘yibdi) go‘yo ataylab biron-bir namunaga qarab chizilgandek mutanosib kelishgan, mehmondo‘stlik bilan jilmayar edi.
Erkaklar qo‘l qisib ko‘rishishdi. Ular “o‘sha paytlardan” beri tanish edilar. Lekin bunda ikkovlari uchun uyatlik bir nima bordek, bu haqda so‘z ochishmadi.
Anna ikkita bo‘lakni birlashtiruvchi ajoyib, chiroyli to‘qa yanglig‘ ularning o‘rtalarida jilmayib turardi, u mayl tug‘ilishi uchun xizmat qiladigan so‘zlar, lutflar, e’tibor alomatlari bilan ularni birlashtirish, do‘stlashtirish, bog‘lashga urinardi.
Aslida tanobchiga xotinining bunaqangi yordami kerak ham emasdi. Xushmuomalalik uning tabiiy xulqiga, uning do‘lvorligiga zid kelmasdi. U odatdagi, bir-ikki og‘izlik hol so‘rashishdan keyinoq Tonkoning yelkasiga xuddi yaqin do‘stidek qoqa boshladi. Hatto bir necha marta sensirab ham qo‘ydi.
O‘rmon hayotidan qolgan qiliqlar! Tonko, zodagon, oqsuyak Yankin o‘zini haqoratlangandek sezdi. “O‘rmon”dan jamiyatdagi xulq borasida soddalashgan tasavvurlar bilan qaytgan bu odamning keskinroq marhamati, betakallufligi uning ko‘nglini ozdirardi. U hatto bunday fe’l-atvorning samimiyligiga ham ko‘pda ishonmasdi, hadeb pand, masxara kutaverardi. Uning nazarida tanobchining takallufdan xoli ishoralarida g‘olibning homiylarcha achinishi, muruvvati sezilardi. Ikki karra g‘alaba qozongan g‘olibning.
“Menga achinishning hojati yo‘q, – degisi keldi uning. – Meni baxtsiz ekan, deb o‘ylamang”. Shu asno ertaga, cherkovdan qaytgach, belanchakka, chaqaloqning ko‘ksiga tantana bilan qo‘yadigan paketini esladi-yu, yovuz lazzat tuydi. “Mana shunda o‘rnimiz almashadi, – o‘yladi u. – O‘shanda men sening yelkangga homiylarcha qoqib qo‘yaman, o‘rtoq… xe, xe…”
Er-xotin (Anna, Anna!) mehmonnavozlikda musobaqalashayotgandek edi. Ikkovi unga shu qadar g‘amxo‘rlik qilardiki… “Axir sen o‘zimiznikisan, tortinma…” – derdi tanobchi, “Toni, o‘z uyimdaman, deb o‘ylayver”, – derdi Anna.
U anchayin bosiq, takallufi ko‘proq muomalani afzal ko‘rgan bo‘lardi. Axir hozirgi mehmondo‘stlik shunga munosib javob qaytarishni taqozo etardi, u esa ko‘ngliga xoinlikni tugib qo‘ygandi. Ikki bora oshirib xoinlik qilishni. Ikki karra g‘alaba qozongan g‘olib va ikki karra oshirib xoinlik qilgan xiyonatkor – natija shunday bo‘lishi kerak! Hammasiga o‘sha aybdor! Eh, Anna, negayam meni chaqirding?
U o‘z uyini, daraxtlari o‘sib ketgan bog‘ini, darpardalari tushirib qo‘yilgan yarim qorong‘i xonalarini, yo‘lakdan o‘tayotgan Lyutsiyaning oyog‘idagi shippaklarning taqvodorona shalpillashi-yu, uning belidagi kalitlarning shaldirashini sog‘inib ketdi.
Kalitlar! Kichkina va katta kalitlar, taqinchoqlar solinadigan qutichalarning jimit kalitlari, Annaning sochi saqlanadigan, o‘n bir yil avval bo‘lib o‘tgan oxirgi karnavalda sochilgan qog‘oz tangacha solingan medalonning mitti kaliti.
Bu eski kalitlar tanholikda o‘tgan kunlarida qanchalab xotiralarni so‘zlab berishi mumkin! Titragan, terlagan ochko‘z qo‘llar, xasis, telba, rashkchi yuraklar, ehtiroslar va mudhishliklar, uyqusizliklar, mahbuslarning dahshat, vahima va shubhalarga to‘la tunlari, yopiq eshikka duch kelganlarning azoblari, yopiq, yashirin, maxfiy, noma’lum barcha narsa va hodisalar qarshisidagi hasrat haqida so‘zlashi mumkin. Barcha azoblarning kaliti esa – oddiygina kalit, hammaga tushunarli bo‘lgan oddiygina moslamadir. Oh, agar hozir shu yerdan olisda bo‘lib qolsa, o‘zining hamma narsani biladigan eski kalitlari bilan yashirinib olsa edi!
Mezbonlar Tonkoni “o‘z xonasi”ga kuzatib qo‘yishdi, egnidagi pidjagi va oyog‘idagi tuflisini yechib olishdi, uy egasining kurtkasini, shippagini kiyishga majbur qilishdi. Kiyimlar unga katta keldi, u shippaklarni xuddi qari Lyutsiyaga o‘xshab shalpillatib yura boshladi. Anna sekinroq qadam tashlashni iltimos qildi, tag‘in chaqaloq uyg‘onib ketmasin…
“Tanobchining menga ichi achiyapti, shekilli, – tunda xonasida yolg‘iz qolishi bilan odatda o‘ziga o‘zi so‘zlaydigan nutqini shunday boshladi, – Xuddi baxtli ekani uchun mendan uzr so‘rayotganga o‘xshaydi. Tole’i durust, nima ham derdim? Hasad qilishga arziydi! Kechqurun ayvonchada biram kuldiki… U kulgisini qorong‘ilikka yashirmoqchi edi, lekin ovozi… men uning ovozidan angladim, kulyapti. Nega endi kalitlar yig‘asiz, deb so‘raydi. Buyumparast, deb o‘ylayapti. Yana kuladi!”
Uy egasining tungi ko‘ylagida xona bo‘ylab yalangoyoq yurardi. Ko‘ylak unga mos kelgandi, lekin bu kiyimda o‘zini juda yomon his qilayotgandi. “Xuddi menga tindirish ko‘ylagi kiydirishganga o‘xshaydi, hech tinchiy olmayapman. Albatta, u menga rahmi kelayotganini, mening baxtsizligimga achinayotganini ko‘rsatmoqchi bo‘ldi. Ha, men kalit yig‘aman! U bo‘lsa, “yolg‘izlik” haqida gapiradi, shafqat qilganidan ochiq gapirishdan qochadi. Aslida baxtsiz, demoqchi. Baxtsiz odam – menman. U esa – g‘olib. Muzaffar! Tanobchi!
Agar durustroq o‘ylab qarasa, u meni xo‘rlayapti, mana, ko‘ylak ham berdi. Aslida meni mensimaydi, ustimdan kuladi. Men hatto tish cho‘tkasi ham olmabman, hamma narsani unutibman. Ertalab u menga o‘zining tish cho‘tkasini ilinadi, mana ko‘rasiz, tanobchi shunga ham qodir… “O‘z uyim­daman, deb o‘ylang, tortinmang…” Men o‘z uyimda emishman, o‘z kishisi emishman! Nima degandi? “Bosqinchilarga yon bosmadi”. Mening ham fe’l-xuyim bor. “O‘shalardan biri”. Annaning gap ohangi-chi? “Besh yillik besamar kutishdan keyin umidsizlikka tushgan paytimizda…” …Kutishdagi umid, umidlanib kutish… Tss!”
Birdaniga jim bo‘ldi, to‘xtagan joyida qotib, quloq soldi. Unga shunday tuyuldiki… Ha, bu tovushlar shiddatli, qandaydir dahshatli bir kuch bilan harakatlanayotgan tezyurar qayiq eshkaklari singari qizg‘in bir maromga bo‘ysungandi. To‘shakning g‘ijillashi unga yetkazilgan xo‘rlik, haqorat, isnod, mana shu tungi ko‘ylak, yalang‘och, pardalanmagan badanni esga solgancha dilida mudhish ingroqqa aylanardi…
U egnidagi ko‘ylakni yirtib, nafrat bilan otdi. Endi o‘zi ham yalang‘och qolgan, lekin kuchi, shoshilinch sur’ati, maqsadi yo‘q edi. Sayozlikka tiqilib, tashlab ketilgan, quyoshga qirrasi bilan qaragancha qurib borayotgan kema misoli edi. Safar tugadi. Tamom.
Tovushlar esa tinmasdi. Nimadir qirsillar, odatdagidek, tunda nimanidir kemirayotgan sichqondek xotirjam g‘ijirlar edi. Uzuq-yuluq shivirlash, qizishgan nafas, lazzat isini olib kelayotgan iliq tovushlar tun ichra uyatsizlarcha suzardi. Ular ushbu azobli tunda oila jomini shiftdan to yerto‘lagacha tutgan g‘ijirlash, qisirlash tovushlari bilan, safo musiqasi bilan, aqlsizlarcha qoniqish kayfi bilan to‘ldiradilar. Nazarida bu o‘jar tovushlar uni aqldan ozdiradigandek tuyuldi. Xayollari tanobchi – Anna, tanobchi – Anna, tanobchi va Anna oralig‘ida borib-kelardi. Yuragi tunning suqli nafas, tiyiqsiz lazzatga to‘la har bir harakati, tebranishi ortidan ergashganini his qildi.
U o‘zini karavotga tashlab, ushbu to‘lqinlar osha shiddatli suzishdan, dengiz kasalligidan yashirinish uchun boshini yostiq tagiga tiqdi. Begona muhabbat to‘lqinlarida tebrangan, tikka qalqigan bu tunda hech yerdan osoyish, qo‘nim topib bo‘lmas edi. U azobga qolgandi. U shovqin solib, guldirab, g‘azabga minib, umidlar, orzular, titroqlar va qiynoqlar bilan to‘lgan butun bir hayotni harakatga keltiradigan dahshatli mashina tagida qolgan baqa, toptalgan chuvalchang yanglig‘ buralar, to‘lg‘anar edi.
Yostiq tagiga qo‘l tiqqandi, shitirlayotgan qattiq narsaga tegib ketdi. Qizil shildiroq qog‘ozga (yana qizil!) o‘rab, oltin rang tasma bilan bog‘langan uzunchoq o‘ram. O‘ramda kalit, o‘n bir yil avval iblis olib ketgan o‘sha jannat eshigining kaliti turardi. Mana u, shu yerda, do‘zaxda! Endi kalitga oltin suvi yugurtirilgan (oltin suvi bilan rasvosi chiqarilgan, Anna!), unga raqamlar va harflar o‘yilgandi. Kalitning tilida 1937 yil, gotika uslubidagi to‘rsimon naqshlar chekilgan, tepa qismida esa 1948 raqamlari o‘yilgan. O‘rtasida bir tomonga TONIGA, boshqa tomoniga ANNADAN deb bitilgan. Bu Anna o‘z xatida yozgan o‘sha sovg‘a edi. “Menda senga atalgan nimadir bor”. Oltin suvi yugurtirilgan…
Aslida u oltin hal, yozuv, raqamlar va harflardan, ismlardan ta’sirlanib ketgandi, yozuvdagi kelishik qo‘shimchalarining nisbati, o‘ziga ko‘rsatilgan nozik e’tibor ularni bo‘sa kabi yaqinlashtirar, birlashtirardi.
Uning tanasini mehr titrog‘i silkitib yubordi. Anna! Uning yelkasini ter bosgan, zo‘rg‘a nafas olardi. Nazarida tun og‘ir, dim edi, sal bo‘lsa-da, shabada tursaydi…
U o‘rnidan turib, deraza yoniga keldi.
Bu o‘n bir yil avval bo‘lgandi… U deraza yonida turgancha oq sochiqchani silkitib, salom yo‘llayapti, durbindan qarab, uyqudan turib, guldek tit­rab turgan qizning jilmayganini, javoban qo‘l silkiganini ko‘ryapti… Har kuni maktub kelardi: “Yagonam, mening yagonam, Toni… nega bugun menga erinib qo‘l silkiding? Qo‘lingdagi sochiqcha zo‘rg‘a silkindi, xuddi endi menga atalgan sevgi izhoring qolmagandek! Menga hoziroq maktub yoz, tezgina yozib, Lyutsiyadan berib yubor, men ertaga pochta kelguncha kutolmayman. Men hoziroq xatingni o‘qishni, meni qanchalik sevishingni, faqat meni sevishingni, faqat menigina esdan ayrilgudek sevishingni bilmoqchiman! Aynan shunday deb yoz: “Esdan ayrilgudek!”
Keyin o‘sha ma’yus kunlar yetib keldi, u menga javoban qo‘l silkimadi. “Yagonam, mening yagonam… Roza xolam nimadandir shubhalandi. U Lyutsiyaning menga xat keltirib berganini ko‘rib qolgandi. To‘g‘ri u xatning o‘zini ko‘rmagan. Endi esa u har kuni, biz bir-birimizga salom yo‘llayotgan paytimiz deraza tokchasiga qafasni qo‘yadi-da, to‘tiqushi bilan uzoq gaplashadi. Bilaman, to‘tiqush shunchaki bahona. U meni poylab derazamga qaraydi-da, to‘tisiga: “Buon, giorno, amor mio, buon giorno, tesoro mio!” deydi. Bu gap menga tegishli, bilaman. U qari, qizg‘anchiq bir xotin. Yagonam mening, biroz chida, men bir necha kun senga javob yo‘llay olmayman, lekin sen menga qarab sochiqchangni silkitaver, mening qadrli tentagim…”
Bu tentak hali ham har kuni deraza oldiga kelib, sochiqcha silkitadi. Esidan og‘ib qolgan Roza xola Annaning derazasi yonida qarib qolgan to‘tiqushi bilan o‘ynab o‘tiradi, unga muloyimlik bilan shivirlaydi: “Tesoro, amor mio…” o‘zini to‘tiqushi bilan gaplashayotgandek ko‘rsatadi, u uyatchan qari qiz, o‘z ishqini oshkor qilolmaydi, yigit unga sovchi jo‘natishini kutadi, o‘zi ham ishqdan yonib bitadi. Yigit deraza oldida o‘z xotiralariga salom yo‘llayapti, u…
To‘lin oy ufqqa tushib, uni masxaralagan kabi uzun sariq tilini chiqardi. Bu til oyna kabi qotgan suv sathiga tushib, deraza tagigacha cho‘zildi.
“Oltin suvi yugurtirilgan bu kalit – yangi bir xo‘rlikning o‘zginasi, degan o‘y keldi miyasiga. – sanani ham, ismlarni ham, hammasini… ikkovlashib o‘ylab topishgan”.
Yana ikkovini esladi. Endi uy ichida charchoq bir sukunat hokim edi. U faqat quloqlarida jaranglagan sukunatni, o‘zining hayajonlangan qonidan chiqqan shovqinni eshitdi. Endi qon tomirlarida itoat bilan tinch oqar, chakkalariga hurkibgina, go‘yo istamagan kabi tepar edi.
“Balki bularning hech biri bo‘lmagandir? – o‘yladi u. – Balki, men yana, o‘n bir yil avval, Anna tashlab ketgan paytidagidek, isitma ichida alahlayotgandirman? Aslida tomirlarimda haqoratlangan qonim tepyapti, mening go‘zal xotiralarimni allalayapti, o‘tmishimga alla aytyapti: “allayo, alla!”
U deraza tokchasiga chiqib olib, oyga tikilar, ko‘ksiga bo‘m-bo‘sh qo‘llarini bosib, xuddi chaqaloqni allalagandek, tektaknamo tebranardi: allayo, alla.
Qayerdadir, uy qa’rida, olislarda bola yig‘ladi.
“Yig‘la, yig‘la, mittivoy, allayo, alla… – U qo‘llarida xayoliy chaqaloqni tebrata boshladi. – Sening aziz… aziz onang…” – U tamomila boshqa narsa demoqchi, uning g‘ami bois tug‘ilgan qabih, orsiz gap aytmoqchi edi, ammo shu damda bola tinchidi. Uning tasavvurida tungi ko‘ylak o‘yig‘idan chiqarib chaqaloqqa tutilgan oppoq, dumaloq siyna jonlandi. Shu topda bolaga hasadi keldi, rashki keldi, fu!
Kulgili. Ertaga bu chaqaloqni otasidan yashirincha cho‘qintirishadi. “Xi-xi”, – u xayoliga shu fikr kelishi bilan ilondek rohatbaxsh chaqishdan huzurlanib, zaharli xanda bilan xiringlardi. Cho‘qintirgan ota chaqaloqning belanchagiga sovg‘a qo‘yadi. Sovg‘a… Voh!
U karavotiga o‘tirib, og‘ir xo‘rsindi. Xayoliga kelgan ish yelkasidan og‘ir yuk bo‘lib bosar, u hamon ikkilanardi: ha – yo‘q? Ha – yo‘q?
“Men xotirjam, zeriktiruvchi kunlarni… yillarni kechirayotgan edim, – u nima deyotganini o‘zi ham anglamay qolgandi. – Meni juda bo‘lmasa, o‘z holimga qo‘yishsa, o‘z-o‘zimcha yashashga qo‘yishsa bo‘lardi! Eh, Anna, Anna!”
U sahnadagi fojialarda o‘ynayotgan aktyorlardek ulug‘vorlik bilan boshini ko‘ksiga osiltirib, bemaqsad, gangigan nigohlarini polga tikdi. Lekin polni emas, o‘zining oriq, kuchsiz, o‘lik qora qon qotib qolgan havo rang ilang-bilang tomirlar to‘riga o‘ralgan oyoqlarini ko‘rdi.
Dilidagi hamma narsa o‘lik, o‘lik va ixtiyorsiz edi, xayoliga “Balki, shunday bo‘lgani ham yaxshidir… – degan fikr kelishi bilan charchoq va befarqlik hissiga chulg‘andi. – Agar tanobchi bolasining cho‘qintirilishini bilsa-yu, faqat… E, qayerdan ham bilardi?”
U asablari asta-sekin xastalikka o‘xshash nimaningdir ta’siriga uchrayotganini sezdi, barcha bo‘g‘imlari va paylari bo‘shashganini, uni o‘zining uzun, oriq, yalang‘och tanasiga nisbatan nafrat tuyg‘usi qamrab olganini, makkorona o‘ylaridan ko‘ngli ayniyotganini tuydi. “Qara-ya, bu portlatgich shu yerda ekan. – U tungi kursi ustidan paketni oldi. – Agar istasam, ularning baxti jahannamga qulaydi!”
Bunday intihoning teatrga xos jo‘shqinligi uni to‘lqinlantirib yubordi, ko‘ngli yumshab, dilida bir kechada axlat uyumi ustida ochilib, o‘ziga o‘zi mahliyo bo‘layotgan, chirindi o‘rtasida ifor sochayotgan gul singari kutilmagan, tortinchoq, deyarli kulgili bo‘lgan yaxshilik uyg‘onganini payqadi. U kechirdi. O‘zining kichkina guli kosasidan atrofga yarashish changini sepdi, ushbu kutilmagan ezguligi ladandonidan muattar bo‘ylar sochdi, hatto ko‘zlaridan tomgan yoshlar bilan ularning nikohini duo qildi. U to‘satdan yopirilgan tanti kishi fidoyiligidan lazzatlangan jafokash kabi so‘zsiz, ma’yus yig‘lardi.
U qizil tasmani yechdi, ipak qog‘ozni ochdi va maktublar orasidan birini oldi. Ko‘kish konvertda (osmon rangi, Anna!) qunt bilan uning manzili bitilgan, unda dumaloq “n” harfi ajralib turardi. Bu harf hech kim tilga olmagan muhabbat qo‘li bilan bitilgandek, mayin chizgilarda yozilgan edi.
U polga o‘tirdi-yu, dumaloq, yumshoq harflarga labini bosdi. Shu harflarni yozgan, shu dumaloq, mehrli sevgini his qilgan, qunt bilan, ehtiyotkorlik bilan uning ismini bitgan qo‘llarni xayolan o‘pa ketdi…
“Azizim, azizim “n”, – pichirlardi u shavq bilan. – Senda uning go‘zal, mehribon qo‘llari, ishqi yashagan ko‘ksi qolgan. Azizam!”
U aqlini yeb qo‘ygandek edi. Annaning xatlarini bir boshdan, sanama-sana o‘qir ekan, ichiga e’tiborsizlik qilib payqamay qolgan, uyquni tuyqusdan, qo‘pol uzgan shirin zahar kirib kelayotganini sezdi. U yana o‘zini o‘zi uxlatib, uyquning sehriga bandi bo‘lar, endigina tanigan, endigina yutgan, o‘zi qo‘l tekkiza olmagan baxt isidan mast bo‘ldi. U Anna yozgan so‘zlar ko‘pigida cho‘milar, uning xo‘rsinishlari bilan yuvinardi.
Shaharda soatlar bong urdi, lekin u buni eshitmadi, uning vaqtida barcha millar to‘xtagandi. Oy allaqachon botib ketgan. Deraza ortida zulmat va sokinlik hukmron. Faqat ahyon-ahyonda chirildoqlar chirillab qo‘yardi… Tun ularning tovushidan qorong‘i, teran, muattar va yulduzli tuyulardi. Chirildoqlarning kuyida uning orzulari va armonlari yashardi…
Bizning istehzoli hikoyamiz shu yerda nihoyasiga yetsa ham bo‘lardi. Azobli bedorlik oldida ta’zim qilib, eshitilar-eshitilmas, oyoq uchida nari ketib, yorug‘ deraza ortida o‘zining ochiq yaralarini o‘zi yalashiga imkon bersak yaxshi edi. Keling, hikoya tunga kirib keta qolsin… chirog‘i o‘chirilgan, boshqacha tushlar kirayotgan boshqa derazalarga mo‘ralay qolsin…
Biroq qo‘shnining xo‘rozi qattiq qichqirib, orzularni kesib qo‘ydi. Deraza ostida yotgan it xo‘rozning qichqirig‘idan uyg‘onib ketib, jahl bilan qandaydir so‘kishlarni aytib g‘o‘ldiradi. Tepadagi xonada esa yalang‘och Tristan polda xatlarga ko‘milib, misoli orzular buluti uzra o‘tirarkan, sovuq ro‘yo tegib seskanib ketdi.
Yana bizning hikoyamiz uchun sezilmasdan ortga chekinib, shirin orzularidan uyg‘onib, polda bema’nilarcha o‘tirgan shu badbaxt kimsani tashlab ketishiga imkon tug‘ildi. Lekin uning o‘zi uni bulutlardan yerga mana shunday tashlab yuborishlarini, umrbod polda qoldirishlarini istamadi. Axir hayot shunday tugashi, polda, yalang‘och holda, eski ishqiy maktublar uyumi ustida nihoya topishi mumkinmi? Uning o‘zi hikoyaning va hayotning nihoyasini talab qilyapti. Shuning uchun u orqasi sovqotib qolganini sezib, g‘amga botdi, nima qilishni bilmagan odamlardek o‘rnidan turdi…
Oyoq uchida yurib yo‘lakka chiqdi…
Nahotki siz uning o‘zi shuni xohlayotganini ko‘rmayotgan bo‘lsangiz? Hikoya shu yerda, xonada qolishni, bu odam bilan qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, nihoya haqida kelishib olishni, uni o‘zi sodir etishi mumkin bo‘lgan ortiqcha va uyatli axmoqlikdan asrab qolishni afzal ko‘radi. Lekin u bilan kelishishning iloji yo‘q: hammasi tugashi oldidan, u yana bir marta Annaning yaqinligini his etish, uning nafasini yana bir marta eshitishni istaydi.
Qorong‘ida yalang oyoqlari bilan shipillab, erkak kishining qudratli o‘pkadan otilib chiqayotgan kuchli, sog‘lom nafasi eshitilayotgan eshikni paypaslab topdi. Tabiatning ushbu sog‘lom, soddadil nafasi orasida mayin, xushohang, titroq nafas eshitildi. Tovushsiz shabada yengil muslin darpardalarni silkitib, ko‘pikka o‘xshash shaffof matodan o‘tgandek tuyulardi. U zo‘rg‘a nafas olgancha qorong‘i yo‘lakda turar, shu qadar har xil, birlasha olmaydigandek tuyulgan uyqular umumiy tunda qanday chirmashib ketganini tinglardi. U mana shu ikki uyquni xayolan bir-biridan ajratar, ipak pardani titratayotgan shabada kabi yengil uyquni erkalardi. U lablarini bo‘sa uchun juftladi-yu, Annaning nafasi uchgan havoni o‘pdi. Keyin ehtiyotlik bilan eshikka yaqinlashib, unga labini tekkizdi, go‘yo ushbu dag‘dag‘ali, nihoyasiz o‘pich bilan eshikka o‘z ishqining qarg‘ishini abadiyatga mixladi. Va shivirladi: “Alvido, Anna…”
Yo‘lak bo‘ylab qaytar ekan, avf so‘zlarini shivirlar, nosamimiy o‘lish istagi unda o‘z-o‘ziga mahliyo bo‘lgan g‘ussa, o‘z-o‘ziga achinish hislarini uyg‘otardi. Bunday hislar uyg‘onganda odam o‘zini xuddi havas qilarlik jafokashlik shohsupasida turgandek sezadi. Bu qadar behuzurlikka yana kim mubtalo bo‘lganiykin, bu qadar azoblarni yana kim torta olganiykin? Qayerdan to‘pponcha, zahar, o‘zini namoyishkorona tashlay oladigan osmono‘par binoni topib bo‘larkin?
Aslida esa u “engilroq vosita” izlab, xonani timirskilab chi­qayotgandi, xuddi o‘lim emas, uyqu tilga olinayotgandek… Uning ko‘zi arqon, pichoq, balandlikni eslatadigan har bir narsadan qocha boshladi, bularning bari qo‘pol, unga munosib emas… Birdan u qo‘lida Annaning xatlari bog‘langan ipak tasma turganini payqab qoldi. Ha, bunisi uzilmaydi… Sodda makr. Unga bu ishning odatdagi ramziyligi, shoirona vosita ekanligi yoqayotgan edi. Shuning uchun tasmaning pishiqligini sinab ko‘rarkan, bu ishni ham ramziy ma’noda, yuzaki bajardi. Tasma sinovdan oson o‘tdi. Keyin u sirtmoq yasadi, unga boshini tiqdi (ko‘ryapsizmi, bu odam nima qilyapti?), tasmaning ikkinchi uchini esa deraza ilmog‘iga bog‘ladi.
– Xo‘sh, – dedi u, – endi esa – alvido! Hammangizni avf etaman… – derazaga orqa o‘girib, sanadi: – bir, ikki, uch…
Odatda bolalar suvga sakrashga jur’atlari yetmaganda shunday sanashadi. U keskin cho‘nqaydi-da, oyoqlarini ishqalab yuvilgan silliq polga uzatib yubordi…
Butun uyni “gurs” etgan tovush bosdi. Birdan qarasa, poldagi xatlar ustida, oyoqlarini kerib o‘tiribdi. Quloqlarida dahshatli shovqin, boshida qandaydir zarbani sezdi. Bo‘ynida qizil tasma bilan derazadan ko‘chaga yiqilib tushgan kuchuk boladek og‘zini ochgancha o‘tirib qoldi.
O‘ziga kelib ulgurmay eshik ochilib, xonaga ko‘zlarini ishqalagancha tanobchi yugurib kirdi. Polda o‘tirgan odamni ko‘rib hayronlikda baqrayib qoldi. Sal o‘tib yalangoyoq, shosha-pisha kiyilgan, old tugmalari yechilib ketgan xalatda Anna chopib kirdi.
– Voy xudoyim, Toni! – qichqirdi u, qo‘rqqanidan uning kiyimsiz o‘tirganini payqamay.
Tanobchi eshik yonida to‘xtadi. U asta-sekin nima bo‘lganini tushuna boshlagan edi, derazada tasmaning bir uchi osilib turibdi, ikkinchi uchi bo‘ynida… Xayolan shu ikki bo‘lakni birlashtirdi. Tushunarli. Yuzlarida ijirg‘anish aralash hamdardlik ifodasi ko‘rindi.
– Toni, senga nima bo‘ldi? – qo‘rqib ketdi Anna hech narsani tushunmay. U esa polda o‘tirgancha o‘zining qilig‘i isnodga qoldirganini sezib, xuddi Odam Atoning ko‘zlari ochilib, o‘z ahvolini anglaganidek, poldagi xatlarni olib, o‘z uyatini yashirishga urinardi. Shundagina Anna nima voqea ro‘y berganini tushunib, uyatidan qichqirib yubordi-yu, xalati yoqalarini yopdi, ko‘zlarini to‘sdi. U esa ayolning yalang oyoqlariga, bir vaqtlar yozgan ishqiy maktublarini bosib tashlayotgan oyoqlariga tikilar, bor umididan ayrilib, hayotning tub qa’riga yumalab ketgan omadsiz odam singari bema’ni, umidsizlarcha iljayardi…
Tanobchi ham Annaning oyoqlariga qadalgan nigohlarni ko‘rdi, boyaqishning ayanch ishshayishi boisini tushundi (u xatlardan birining muqaddimasini ham o‘qishga ulgurdi: “Yagonam, mening yagonam Toni…”), indamay unga yaqinlashdi-da, bo‘ynidagi kulgili sirtmoqni yechib oldi, xuddi bolani ko‘targandek qo‘llariga ko‘tardi-da, karavotga olib borib yotqizdi.
U dordan yechib olingan jasaddek, ko‘rsatilgan xaloskorlikka qarshilik qilmadi, tanobchiga yashirincha shivirladi:
– Sizlar meni bebaxt deb o‘ylaganmidinglar? Shu sababdan o‘zini o‘zi osadi, deb o‘ylabmidinglar? Ustilaringdan xo‘p kuldimmi? A?

Rus tilidan Risolat Haydarova tarjimasi

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2019 yil 11-son