Кнут Ҳамсун. Қазо (ҳикоя)

1861 йил эсдалиги

Гланлар оиласи бедарак кетган лейтенант Томас Глан хусусида рўзномаларда кўп эълон бериб, сўраб-суриштиришларига қарамай, ундан бирон-бир хабар бўлмади; у қазо қилгани, ҳатто қандай аҳволда ўлганидан ҳам мен яхшигина воқиф эдим.
Очиғи, оиласидагиларнинг беҳуда бир қатъийлик билан уни қидираётганлари мени ҳайрон қолдирмас, ахир Томас тегирмонга тушса, соғ чиқадиганлар хилидан, яна нафсиламрига уни қадрлашардилар ҳам. Уни ҳамон ўзимга рақиб деб билишга қарамай, эсимга тушганда нафратдан қоним қайнаб кетса-да, ҳа, ҳа, мен гарданимдаги қарздан соқит бўлишим керак. У келишган, истараси иссиқ, навқирон ва яна алламбало фазилатлар кони ноёб нусха бўлганидан ҳар қандай кимсанинг ҳам бошини айлантирар даражада эди. У ичингда нима борлигини ўқиб оладигандай ваҳший, ўтли нигоҳ ташлар, бу ҳолати унинг ўзига-да ҳокими мутлақ эканлиги, шуурингда ярақлаб кетар, қолаверса ўзи ҳам буни хўб ҳис қилиб турарди. Бу хусусда бир аёлнинг ривоятнамо миш-мишини эшитганман: «Қачон у менга кўз ташласа, мен ўзимда бўлмай қоламан, у худди кўринмас қўллари билан менга тегинаётгандай бўлади».
Бироқ, беайб парвардигор. Томас Гланда ҳам ўзига яраша қусурлар қўр тўккан, мадомики, мен ундан нафратланар эканман, бу ноқисликларни яшириб ўтиришнинг ҳеч ҳожати йўқ. Ул замонлар Глан шунчалик анойи, шу даражада кўнгилчан эдики, бамисли ёш боладай тегманозик, шу боис теграсида ҳавасманд қадрдонлари гирди капалаклари кўп бўлади. Глан соатларча улар билан ҳар тур аҳмоқона мавзуда баҳслашар, керагидан ортиқча лақиллар, хоҳолар, унга эса фақат шу бемаъниликлар керак эди. Масалан, у бирон-бир семиз одамни таърифласа, уни бир қоп ёғ деб маломатлар ва ўз топқирлигидан маст бўлиб қийқирар, бирон-бир мажбурият боис бу беҳаё гапларни тиншашга тўғри келгацда, мен жуда ҳижолат тортардим. Кейинроқ эса биз бир том остида тирикчилик ўтказишга тўғри келганда унинг қанчалик думбул эканлиги билинди-қолди. Бир эрталаб уйимизнинг хизматчи аёли хонамга кирди-да, нонуштага нима хоҳлашимни сўради. Мен шошиб турардим, ўйлаб ўтирмай: тухумли бир бурда нон, – дедим. Томас Глан ҳам уйимизнинг болахонасида, нақ томнинг тагида яшар, айни паллада менинг олдимда ўтирарди. У бирдан менинг бу луқмамдан завқланиб кетди ва хоҳолашга тушди. «Тухумли бир бурда нон», деб у қайта-қайта такрорлаб, завқланар, бунинг ҳеч бир куладиган ўрни йўқлигидан ҳайратга тушиб ўтирсамда, бир нима деб юбормасликка тиришардим.
Мен бу эски гапларни хотирларканман, унинг беўхшов, дағал, бемаза қилиқлари қаторида, у ғанимим бўлишидан қатъий назар ҳар ҳолда нимадандир мени аянгандай кўринади. Унга нима учун керак эди бу олийжанобликлар? Тўғри, у маст-аласт бўлгандагина, бунақа аҳмоқгарчиликларга берилишини айтишим керак. Бироқ қай ҳолатда бўлганда ҳам бу барибир жиркантирадиган ноқисликлар эмасми?
Мен у билан танишган 1859 йил кузида у ўттиз иккига чиққан, биз ҳамтенг эдик. Ўшанда у бутун юзини қоплаган соқолда, эгнида тўқилган кўйлакда юрар, ёқаси ҳамиша очиқ бўлган бу кўйлагининг юқори тугмаларини ҳам ўтказай демасди. Ўшанда унинг чеҳраси менга фавқулодда келишимли кўринди, аммо уни кўришга кўзим бўлмай қолганда яхшилаб разм солсам, унинг чеҳрасида ҳам меникидан ортиқча ўзига тортадиган ҳеч вақоси йўқ экан, фақат мен ўзимни унингдек намойишкорона тутмайман. Мен у билан кемада учрашиб қолдим, ҳали биз йўлда, кўзлаган манзилимизга етмаган, темирйўлга етмай йўлда қолиб кетмаслик учун дарров арава топишни келишиб олдик. Мен атайин ул жойни айтмаяпман, негаки яна хотирам тирналиб ўтишини истамасдим; Гланнинг оиласидагилар буни виждонан тушунишлари, шунга кўра қидирувни тўхтатганлари дуруст, чунки бор ҳақиқат, Глан мен номини тилга олишни истамаётган манзидда айнан қазо қилгандир.
Хулласи калом, мен Томас Глан билан учрашганимча ҳам у ҳақида нималардир қулоғимга чалинган, шу боис менга унинг асли бир қадар таниш эди. Эшитишимга қараганда, у шимолий норвегиялик ҳеч кими қолмаган, аммо жуда довруқди ва бадавлат бир офатижон ёшгина қизга ишқи тушади, бироқ қизнинг шаъни аллақандай мубҳам тарзда бўлғангач, у билан алоқани узади. У нодонларча қиз қасддан ўзини шундай шармисор ҳолга солган деб лақилларкан. Афтидан, унинг ўзи қизни бунга мажбур қилган бўлиши керак. Чунки бундан Глан ҳеч ютқизмасди. Негаки, ўшанда Томас Глан ишратбоз, ароқхўр, жанжалкаш сифатида отнинг қашқасидек донғи чиққан, шунинг орқасида хизматдан бўшаган пайтлари бўлиб, бу ҳам унга кўнгил очар ўйинларининг қиёмидагидек туюлган, ҳатто аламига бу қасос олишнинг манаман деб турган имкони бўлиб кўринган бўлиши ҳам мумкин.
Ёш жувон билан унинг орасида шунга ўхшаш воқеалар бўлган деб миш-миш қилишар, аммо бошқача гап сўзлар ҳам юрар, айтишларича, у ҳеч ҳам қизнинг насоғига тегмаган, балки қизнинг ота-онаси уни кўрарга кўзлари бўлмаган ва ҳатто уни уйларидан қувиб солишган, қиз бўлса бу муносабатга қарши бирор-бир тадбир ишлатмаган, қайтага уларнинг хоҳиш иродаси билан Глан исмини эшитишдан ҳазар қиладиган, хуллас бир швед графига турмушга чиқиб кетганмиш. Мен бўлса бу гапларга ҳеч ҳам ишонмайман, назаримда Томас Гландан нафратланишим боисми биринчи миш-миш ҳақиқатга яқин, менга бошқалардан кўра, ул воқеа бўлгандай туюлади. Аммо бу воқеалар қай тарзда кечгану унинг машҳури жаҳон маъшуқаси ким эди? Бу хусусда Глан менга лом-лим демаган, мен ҳам бу хусусда ҳеч қачон бирон нарса сўраб-суриштирмаганман. Менга бу зарил қолибдими?
Мен шуни хотирлайманки, кемада гурунглашарканмиз, орамиздан биронтамиз аввал бўлмаган бўлғуси манзилимиз хусусида сўзлашдик.
– Унда меҳмонхона бор экан, – Глан ҳаритадан ўша жойни кўрсата туриб сўзида давом этди, – етганимиз заҳоти дарров жойлашиб олардик. Бу кабилар хусусида менга қони бузуқ инглиз кампир айтиб берган, айтишича борар манзилимиз оқсоқоли қўшни овулда яшаркан, унинг бир гала хотини бўлиб, аёллари 10 ёшдан катта эмас, дёганди.
Очиғи, мен бу ҳақда ҳеч нима эшитмагандим, оқсоқолнинг хотинлари саноғи-ю, қишлоқда меҳмонхона бор-йўқлиги тушимга ҳам кирмаганлигидан лом-лим демадим. Глан бўлса, ғаройиб ҳикояси адоғида ним табассум қилиб қўйди ва бу илжайиш ўшанда менга жуда ҳам ажабтовур кўринганди.
Ҳа, дарвоқе, мен қарийиб унутаёзибман. Унинг келишган қадди-қомати ҳам нуқсондан холи эмасди. Ўзининг айтишича, чап оёғида анча илгаритдан тузалмас ўқ жароҳати бўлиб, оби-ҳаво ўйнаб турар, рутубатли кунларда бу оёғи зирқираб чиқарди.

Бир ҳафта ўтиб биз каттагина кулбага жойлашдик. Эшитганимдек, дурагай инглиз кампир уни меҳмонхона, деб атарди. Оҳ, бу меҳмонхонасини! Меҳмонхона деворларининг катта қисми лой шувоқли, баъзи ўринлардан ёғочлар чиқиб турар, бу ёғочли жойларда ҳамиша аллақандай ҳашоратлар ғужғон ўйнар ва одамга ҳеч тинчлик бермасди. Мен яшаган хона залнинг ёнидагиси бўлиб, унинг хира, камбар деразаси кўчага қараганди. Глан бўлса болахонадаги қоронғу бир чалдеворни танлаган, бу хонанинг ўзидан ҳам бешбаттар – гўрнинг оғзидек хунук деразаси борлиги ҳам рост эди. Қуёш кулбамизнинг похол томини аёвсиз қиздирганидан, туну-кун бу азобга Глан маҳкум, чидаб бўлмас бу жазирамадан ташқари унинг хонасига чиқишга росмана зинапоя ҳам йўқ, шунчаки тиркаб қўйилган, ағдарилардай ғариб ёғочларға тирмашиб, унинг ўз хонасига чиқишга мажбурлигини айтмайсизми? Албатта, бунда менинг заррача гуноҳим йўқ. Мен ҳали, жойлашмасимиздан олдин уни гапга солиб, аввало танлаш имконини унга ҳавола қилгандим.
– Бу ерда хона иккита экан. Кўриб турганимиздек бири пастда, иккинчиси тепада, хоҳлаганингизни танланг.
У иккисига ҳам разм солиб, юқоридагисини танлади. Мен рози бўла қолдим, эҳтимол, менга хонанинг яхшиси қолгандир, лекин бу учун унга ташаккур айтишим керакми? Биз шундай рози-ризолик билан орани очиқ қилиб олгандик. Ҳаддан жазирама кунлар биз овга чиқмасдик. Уйда танда қурардик: О, жазираманинг авжини, нақ ёндиради ўзиям. Тунда эса тўрларни қурт-қумурсқа, кемирувчилардан муҳофаза қилардик, ё пирай, бир сафар тўримизга кўршапалак тушиб қолган ва унинг бир бўлагини кемириб ташланганди; Глан билан буцдай тасодифлар кам бўлмас, бунинг устига у бечора иссиқларда болахона деразасини беркитишни ҳам ҳеч иложисини қилолмас, мени бўлса ҳудойимнинг ўзи ёрлақаганди. Қундузлари биз кулба олдидаги бўйрада чўзилиб олардик. Чекишиб, қўшниларнинг ҳаётини кузатардик. Лаблари қалин қора танли маҳаллий аҳолининг қора кўзлари ҳамиша ялтираб турар, қулоқларида сирға; улар қарийб ялонғоч юришар, фақат сонларида латта ё шапалоқ барглардан боғичларгина кўринар, аёлларининг этаклари янада калта бўларди. Болалар туну-кун сарпойчанг чопишар, катта қорнилари ялтираб кўзга ташланарди.
– Аёллари бунчалик сўлқулдоқ бўлмаса-эй, – Глан менга луқма ташлади.
Баҳслашиш шарт эмас, ҳақиқатдан ҳам аёллари семиз, дейилганча бор. Ҳатто, буни Глан эмас, биринчи бўлиб ўзим пайқаган эдим, аммо буни тилга олишни эп кўрмагандим; қолаверса, уларнинг ҳурматини қилиб, бир нима дегим келмаганди. Кейин ҳаммасини ҳам бадбашара ва семиз деб бўлмас, аксинча мен бир ним ҳунду, узун кокил, марварид тишли дилбар билан танишиб қолдимки, у ҳаммасидан аломат эди. Мен унга илк бора дуч келган кечки паллада у шолипоя рошидаги бўлиқ ўтлар устида узала тушиб, чалқанчасига ётганча, оёқларини ликиллатиб ўйнатарди. Биз тил топишгач, у уйига кетмади, ота-онасиға қўшни қишлокда тунаб қолдим, деб ёлғонлашга қарор қилди ва биз субҳи-содиқдагина зўрға ажрашдик. Глан ўша кечни, жуда ёш, ҳали ўнни ҳам тўлдирмаган икки ўсмир қиз билан ўтказибди. Ҳа, мана унинг шу даражада жирканчликка бориши мумкинлигини кўринг, яна бу шоли ороғи тотими, унинг тоти сархушлигидан юз берган. бўлса керак бу.
Икки кун ўтиб, биз овга жўнадик. Биз чой плантацияларини, шолипояларни, ўтлоқларни ортда қолдирдик, қишлоқлардан ўтдик, тобора ўзимиздан узоқроқ жойларга интилардик, шунда бизга қалин ўрмонда мўъжизадай, умримизда ҳеч кўрмаган дарахтлар учради. Бамбук, манго, тамаринд, тик, туз дарахт, камед ва худо билади яна аллақандай дарахтлар, лекин биз улар ҳақида қарийб ўйламасдик. Дарёнинг суви жилдираб оқар, бир томчи ёмғир тушса, билингудек эди. Биз ёввойи каптар ва хўрозлар отдик, аср палла, бошимиз устида иккита тўти учиб борар экан, иккита қоплон кўринди. Глан мўъжизадай нишонга урар, унинг ўқи ҳеч қачон хато кетмасди; мерганликда мен ҳам ундан қолишмасдим, бироқ, сезишимча, унинг милтиғи меникидан тузукроқ эди чоғи, шундаям, мен ҳам нишонга аниқ уриб турдим, лекин лоф уриш, мақтанчоқлик қилишга ҳеч ҳушим келмасди; Глан эса аксига олиб, лақиллашдан қолмасди: «Бунисини бошидан, бунисини думидан уриб тушираман». У навбатдаги ўлжасига ўқ узишдан илгари шундай дер, қачонки, ўлжа қулаб ётганда кўрилса, у айнан боши ё думидан ўққа учгани рост бўлиб чиқарди. Биз икки қоплонга дуч келганда, Глан сочма билан уларни зўрға нарироққа ҳайдади; мен бўлса; қоронғи ҳам тушди; бор патронларни ҳам ишлатиб бўлдик, дея қайтишни хотирлатдим. Шу дамда унинг нигоҳлари ялтираб, кўриб қўй, мен қанчалик довюракман, сочма билан ҳам қоплонларга ҳамла қилавераман, – дегудек эди.
– Эҳ, аттанг, пақиллатиб ташламаганимни – у менга еб қўярдай қараб, сўзида давом этди.
– Бу ҳаммаси сизнинг чидаб бўлмас даражада ақл билан иш тутишингиз оқибати. Бу учун шунчалик бошқотиришнинг нима ҳожати бор? Ё шунчалик ҳам узоқ умр кўришни истайсизми?
– Агар сиз мени ўзингиздан ақллироқ ҳисоблаётган экансиз, бундан ҳурсандман, – дедим кинояомуз.
– Эй, арзимас ишкаллар учун тортишиб ўтирамизми, – деди у шу онда ўзгариб.
Бу менинг эмас унинг луқмалари эди. Овда у мен билан жанжаллашишга муваффақ бўлмади. Ҳолбуки, тез ўзгармаганда, унинг бемаза гапларидан менинг ҳам қоним қайнай бошлаган ва шу тарзда кетса, охири вой бўлиши ҳам ҳеч гап эмасди. Ниҳоят мен бахайр хотиржам тортиб, ўз соҳибжамолим олдига жўнадим, иккимизнинг ҳам кайфиятимиз жойида деса бўларди. Глан кулба олдида чўкаркан, бизга қараб, бош қимирлатди ва кулиб қўйди. Шундагина Магги унга биринчи марта зингил солиб қаради, менга саволлар бериб, уни роса сўраб-суриштирди. У қизнинг хаёлларини тўзғитиб юбориб, хўб таассурот қолдирганди, бу менга ёмон таъсир этди ва қизга жавобим ҳам шунга яраша бўлгач, тезда бир-биримиздан дилларимиз куйиб, икки томонга ажрашиб кетдик.
Мен буларнинг ҳаммасини оқизмай-томизмай Гланга ҳикоя қилганимда, у буларнинг бари менинг хомхаёлларим эканлигига йўйди. Бироқ, мен унга яна ҳаммасини эслатдим. Чунки, биз кулба ёнидан ўтаётганимизда у менга эмас, айнан Маггига қараб илжайганди. Глан қизиқиб сўради:
– Намунча у кавшангани-кавшанган?
– Билмадим, – дедим мен. – Рост, унинг марварид тишлари ҳеч тинчимайди.
Вой-буй, унинг топган янгилигини; буни менинг ўзим ҳам яхши билардим. Илк бор кўрганимдаёқ диққатимни тортганди – ҳақиқатдан ҳам Магги тўғри келган нарсани оғзига солар, чайнар, унинг оқ марварид тишлари ҳеч тинмас экан, бунда бўлак тот, маза бордек эди. Лекин у нима қулай бўлса пулми, қоғозми, яна аллам бало ҳаммасини чайнаверарди. Балки бунда қандайдир уят бўлиши мумкин-ку. Шунда ҳам у барибир бу ернинг энг олди гўзали эди. Ҳаммаси кундай аниқ, Глан мени ўз мақомига йўрғалатмоқчи бўлган.
Кейинги кеч биз яна Магги билан ярашиб олдик ва Глан ҳақида бошқа чурқ этмадик.

III

Бир ҳафта ўтди, биз ҳар кўни овга борардик ва бир талай ёввойи жониворларни қийратардик. Бир эрталаб эндигина ўрмонга кирган эдик ҳам, Глан мени қўли билан тўхтатиб, шивирлади: «Қимирламанг!» У бир лаҳзада милтиғини олдинга ўқталиб, тепкини босиб юборди. У ёшгина қоплонни жаҳаннамга жўнатгани аниқ эди.
Мен ҳам уни нақд бўғзидан отишим мумкин эди, Глан бу имкониятни бермади, отини эртароқ қамчилаб қолди. «Энди роса кўкрагига уради!» – хаёлимга ярқ этиб шу фикр урилди. Биз йирқичнинг ёнига югургилаб етдик, ўқ уни жойида қулатган, чап биқинини ўпириб кетиб, белига ўрнашганди.
Буни мен ҳам қойиллатардим, шуни билдириб қўйгим келди:
– Мен ҳам сиздақа отаолардим.
Глан менга кўз ташлаб қўйди.
Мен яна қайтардим:
– Ё сиз мерганлигимга шубҳа қиласизми?
Глан яна жавоб қайтармади. У болаларча анойилигини яна бир бор кўрсатди. Ўлик йиртқични яна бир отди ва бу сафар ўқ қоплоннинг бошини мажақлади. Мен унга тамоман ҳайрат билан анқайиб қарадим.
– Қаранг-а, – тушунтира кетди у, – зўрға биқинига текканини, – буям менинг отишга ноқобил чўқчилигимни кўрсатади. Унинг кесатишини, шу оддий юмушда ҳам ўзини мақтанчоқликдан сақлай олмагани кўзида шундоқ шуълаланиб турарди. Мана думбуллик. Бироқ мен ўз дардим билан эдим, уни изза қилиб ўтирмадим
Кечки пайт ортга қайтганимизда, қоплоннинг боши атрофида бир талай шу ерликлар йиғилганди. Глан уларга изоҳ учун биз уни эрталаб отгандик, деб қўйди ва бошқа чайналиб ўтирмади. Одамлар орасида Магги ҳам ҳозир эди.
– Уни ким ўлдирди? – Магги сўраб қолди.
– Эрталаб биз отгандик, мана қара, унинг икки жойида жароҳати бор, – у бирдан йиртқичнинг жасадига ўгирилиб, унинг боши ва биқинидаги жароҳатларни кўрсатди.
– Менинг ўқим накд шу ерига текканди, – деркан у қоплоннинг биқинидаги ўйиқни кўрсатди, унинг ўйламай лақиллашдан шу келиб чиқдики, гўё мен қоплоннинг бошидан отган бўлиб чиқардим. Мен эса билмадим нима учун, унинг бу луқмасини тўғрилайдиган аҳволда эмасдим. Сўнг Глан қоравойларни гуруч ароғи билан сийлади-да, ҳеч қачон ўзида кузатилмаган ҳафсала билан ҳиргойи қилишга тушди.
– Бундан чиқди, қоплонни иккови ўлдирибди-да, – Магги секингина ғулдираб қўяркан, унинг фикри ҳаёли фақат Гланда, унга термулгани-термулган эди.
Мен унга терс бир ҳаракат билан дедим:
– Намунча унга маҳлиёланиб қолдинг? Мени кўрмай қолдингми дейман?
– Кўриб турибман, – қиз истамай жавоб қайтараркан, қўшимча қилди, – мен бугун албатта келаман, эшитдингми.
Глан айнан ўша кунлар хат олганди. Кема орқали келган бу нома таъсири ҳақида шуни ҳис қилгандим-ки, моҳиятдан нома такдирни 180 мил ўзгартирар даражада эди. Хатдан аёлнинг нафаси уфурар, пайқашимча, у Гланнинг бир пайтлардаги қадрдон ҳамрози, олий мақом жувондан келганлиги бегумон эди. Глан номани ўқиркан, асабий хоҳолади ва ўзига нотинчлик келтирган бу ҳолатни унутмоқ мақсадида бўлса керак, босиб-босиб аччиқ чой хўплади. У кўп ўтмай жимиб қолган бўлса-да, чеҳраси тундлашиб, кун бўйи қўлларини бир-бирига халпанжа қилганича, олисдаги бир нуқтага термулиб ўтирди. Глан ўша кечқурун компаниянинг қари ароқхўри, шу ерлик калтабақай ва унинг ўғли билан роса бўкиб ичиб ўтираркан, бир пайт менга кўзи тушиб қолди ва эҳтирос билан бағрига тортиб, ҳоли- жонимга қўймай, ичишга даъват этди:
– Бугун сиз жудаям одамнинг жони бўлиб кетибсиз, сабабини билсак бўладими?! – сўрадим.
Шунда у қаҳқаҳа отиб деди:
– Биз сиз билан дунёнинг бир чеккаси Ҳиндистондаям ўз еримиздек ов қилиб юрмаётирмизми? Бу кулгули эмасми? Келинг, бутун дунёга эгалик қилишимиз учун ва барча-барча офатижон эрли ва боши очиқ аёллар учун, олис ва яқин малаклар учун қадаҳ кўтарамиз. Ҳа-ҳа! Тасаввур қилинг! Эрли аёл-а! Энди бошида эри бўлатуриб номаҳрам эркакка ўзи ўзини таклиф қилаяпти-я!
– Графиниями! – Мен истеҳзо билан дедим. Менинг кесатиғим нишонга бехато текканди. У худди ит каби тишларини иржайтирди, чунки мен ишонч билан гапирган сари, ҳанжар айнан юракни топиб бораётган эди. Бирдан унинг чеҳраси тундлашди, қовоқлари учишга тушди, афтидан у ўз хатосини ортиқча лақиллаб қўйганини пайқаб қолди. Унинг бадбахт сирига ким ҳам зор эди, дейсиз? Бироқ шу пайт айнан бизнинг кулбамизга бир неча болачалар бақир-чақир билан ёпирилишди.
– Уҳ, йўлбарслар, йўлбарслар.
Шундоқ қишлоқнинг четидаги бутазорда, дарёдан ўтадиган жойда йўлбарс бир болага чанг солганди. Глан бўкиб ичганига қарамай яна ичиб олди, ниҳоят, нафси қонди чоғи, шу заҳоти милтиқни олди-да, бошига бирон нарса илмай ҳам, бутазорга отилди. Қизиқ, англаш душвор эди, нега у сочмадан олмай, якка ўқнинг ўзи билангина чиқди ё шунчалик у довюракмиди? У дарёни кечиб ўтди, бу хавфсиз, негаки, ҳамишагидек ёмғир олдидан дарё ўзайи қуп-қуруқ, бўм-бўш эди. Ҳеч қанча вақт ўтмасдан бирин-кетин икки ўқ овозини эшитдим, кетидан учинчи ўқ янгради… «Бир йиртқич учун уч ўқ отилди-я, – ўйлардим, икки ўқ билан, ҳатто шер ҳам қулаши шубҳасиз, бунда эса бор-йўғи йўлбарс…» Бироқ уч ўқ ҳам хато кетган, Глан етиб борганида, йўлбарс болани тилка пора қилиб, қарийб еб бўлаёзган эди; Гланнинг бунчалик маст-аласт кўрилмаганини ҳам хаёлдан соқит қилиб бўлмайди.
Тун бўйи у қўшни ҳужрада, мен кимлигини билмаган бир бева аёл ва унинг икки қизалоғи билан айш-ишрат қилди.
Икки кун кейин ҳам Глан ўзига келмаган, бутун эмин-иҳтиёри шишадоши ихтиёрида эди. У мени кўриб, олдига чорлаганда ўзини ирода қилолмас даражада бўлсаям, дона-дона қилиб рашкчи эканлигимдан сўзлади:
– Сизнинг ақлингизни рашк олиб қўйган!
– Рашк! Мен-а рашк қиладиган!
– Барака топкур, – дейман. – Мен нимани сиздан рашқ қилишим мумкин? Мен-а!
– Йўқ, йўқ, албатта сиз рашк қилмайсиз – жавоб берди ва бу жавобига алоқасиздай деди: – Аксига мен бугун ҳам Маггини кўрдим у ҳамишагидек кавшаниб юрибди.
Мен тилимни тишлаб қолдим ва бундан тезроқ узоқлашдим.

Биз яна овга борадиган бўлдик. Глан менинг олдимда ўзини айбдор ҳис қилганидан кечирим сўради.
– Умуман ҳаммаси жонимга тегди, қандайдир адашган ўқ чаккамни безаса яхши бўларди.
Яна графиниядан келган хат унинг ҳаловатини бузган чоғи, шуни ўйлай туриб унга дедим:
– Нима эксанг, шуни ўрасан-да!
У кун ўтган сари тунд ва камгап бўлиб борар, ичишни бас қилган, миқ этмас, лаб-лунжига эса қараб бўлмасди.
Кунлардан бир куни мен тўсатдан деразам олдида хуррам овозларни эшитиб қолдим, қарасам, тараллабедод Глан Магги билан шакаргуфторлик қилиб ўтирибди. Бари сир-асрорим хаёлимдан кўтарилди. Афтидан, қиз тўғри уйидан келган, енгилтак Глан ғараз билан уни номаъқул бир ишга ундамоқчи бўларди. Ҳа, улар айни менинг деразам тагида дунёни унутиб, бир-бирларига суйкалишарди.
Мен бирдан титраб кетдим, юлқиниб милтиқни олдим-да, тепкини босдим, бироқ у ўқсиз экан. Сўнг ташқарига чикдим-да, Маггининг қўлидан ушлаб, уни бутун посёлка олдидан олиб ўтдим; Глан эса бу орада хонасига кириб, бекинди.
– Нега, сен яна у билан гаплашдинг? – мен Маггидан сўрадим.
У жавоб қилмади.
Бу менинг жонимни ҳиқилдоғимга келтирган, юрагим англовсиз тарзда тез урар, бу ҳолатдан чиқишим жуда машаққат эди. Мен ҳеч қачон Маггини бу даражада гўзал кўрмаган, ҳатто оқ танли хурилиқолар ичида ҳам бунақа кўҳлисини учратмагандайдим, рости мен унинг қора танлиларга мансублигини ҳам унутаёзган, ундан бўлак дунёи дун хаёл имдан абас бўлгацди.
– Айтгин, – дедим мен, – нега сен яна у билан гаплашдинг?
– У менга ёқади.
– У сенга мендан кўра кўпроқ ёқадими?
– Ҳа.
Демак, қизга мендан кўра Глан маъқул экан, менинг Гландан қандай кам жойим ё кусурим бўлиши мумкин? Кундай аёнки, мен ҳамиша очиқ кўнгиллик билан унинг кўнглини овлайман, доим қизни пул ва совғалар билан сийлайман, у-чи?
– Глан сенинг устингдан кулгани-кулган, айтишича, қачон қараса, оғзингга бир нарсани тиқиб, кавшаниб юрармишсан, – дедим ўчимни олаётгандек.
Аввалига қиз бу кулги сабабига тушуна олмади, бироқ мен ҳам уқтиришдан қолмадим. Сенинг бу одатинг Гланга ёқмайди, шу боис у сени мазаҳ қилаётибди. Охири унинг фикри-тасаввурини сал ўзгартиршга муваффақ бўлдим.
– Магги эшитиб ол, – деб давом этдим мен, – сен истасанг, бир умр меники бўласан. Сен мен билан кетасанми? Мен доим шу ҳақда бош қотираман, эшитаяпсанми, мен бундан кетсам сени ҳам бирга ватанимга олиб кетмоқчиман. Сенга уйланмоқчиман. Унда маза қилиб бирга умри гузаронлик қилардик. Қандай, маъқулми?
Бу ваъдалар ҳам унга таъсир этмасдан қолмади. Магги яйраб кетди ва бутун айланиш давомида чакаги тинмади. Гланни у бор-йўғи бир сафар эслади ва сўради: .
– Глан ҳам биз билан борадими?
– Йўқ, у биз билан бормайди! – қатъий қилиб айтарканман, давом этдим. – Ё сен бундан афсусланаётирсанми?
– Йўқ, йўқ, – шошиб-пишиб деди у, – мен хурсандман.
Бошқа у Глан ҳақида гапирмади, мен тинчландим. Ва у мен чорласам бажонидил лаббай дейдиган бўлди.
Икки соатлардан кейин, мен ёлғиз қолганимда, уриниб-суриниб Гланнинг олдига кўтарилдим ва унинг нозик қамиш эшигани қаттиқ тақиллатдим. У хонасида эди. Мен унга:
– Сизни огоҳлантириш учун келдим, эртадан бошлаб бирга овга чиқмасак, – дедим.
– Нима учун?
– Шунинг учунки, ўзимни доим ҳам ирода эта оламан деб айтолмайман, тўсатдан энсангизни нишонга олиб қўйсам ҳам ажаб эмас.
Глан ҳеч нарса демади, мен ҳам ўз хонамга тушиб кетдим. Яна шунча гапдан кейин яна нимага деб сўрашини, бу огоҳлантиришимдан кейин у ҳеч қачон мен билан овга бормаслиги керак, деразам остида бир-бирига суйкалиб, баланд овозда ўйин-кулги қилганини нима деб ўйлаш керак. Умуман, агар хат келиб, ҳақиқатдан ҳам уни чорлашаётган бўлса, бу нега ўз ватанига кета қолмайди? Йўқ, бунақаси ўтмайди. У эса ҳамиша тишини ғичирлатиб, ҳаммасини бой бергандай вишиллайди. «Арзимайди! Арзимайди, менга тўртдан бири бўлгандаям!»
Бироқ бу воқеанинг эртаси куни, огоҳлантиришимга қарамай, тонготарда Глан менинг тўшагим олдида пайдо бўлиб, бақирди.
– У, бобой, қани бўлинг, вақт бўлди. Ҳаво ҳам аъло даражада. Баайни ов учун, кечага сўзларни ҳаёлингизга хам келтирманг. Сиз ўзи гарт беҳуда гап қилдингиз.
Ҳали соат тўрт бўлмаганига қарамай, мен ҳам шу чоғ ўрнимдан сакраб турдим ва кечага гап-сўзларимга бепарво тайёргарлигимни кўрдим. Мен унинг кўз олдида милтиқни ўқладим. У айтгандай ҳаво у қадар эмас, ёмгар томчилаб турар, у айнан таҳқирлаш учун бу гапларни ўйлаб топганди. Бироқ мен ҳам қасди-бастига олиб, чурқ этмадим.
Ҳар ким ўз хаёли билан кун бўйи бутун ўрмоқца тентираб юрилди, биз қанча-қанча хилват, овга қулай жойлар қолиб, бошқа ўринларда, тамоман бошқа бир юмушга машғулдек кезиндик. Кун яримлаб қолганда Глан мендан бироз олдинда, мен уни саранжомлаш учун айни қулай ўринда нима учундир атайин кетиб борарди. У айнан милтиғим оғзига тўфи жойда борар, бу ҳам ўйлашимча, фақат мени таҳқирлаш учун эди.
Ҳар қалай, биз ҳеч бир мажорасиз ортга қайтдик. Ҳеч қиси йўқ, бу ёғига чидаш қийинмас, оз қолди, ҳадемай Маггини кўриш билан буларнинг бари унутилади.
– Ҳаётимдаги энг узун кун бўлди назаримда бугун, – деб қолди Глан кеч палла, биз кулбаларга яқинлашай деб қолганимизда.
Кун бўйи орамизда айтилган гап бор-йўғи шу эди. Кейинги кунларда у жуда тушкун руҳда юрар, эҳтимол буларнинг барига ўша нома боис эди.
– Мен ортиқ чидолмайман. Йўқ, қўлимдан ҳам ҳеч нарса келмайди. – Тунда у шундай деб ҳайқириб юборгани бутун уй ичига эшитилди. У ўзининг бадбин руҳида шу даражага етиб боргандики, соҳибамизнинг энг хушмуомала сўраб-суриштиришларига ҳам жавоб қилмас, уйқусида алақсираб чиқарди.
«Ҳа, рост, унинг виждони тоза эмас! – ўйлардим Мен, – қаранг, уйда ҳам туз тортмади. Қийналишлари тушунарли, ахир уни итдек ҳайдаган Хонадонга яна қандай юз билан кириб боради. Бунда ҳаммадан ҳам кўп ўз такаббурлиги ҳалақит бераётгани аниқ!»
Магги билан ҳамишагадек Гланнинг олдида кўришиб юрсам-да, у бу ҳақда гапирмасди. Бундай қарасам, Маггининг жағи қимирламас, ҳар доимгидек чапиллатиб юришни у ташлабди, мен бундан қувониб кетдим. Хаёлимда ўзимча ўйлардим: қандай яхши бир кусурини ташлабди, мен бўлса уни икки баробар кўпроқ севаман. У бир Глан ҳақида, шунда ҳам эҳтиёткорлик билан сўраб қолди: – У ҳаста эмасми? Бирон ёққа кетгани йўқми?
– Ҳали унинг уни ўчганича йўқ, демак ҳеч қаёкқа ҳозирча гумдон бўлмаган, – қўрслик билан дедим мен, – албаггта, хонасида ағанаб ётгандир. Менинг учун бунинг ҳеч бир қизиғи йўқ. У роса кўнглимга теккан!
Бироқ биз уйга яқинл ашиб келар эканмиз, Гланга кўзимиз тушди, у буйра устида узала тушиб ётар, қўлини боши остага болиш қилиб, осмонга термулиб ўтарарди.
– Бахтга қарши, ана у, ётибди, – дедим мен.
Магги шундай деяр-демасимдан унга қараб чопди, ҳатто мен уни ушлаб қолишга ҳам улгурмадим. Магги севинч билан ҳаллослаб деди:
– Энди мен оғзимга на перо, на пул, на қоғоз тиқаман, қарасангчи, мен оғзимни чапиллатиб, кавшаниб юришни бутунлай ташладим.
Глан зўрға қизга қаради, яна тезда нигоҳини осмонга бурди, биз Магги билан кетдик. Мен эндигина ҳалиги қилиғи учун уни койишга киришган эдимки, у берган ваъдасига ҳилоф равишда яна Гландан гапираверди, унинг ёнида бўлишни хоҳлаётганини билдирди.
– Ҳим, демак, сен – бундан чиқди унинг учунгина чайнашни бас қилибсан-да, шундай эмасми??
– У миқ этмади. Бу қилиғи яна нимаси, менга жавоб беришни ҳам хоҳламаса?
– Жавоб бер, унинг учун шундай қилдингми?
– Йўқ, йўқ, – жавоб қайтарди у, – буни мен сен учун қилдим.
Қани энди мен ҳам шундай деб ўйласам.
Нега у Гланнинг кўнглини олиш учун бунчалар уринади?
Кечқурун Магги келишга ваъда берди ва келдиям.

У ўнларда келди, ташрифи қулоғимга чалинган овозидан билинди.
Магги қўлида бола кўтариб олганича, гўдакка қаттиқ-қаттиқ гапирарди. Нега у бола билан келибди? Яна нега уйга ҳам кирай демайди? Мен уни зимдан кузатарканман, унинг гўдакка қаттиқ-қаттиқ сўз айтиши, огоҳлантириш қўнғироғидай менга туюла бошлади ва бунинг устига унинг нигоҳи болахонадаги Гланнинг хонасидан узилмаётганига ҳам кўзим тушди. Глан унга бош ирғаб қўйдими, ё қўлини силкитдими?
Пастдан бунга жавобандай қизнинг овози янгради. У бола билан гаплашар, аммо нигоҳи тепага қадалганди, ўзимча ҳаммасини англаб етдим.
Мен ирғиб туриб, унинг қўлидан ушлаб, хонага олиб киргим келди, бироқ шу пайт унинг ўзи болани қўйнидан бўшатиб йўлакдаги эшигимизга кирди. Мана ниҳоят ҳозир унинг таъзирини бериб қўяман.
Магги қандай қилиб ичкарига кирганини эшитиб турдим. Хато бўлиши мумкйн эмас, у қарийб хонам олдига етиб қолганди. Бироқ, у менинг олдимга кириш ўрнига зинапоя орқали юқорига кўтарилаётганини, бир амаллаб болахонадаги Гланнинг ҳужрасига етганини жуда аниқ эшитдим. Мен хонам эшигани ланг очганимда, Магги қарийб кўтарилаёзганди.
Сўнг қамиш эшик қаттиқ ёпилди ва ҳеч сас эшитилмай қолди. Буларнинг бари ўнларда бўлди.
Мен хонамга кириб, алламаҳал бўлишига қарамай, милтиқни олиб, ўқладим. Сўнг тепага кўтарилиб, Глан эшигининг ортидан қулоқ солдим. Унда Магги борлига, улар аллақачон апоқ-чапоқ бўлиб кетгани менга билинди. Мен пастга тушдим, бироздан кейин яна тепага чикдим. Бироқ ҳаммаёқ сув қуйгандай жим-жит эди. Мен эшик ортида туриб, улар уйғонишини кутардим. Соат уч бўлди, тўртдан ўтди, бешлардагана улар уйғонишди. Мен ул воқеа ҳақида ўйламасдан фақат ҳозир ҳақида хаёл суриб, «Уларнинг уйғонгани яхши бўлди-да», деб пичирладим. Шу палла хонадон соҳибасининг вағур-вағури эшитилиб қолди, у-бу алфозда менга кўзи тушишидан, хавфсираб, пастга тушишга шошилдим. Қулоғимга ҳамон Глан ва Магги уйғонгани, гаплари кириб турар, мана у кетмоқчилигиям билинди.
«Ҳалигина у шу ердан ўтаркан, елкаси хонам эшигига тегиб, ўтган, бироқ эшикни очмаган, зина бўйича юқорига кўтарилганди. Мана ўша чирик, тўрт ёғочли зина, ҳадемай унинг ўзи шундан пастга тушиб кетади». Хонамда ўтириб ўйлаганим-ўйлаган эди. Тўшагим ғижим бўлиб ётар, мен бир зумга унга чўзилишни хаёлимга ҳам келтирмасдан, дераза олдида ўлтиргунча милтиғим билан машғул эдим. Юрагим титрар, қовлиқар, у кўксимда йўқ даражада эди.
Ярим соатлардан кейин зинада Маггининг қадам товушлари эшитилди. Мен деразадан энгашиб, у қандай уйдан чиқаётганини кузатдим. Унинг этаги тиззасига ҳам келмас, эгнида калта чит кўйлак, елкасида Гланнинг шарфи солинганди. Афти ангорида бирон бир ўзгариш сезилмас, фақат юбкаси ғижим эди. У ҳамишагидек, юрайми-юрмайми дегандек нозли қадам босарди. Ё пирай, у менинг деразамга қиё ҳам боқмади, шундй ўтди-кетди.
Кўп ўтмай Глан олдимга кирди. Унинг ов учун ҳамма жиҳози тахт, милтиғи ўқланган, чеҳраси эса ниҳоят тунд эди. Одатдаги муқоми менга таъзим ҳам қилмади. У дид билан ясан-тусан кийинганди. «Саруполарини, худди куёвларникидек» – ўйлардим мен.
Мен ҳам шошиб-пишиб унинг ортидан чиқдим, жим борардик. Ўйнаб-ўйнаб у икки тус товуқни шафқатсизларча йўқлик оламига жўнатгандиям, дарахт остида нимадир қовуриб, тушлик қилганда ҳам бировимиздан садо чиқмади. Ярим кун шундай адо бўлди.
Ҳеч кутилмаганда Глан бирдан бақириб қолди.
– Сйз ўзи ростдан ҳам милтиғингизни ўқладингизми? Тўсатдан бирортаси ҳамла қилиб қолса, нима қиласиз?!
– Ҳаммаси тахт, хотиржам бўлинг, – жавобига мен ҳам бақириб дедим. У шу он буталар орасига кириб ғойиб бўлди. О, қандай аломат бўларди, шу паллада уни худди итдай отиб ташлаганимда. Бироқ қайга ҳам шошади, афтидан у ҳам хаёлимда нима айланиб юрганини яхши биларди, шу боис ҳам мен милтиқни ўқлаганимни қайта-қайта сўраб, аниқ билмоқчидай эди. Оҳ, янги кўйлагини кийиб олиб, ясан-тусан қилиб олганини; ҳеч бўлмаса бугун ўз калондимоғлигидан қолса эди, бу бўлса қаноти бўлмаса ҳам кўқда учиб юргудек тутади ўзини.
Куннинг белгисиз бир вақтида у ҳаддан қаҳрли, ранггида ранг қолмаган алфозда менга қаради ва деди: Йўқ, йўқ, бунисига ҳеч чидаб бўлмайди! Ҳа! Ҳа, сиз ўзи милтиқни ўқлаганмисиз?
– Сизда ўзи патронлар борми?
– Яхшиси ўз милтиғингизнинг дардини енг, – десамда унинг бетоқатланаётгани менга аён эди.
У яна олд томонга ўтиб кетди. У жимгина, бошини хам қилиб бораркан, мен орамиздаги масофани аниқ белгиладим. Орадан ўтган бир соатлар давомида каптар отдим. Яна милтиғимни ўқлаб олдим. Милтиқни ўқлар эканман, Глан дарахт олдида туриб, менга зингил солди ва ҳақиқатдан ўқ жойлаётганимнинг гувоҳи бўлгач, тасаввур қиласизми, худди тўйлардагидек ҳиргойи қилишга тушди. «Қаранг маракага келгандек, ясан-тусан қилиб олганини. Қўшиқ айтмокда – ўйлардим мен, – кўриниб турибди, бугун у ўзини алоҳида, енгиб бўлмас даражада тутмокда». Кейин у тўғри менинг рўпарамда пайдо бўлиб, бошини кўтариб олди, майда қадам ташлаб, ҳиргойисини давом эттирди. У яна менинг милтиғим оғзида борар, худди шу пайт, тўй ашуласини куйлаётганида ҳаммаси юз бериши керак деб ўйлаётгани шундоқ сезилиб турарди. Бироқ ҳеч нарса юз бермади. У ҳаммасини сайри томошага чиққандай, тугатди. Майли ҳеч қиси йўқ.
– Эй, бугун ҳеч омадимиз юришмади-да, – деркан, у менга гўё ҳиргойи қилгани учун ҳижолатли кулиб қаради. Унинг бу беғубор кулгиси ажойиб, аслида кулгиси ортида кўз ёшлари тиқилиб турганини пирпираб учаётган қовоқларидан ҳам билса бўлар, ҳатто намойишкорона кулиб турган бўлса ҳам бу шубҳасиз эди.
Мен унга бир ожиза эмаслигимни жуда яхши билар, бунақа ҳазиллар ўтмаслигини билгани сари, асабийлашар, атрофда чарх уриб, гоҳ ўнгдан, гоҳ чапдан пайдо бўлар ва тўхтаб, ниманидир аниқ кутарди. Соат бешларда янграган ўқ товушидан бирдан қалқиб тушдим, ўқ менинг чап кулоғим тепасидан чийиллаб ўтганди. Мен нигоҳимни кўтариб олдга қарасам, Глан бир неча қадам нарида туриб, менга термулар ва унинг милтиғи оғзи тутаб турарди. «Нима бало, у мени отмоқчи бўлдими?» Мен унга қараб:
– Шунча ҳам уқувсизлик билан отадиларми, сиз нишонга тегизаолмадингиз-ку, – дедим.
Бироқ, у ҳеч қачон ёмон отмас, нишонга олишда ҳеч ҳам адашмасди, мақсади, мени ғазаблантиришми?
– Оҳ, ярамас-эй, нимага қарайсиз, ўч олсангиз-чи, – у бақириб берди.
– Ҳаммасининг ўз вақти-соати бор, – дедим мен тишимни тишимга кўйиб.
Шундай биз юзма-юз туриб, бир-биримизга қарарканмиз, Глан елкаларини қисиб менга қичқирди:
– Қўрқоқ.
Оҳ, у яна мени “Кўрқоқ” деб ҳам атади- я! Мен милтиғимга ёпишиб, уни нақ юзига тўғриладим-да, тепкини босдим.
Нима эксанг шуни ўрасан!
Глан оиласидагиларнинг бу одамни қидирувни давом эттираётганлари беҳуда. Мени марҳум ҳақидаги алмисоқдан қолган аҳмоқларча маълумотлар жаҳлимни чиқаради. Томас Глан Ҳиндистондаги бир овда, бахтсиз ҳодиса туфайли бир дайди ўқдан паймонаси тўлган. Суд унинг номи ва қазо кунини расмийлаштириб, бир жилдга тикиб қўйибди. Ўша расмий қоғозда ёзилганига кўра у ўлган, айнан бир дайди ўқ зарбидан ўлган, ўлган эшитдингизми?

Вафо Файзулло таржимаси
«Ёшлик» журнали, 1998 йил, 3-сон

ГЛАННИНГ ЎЛИМИ

Гланлар оиласи лейтенант Томас Гланнинг бедарак йўқолгани ҳақида газеталарга хоҳлаганча эълон бериши мумкин; уни барибир топишолмайди. Глан ўлган, мен ҳатто унинг қандай ўлганини ҳам биламан.
Аслида оиласининг уни бунчалик зўр бериб қидираётгани мени таажжублантирмайди, чунки Томас Глан ажабтовур одам эди ва, умуман олганда, уни ҳамма яхши кўрарди. Буни тан олмай иложим йўқ, лекин шахсан ўзим Гландан ҳали-ҳануз ижирғанаман ва уни нафрат билан эслайман. У жуда келишган, ёш ва атрофидагиларни мафтун этадиган даражада истарали эди. Йиртқич ҳайвонникидай ўтли нигоҳини қадаганида унинг измига бўйсунганингизни сезмай қолардингиз, қараши ҳатто менга ҳам таъсир қиларди. Адашмасам, бир хоним шундай деганди: “У менга қараганида ўзимни йўқотиб қўяман; гўё менга қўл теккизаётгандай туюлади”.
Лекин Томас Глан нуқсонлардан ҳам холи эмасди, модомики ундан нафратланарканман, қусурларини яширмасам ҳам бўлаверади. Баъзан у шу қадар содда, енгилтабиат бўлиб қолардики, боладан фарқи қолмасди, ким билсин, балки шу кўнгилчанлиги боис аёлларнинг эс-ҳушини ўғирлагандир. Глан аёллар билан соатлаб гап сотар, уларнинг аҳмоқона қилиқларидан қотиб-қотиб куларди, аслида, аёлларга бундан ортиқ нима керак? Масалан, бир сафар у хўппа семиз бир одам ҳақида: “У иштонини ҳам ёғга тўлдирса керак”, деганди. Кейин ўйлаб топган бу гапидан ўзи яйраб кулди. Агар мен шундай гапни гапирганимда уятдан ерга кириб кетган бўлардим. Бир кулбада яшай бошлаганимиздан кейин ҳам у ғирт аҳмоқ эканини кўрсатди: бир куни тонгда хонамга уй бекаси кириб: “Нонуштага нима келтирай?”, деб сўраганди, мен шошиб турганим учун: “Тухум билан бир бурда нон”, дедим. Чордоқда, шундоққина томнинг тагида яшайдиган Томас Глан ҳам хонамда ўтирувди – гапимни эшитиб у ичаги узилгудек кулди. Кейин ўқрайиб қарагунимча: “Тухум билан бир бурда нон”, деб тўтидай такрорлайверди.
Агар бошқа камчиликлари ҳам эсимга тушиб қолса, айтиб бераман, чунки Глан менинг душманим, уни аяб ўтирмоқчи эмасман. Бу ерда кўнгилчанликка ўрин йўқ. Тўғри, у фақат маст пайтида майнавозчилик қиларди. Бироқ ароқхўрлик ҳам жирканч иллат-ку, ахир?
1859 йили кузда Глан билан танишганимда у ўттиз иккига кирганди, биз тенгдош эдик. У қалин соқол қўйган, кенг ёқали тўқима кўйлак кийгани етмагандек кўпинча кўйлагининг юқори тугмасини ҳам қадамасди. Унинг бўйни дастлаб менга жуда чиройлидай кўринди, лекин бора-бора Гланнинг душманига айланганимдан кейин бўйнининг меникидан ҳеч ҳам фарқ қилмаслигини пайқадим. Шунчаки мен бўйнимни ҳаммага кўз-кўз қилмайман. У билан паромда танишдим, йўлимиз бир эди. Агар манзилимизга поездда боролмасак, биргалашиб арава ёллаймиз деб келишиб олдик. Гланнинг қаерда ўлганини айтиб қўймаслик учун биз йўл олган жойнинг номини атайлаб тилга олмаяпман; лекин Гланнинг оила аъзолари бемалол қидирувни тўхтатишлари мумкин, чунки Глан айнан биз йўл олган ўша жойда ўлганки, у ернинг номини мен айтмайман.
Аслида мен Томас Глан ҳақида унинг ўзини кўрмай туриб эшитгандим, бу исм менга таниш эди. Унинг Шимолий Норвегиядаги бир оқсуяк меросхўр қиз билан севишгани, кейин нимадир қилиб қизнинг обрўсини тўккач, қиз орани очиқ қилганидан хабарим бор эди. Ўшанда Глан севгилисидан ўч олиш учун ўзини ўлдиришга қасам ичган. Қиз эса пинагини ҳам бузмаган. Унга нима? Ана шундан кейин Томас Гланнинг исми элга достон бўлган, у айш-ишрат ва ичкиликка берилиб, жанжал чиқаравергач, хизматдан бўшаган. Попугини пасайтириб қўйганлардан ўч олишнинг йўлини қаранг!
Тўғри, унинг ўша ёш хоним билан муносабатлари ҳақида бошқачароқ миш-милар ҳам тарқалганди. Айтишларича, аслида айб Гланда эмас экан. Аслида қизнинг ота-онаси Гланни ҳайдаб солишибди, ёш хоним ҳам уларга қаршилик қилмабди, чунки меросхўр қизга шведциялик бир графдан совчи келаётган экан. Бу миш-мишга мен ишонмайман, менимча, биринчиси ҳақиқатга яқинроқ, чунки мен Томас Гландан нафратланаман ва унинг қўлидан ҳар иш келиши мумкин эди, деб ҳисоблайман. Нима бўлгандаям Гланнинг ўзи оқсуяк севгилиси ҳақида бирор марта гапирмаган, мен ҳам сўрамасдим. Менга нима?
Ўша куни паромда кетаётганимизда биз ўзимиз бораётган номаълум қишлоқ ҳақидагина гаплашдик.
– У ерда меҳмонхона бор, дейишганди, – деди Глан харитага қараб. – Агар омадимиз келса, ўша ерга жойлашамиз. Айтишларича, меҳмонхонанинг эгаси бир инглиз кампир экан, аниқроғи, дурагай кампир. Қабила бошлиғи қўшни қишлоқда яшаркан, унинг хотинлари беҳисоб, айримлари ҳали ўнга ҳам кирмаган экан.
Қабила бошлиғининг нечта хотини борлиги ҳақида ҳам, қишлоқдаги меҳмонхона тўғрисида ҳам ҳеч нарса билмаганим учун мен индамадим. Глан эса жилмайди ва унинг табассуми ўшанда менга жуда чиройли кўринди.
Ҳа, айтмоқчи, қанчалик чиройли бўлмасин, Гланда ҳам нуқсон бор эди. Чап оёғига бир замонлар ўқ текканини, об-ҳаво сал айниса ҳам шу оёғи лўқиллаб оғришини ўзи айтганди.
Бир ҳафта ўтгач қишлоқликлар меҳмонхона деб атайдиган дурагай кампирнинг улкан кулбасига жойлашдик. Меҳмонхонамисан меҳмонхона экан ўзиям! Деворларининг ярми ёғоч, ярми пахса, ёғочдан қурилган жойларини қурт-қумурсқалар илма-тешик қилиб юборган, умуман ҳамма ёқ қурт-қумурсқа эди. Мен оч яшил деразаси кўчага қараган, залнинг ёнидаги дим ва тор хонага жойлашдим. Глан эса чордоқдаги аллақандай ҳужрани танлади. Деразаси бўлса ҳам ичи қоп-қоронғи бу ҳужра менинг хонамдан ҳам баттар эди. Офтоб похол томни куйдирар ва Гланнинг ҳужраси эрта-ю кеч тандирдай қизиб ётарди. Бунинг устига зина бўлмагани учун ҳужрага тўрт пояли омонат нарвондан чиқиларди. Лекин айб менда эмас, танлашни Гланнинг ўзига қўйиб бергандим:
– Иккита хона бор экан, бири тепада, бири пастда, – танланг! – дегандим.
Глан хоналарни кўздан кечирди-да, юқоридагисини танлади. Балки менга яхшилик қилмоқчи бўлгандир, лекин мен ҳам миннатдор бўлдим-ку? Шундай экан, орамиз очиқ.
Жазирама исссиқда ов қилмасдик, уйда ўтирардик. Бунақа жазирамага чидаб бўлмасди. Тунлари деразага тўр қадаб ҳашаротлардан ҳимояланардик. Тўғри, баъзида кўршапалак урилиб тўрни парча-парча қилиб юборарди. Гланнинг хонасида доим шу аҳвол эди, чунки ҳужраси димиқиб кетганидан у чордоқдаги деразани ёполмасди, менинг омадим бор экан. Кундуз куни кулба ёнидаги ёйма каравотларда ястаниб тамаки тутатганча қўшниларни томоша қилардик. Маҳаллий аҳоли қора танли, лаби дўрдиқ, қоп-қора кўзлари чақчайган, қулоғига сирға таққан одамлар эди. Белдан пастига боғлаб олишган латта ёки баргларни ҳисобга олмаса, деярли яп-яланғоч юришар, аёллари калта юбка ҳам кийганди. Болалари эрта-ю кеч қип-яланғоч юрар, катта ёшдагилар селкиллаган бақ-бақалоқ қорин қўйганди.
– Аёллари ҳаддан ташқари семиз экан, – деди Глан.
Аёллари ростдан ҳам жуда семиз эди. Буни Глан эмас, мен биринчи бўлиб пайқаган бўлсам-да, майли, Глан пайқаган бўла қолсин. Аслида юзлари лагандай япалоқ бу аёлларнинг бари бирдай бадбашара эди, дейиш нотўғри. Масалан, мен танишган узун сочли, маржондек оппоқ тишли тамиллик қиз бу ердагиларнинг орасида энг чиройлиси эди. Мен уни бир куни кечга яқин учратиб қолдим, қиз шоли даласининг четидаги қалин майсазорга ёнбошлаганча оёғини ликкиллатиб ўтирарди. Роса гурунглашиб тонгга яқин хайрлашдик, шундан кейин ҳам қиз: “Ота-онамга қўшни қишлоқда тунаб қолдим деб айтаман”, деб уйига кетмади. Глан эса ўша оқшомни ёши ўндан ҳам ошмаган аллақандай қизалоқлар даврасида ўтказди. У шунақа қизлар билан ҳам майнавозчилик қилиб, ароқ ичиши мумкин эди!
Бир-икки кундан кейин овга жўнадик. Чой ва шоли далалари, майсазорлар, қишлоқлардан ўтдик-да, қирғоқ ёқалаб юриб ажабтовур дарахтларга тўла ўрмонга кирдик. Ўрмонда бамбук, манго, тамаринд, тик, туз дарахт, елим дарахт ва биз номини ҳам билмайдиган яна алламбало дарахтлар бор эди. Дарёнинг суви эса жуда саёз бўлиб, ёмғир мавсумигача кўтарилмасди. Ёввойи каптар ва қирғовулларга ўқ узиб, кечга яқин иккита қора қоплон кўрдик; тепамизда тўтиқушлар чарх урарди. Глан доим нишонга бехато урар, ҳеч адашмасди. Чунки унинг милтиғи меникидан яхши эди-да. Аслида мен ҳам кўп марта нишонга аниқ теккиздим. Лекин менинг мақтаниш одатим йўқ, Глан эса доим: “Манавинисининг бошини мўлжалга оламан, бунисининг думига теккизаман”, деб айтиб турарди. Ўқ тегиб қуш ерга тушгач, айнан боши ёки думидан яралангани маълум бўларди. Ҳалиги иккита қора қоплонга йўлиққанимизда Глан: “Буларни сочма ўқ билан гумдон қиламан”, деб туриб олди. Лекин мен уни шаштидан қайтардим, чунки қоронғи тушаётганди, ўқ ҳам кам қолувди. Менимча, аслида Глан қора қоплонни сочма ўқ билан ўлдирадиган даражада довюрак эканини кўрсатиб мақтанмоқчи эди.
– Отмаганим чатоқ бўлди-да, – деди у менга. – Ҳаммасига сизнинг донолигингиз сабаб. Нега шаштимдан қайтаравердингиз ўзи? Узоқ яшаш учунми?
– Мени ўзингиздан ақллироқ деб ҳисоблаганингиздан хурсандман. – дедим мен.
– Майли, шуни деб жанжаллашмайлик энди, – деди у.
Бу унинг гапи, меники эмас. Агар жанжаллашмоқчи бўлса, мен тайёр эдим. Унинг калтафаҳмлиги-ю, ҳадеб ўзини кўз-кўз қилавериши ўшандаёқ ғазабимни қўзғатарди. Масалан, бир кун аввал тамиллик қиз Магги иккимиз чақчақлашиб сайр қилиб юрувдик, димоғимиз чоғ эди. Кулбанинг ёнида ўтирган Глан бизга қараб бош сермади-да, жилмайди. Магги ўшанда уни биринчи марта кўриши эди, дарров мендан Глан ҳақида сўрай кетди. Глан унда шунчалик кучли таассурот қолдирган эдики, сайрни тўхтатиб хайрлашишга мажбур бўлдим.
Гланга бу ҳақда айтганимда бекорга жиғибийрон бўлаяпсан, дегандай қилди. Лекин мен ўшанда ҳаммасини аниқ кўрувдим. Глан менга эмас, Маггига жилмайган эди.
– Бу қиз доим бир нималарни чайнаб юрадими? – деб сўради у мендан.
– Қаёқдан билай, – дедим мен. – Тиши бўлгандан кейин чайнайди-да.
Зийраклигингдан ўргилдим. Маггининг доим кавшаниб юришини ўзим ҳам пайқовдим. У ялпиз чайнамасди, тишлари шундоқ ҳам дурдай оппоқ эди. Маггиининг қўлига нима тушса, чайнайдиган одати бор эди. Пулми, бир парча қоғозми, патми – хуллас, қўлига нима илинса, оғзига солиб чайнайверарди. Хўш, нима қипти? Барибир Магги бу ерлардаги энг чиройли қиз эди. Шунчаки Глан менга ҳасад қилаётувди.
Эртаси куни кечқурун Магги иккимиз ярашиб олдик ва Глан ҳақида бошқа гаплашмадик.
Орадан бир ҳафта ўтди. Биз ҳар куни овга чиқиб сон-саноқсиз парранда овладик. Бир куни тонгда ўрмонга кирганимни биламан, Глан билагимдан маҳкам ушлаб: “Тўхтанг!” деб пичирлади. Кейин шартта милтиғини олди-да, ўқ узди. Ёш қоплонни ўлдирибди. Қоплонни мен ҳам ўлдира олардим, лекин Глан бундай зўр ўлжани қўлдан чиқаргиси келмай биринчи бўлиб ўқ узганди. “Ҳозир мақтанишни бошлайди!” – деб ўйладим мен. Қоплоннинг ёнига келдик, жонивор шу заҳоти жон берган, ўқ чап биқинини тилка-пора қилиб елкасигача борибди.
Ҳе йўқ, бе йўқ билагимдан тутганларни ёқтирмайман, шунинг учун:
– Мен ҳам бундай ота оламан. – дедим.
Глан менга тикилиб қолди.
– Нима, мени бундай аниқ ўқ узолмайди, деб ўйлайсизми?
Глан саволимга жавоб бермади. Кейин ўзини кўрсатиш учун ўлик қоплоннинг бошига ўқ узди. Унга ҳайрон бўлиб қарадим.
– Мана, – деди у. – Биқинига теккизганим чатоқ бўлди-да.
Гландек кеккайган одам учун ўлжанинг биқинига ўқ узиш камлик қилади, у доим бошига теккизиши керак. Вой, аҳмоғ-эй! Аслида менга нима, унинг айбини ошкор қилиш ниятим йўқ эди.
Кечқурун ўлик қоплон билан ортга қайтганимизда қишлоқликлар атрофимизни ўраб олишди. Глан қоплонни тонгда ўлдирганимизни айтишдан нарига ўтмади. Магги ҳам шу ерда эди.
– Қоплонни ким ўлдирди? – деб сўради у.
– Мана қара, унга иккита ўқ теккан, қоплонни тонгда ўлдирдик. – Глан жониворни ағдариб биқини ва бошидаги жароҳатларни кўрсатди.
– Мен отган ўқ мана бу ерга тегди, – деди у қоплоннинг биқинидаги тешикни кўрсатиб. Бу аҳмоқнинг гапига кўра, қоплоннинг бошига мен ўқ узганмишман. Гапини тўғрилаб ўтирмадим, нима фарқи бор? Кейин Глан қишлоқликларни ароқ билан сийлай бошлади ва ҳаммани бир бошидан ичириб чиқди.
– Демак, қоплонни иккалалари бирга ўлдиришибди, – деди келганидан буён Гландан кўз узмаётган Магги.
Мен уни четроққа олиб чиқдим-да, сўрадим:
– Нега ҳадеб унга бақраясан? Нима, мени кўрмаяпсанми?
– Кўраяпман, – деди Магги. – Бугун келаман, хавотирланма.
Эртаси куни Глан ҳалиги хатни олди. Кемада келиб, кейин қуруқликда бир юзи саксон мил кезган хатни айтаяпман. Уни аёл киши ёзганди ва мен хат Гланнинг собиқ қаллиғи, оқсуяк хонимдан келган деб тахмин қилдим. Хатни ўқиб Глан асабий кулди-да, почтачига чойчақа берди. Лекин кўп ўтмай қовоғини уйиб олди ва кун бўйи чурқ этмай бир нуқтага тикилиб ўтирди. Кечқурун эса шу ерлик бир қария, унинг ўғли ва Глан учаласи бўккунча ичишди. У мени ҳам қучоқлаб даврага торта бошлади.
– Бугун жуда саҳоватпеша бўлиб қолибсизми? – деб сўрадим мен.
Глан хохолаб кулиб юборди-да, бундай деди:
– Иккаламиз Ҳиндистондек жойга келиб овчилик қилаяпмиз. Бу кулгили эмасми? Шундай экан, тинчлик-тотувлик учун, узоқ ва яқин, эрли ва эрсиз гўзал аёллар учун ичайлик. Ҳа-ҳа-ҳа! Бир тасаввур қилинг! Эрли аёл бўла туриб, бошқа эркакка ўзини таклиф қилса-я!
– Графиня! – дедим киноя билан ва нишонга аниқ урдим. Глан куйдирган калладек тиржайди. Кейин хўмрайиб, қовоқлари пирпирай бошлади. Ортиқча гап айтиб юбордим, деб ўйлади шекилли. Худди бу аҳмоқона сири бировга қизиқдай. Лекин шу пайт кулбамизга шовқин солиб бир тўда бола югуриб келди.
– Йўлбарс! Йўлбарс! – деб қичқиришарди улар.
Дарё бўйидаги бутазорда йўлбарс бир болага ҳужум қилибди.
Тарвузи қўлтиғидан тушиб бўкиб ичиб олган Глан учун бу айни муддао эди. У милтиғини чангаллади-да, бутазорга қараб югурди, шошганидан бошига бирор нарса кийишни ҳам унутди. Қизиқ, шунчалик жасур экан, нега сочма ўқ отадиган милтиқни эмас, оддий милтиқни олиб кетди? Хавфли бўлса ҳам, Глан дарёни кечиб ўтишга мажбур бўлди. Тўғри, аслида ёғин мавсуми арафасида дарё деярли қуриб қолувди. Кўп ўтмай мен иккита ўқ овозини эшитдим, кейин учинчи ўқ ҳам узилди. Битта ҳайвонга учта ўқ! – ўйладим мен. Икита ўқ билан шерни қулатиш мумкин, бу бор-йўғи йўлбарс-ку! Аслида учта ўқ ҳам бекор кетди, Глан етиб борганда йўлбарс болани тилка-пора қилиб ярмини еб бўлувди. Агар бўкиб ичмаганида Глан болани қутқаришга ҳам уринмасди.
Ўша куни кечқурун у қўшни кулбада бир бева аёл билан айш-ишрат қилди.
Икки кун ўтгач Глан бир тўда ҳамшиша топиб тўхтамай ича бошлади. Кейин мени ҳам чақириб, рашкчисан деб алжирай кетди.
– Ўлгудай рашкчисиз, – дейди.
Рашкчи? Мен рашкчиманми?
– Қўйсангиз-чи, – дедим унга. – Рашкка бало борми?
– Йўқ, йўқ, сиз албатта ҳеч ҳам рашк қилмайсиз, – деди у. – Айтмоқчи, бугун Маггини кўрдим, ҳалиям кавшаниб юрибди.
Мен тилимни тишлаб нари кетдим.
Кейин яна овга чиқа бошладик. Глан мени ноҳақ айблаганини тушуниб кечирим сўради.
– Аслида бари жонга тегди, – деди у. – Мўлжални нотўғри олиб гарданимга ўқ узсангиз зўр иш бўларди.
“Графинянинг хати яна тинчини бузаяпди, шекилли”, – деб ўйладим ва:
– Нима эксанг, шуни ўрасан. – дедим.
Кундан кунга Глан маъюслашиб борарди, у ичкиликни ташлади, лекин камгап бўлиб қолди. Ёноқлари ичига ботиб кетди.
Бир куни деразанинг тагида кулги овози эшитилди. Қарасам, Глан пинагини ҳам бузмай баланд овозда Магги билан чақчақлашаяпди. Бор хийла-найрангини ишга солаяпди, бетамиз. Магги уйидан келаётган бўлса керак, бу шу ерда пайт пойлаб турган. Худди атайлаб қилгандек деразамнинг тагида ҳингиллашишини қаранг!
Мен титраб кетдим, кейин шартта милтиғимни олиб ўқладиму, лекин шу заҳоти жойига қўйдим. Ташқарига чиқиб Маггини қўлидан тутдим-да, индамай нари олиб кетдим. Глан кулбага кирди.
– Нега яна у билан гаплашаяпсан? – деб сўрадим Маггидан.
У жавоб бермади.
Жазавага тушганимдан юрагим ҳапқириб, нафасим қайтиб кетди. Ҳали Маггини бирор марта бунчалик гўзал ҳолда кўрмагандим. Ҳатто оқ танли қизлар орасида ҳам шу пайтгача бунақа чиройлисини учратмовдим. Унинг тамиллик эканини аллақачон унутгандим, умуман, Маггининг гўзал чеҳрасидан бошқа ҳамма нарсани унутдим.
– Айтсанг-чи, – ялиндим унга. – Нега Глан билан гаплашдинг?
– У менга ёқади, – деди Магги.
– Мендан ҳам кўпроқ ёқадими?
– Ҳа.
Ана холос, мендан ҳам кўпроқ ёқармиш. Хўш, ўша Гландан нимам кам? Ахир Маггига доим яхши муомала қилдим, пул, совға-саломлар бердим. Глан-чи, у нима каромат кўрсатди?
– У доим устингдан кулади, ҳадеб кавшанавераркан, дейди, – дедим Маггига.
У гапимга тушунмагандай бўлувди: “Ҳамма нарсани оғзингга солиб чайнайвериш одатингдан Глан қотиб-қотиб кулади”, деб бошқатдан тушунтирдим. Ниҳоят гапим унга таъсир қилди.
– Менга қара, Магги, – дедим шундан кейин. – Бир умр меники бўлишни хоҳлайсанми? Мен ҳаммасини ўйлаб қўйганман: кетаётганимда иккаламиз бирга жўнаймиз, кейин сенга уйланаман ва ватанимга қайтиб ўша ёқда яшаймиз. Хўш, нима дейсан?
Бу гапим ҳам унга таъсир қилди. Магги қувнаб, сайрнинг охиригача оғзи тинмай бидирлади. Глан ҳақида фақат бир марта эслади:
– Глан ҳам биз билан борадими? – деб сўради.
– Йўқ, бормайди, – дедим мен. – Афсусланаяпсанми?
– Ҳеч ҳам-да, – деди Магги шошиб. – Қайтага хурсандман.
У Глан ҳақида бошқа гапирмади ва менинг кўнглим жойига тушди. Хонамга таклиф қилувдим, рози бўлди.
Икки соатлардан кейин ёлғиз қолгач, Гланнинг ҳужрасига кўтарилиб қамишдан ясалган юпқа эшикни таққиллатдим. Глан ичкарида экан.
– Эртага овга бормасак бўларди, деб сизни огоҳлантиргани келдим. – дедим мен.
– Нега энди?
– Чунки мен ўзимга жавоб беролмайман, адашиб гарданингизга ўқ узиб қўйишим мумкин.
Глан индамади ва мен хонамга қайтдим. Бунақа огоҳлантиришдан сўнг унинг овга чиқмаслиги аниқ эди. Ўзи нима учун Магги билан атайлаб деразамнинг тагида туриб баланд овозда гаплашди, тушунмадим. Хатда ортга чақиришган экан, ватанига қайтиб кета қолса бўлмайдими? Эй, йўқ. Глан ўзини қаёққа уришни билмай, тишларини ғижирлатиб: “Ҳеч қачон! Ҳеч қачон! Ундан кўра ўлганим яхши!”, деб қичқиришдан чарчамасди.
Буни қарангки, огоҳлантирган кунимнинг эртасига, тонг саҳардан Глан каравотимнинг тепасига келиб қичқира кетди:
– Вақт бўлди, ошна! Ҳаво ҳам бинойидек. Овга мос! Кечаги гапингизга келсак, эслашга ҳам арзимайди.
Ҳали соат тўрт ҳам бўлмовди, лекин мен дарров ўрнимдан туриб, овга шайландим. Огоҳлантиришимга эътибор бермадими, энди ўзидан кўрсин. Гланнинг кўз олдида милтиғимни ўқладим. Ҳаво ҳеч ҳам бинойидек эмас, ёмғир томчиларди. Демак, Глан мени яна калака қилаяпди. Лекин мен индамадим.
Кун бўйи ҳар биримиз ўзимизнинг ўй-хаёлларимизга берилиб ўрмонда дайдидик. Ўлжаларни қўлдан чиқаравериб ҳеч нарса овлолмадик, аслида ов қилиш ниятимиз ҳам йўқ эди. Тушдан кейин Глан олдинга ўтиб атайлаб милтиғимнинг тўғрисида қадам ташлай бошлади, лекин мен бу майнавозчиликка ҳам эътибор бермадим. Соғ-омон ортга қайтдик ва мен шояд энди ўзини қўлга олиб, Маггини тинч қўйса, деб ўйладим.
– Бугун ҳаётимдаги энг узун кун бўлди, – деди Глан қош қорайиб, кулбага қайтаётганимизда.
Ўша куни бошқа бир оғиз ҳам гаплашмадик. Кейинги кунлари ҳам Глан сувга тушган мушукдай шалвираб юрди, ҳаммасига ҳалиги хат сабаб бўлса керак.
– Мен бошқа чидаёлмайман, чидаёлмайман! – деб қичқиришлари тунда бутун уйга эшитиларди. Шунчалик маъюс тортиб қолдики, уй бекасининг кўнгил сўраб берган саволларига ҳам жавоб қайтармай қўйди, тунлари эса тинмай инграб чиқарди.
“Виждони тоза эмас-да! – деб ўйладим мен. – Уйига қайта қолса нима қиларкан-а! Йўқ, ғурури йўл қўймайди, ҳайдаб юборишгандан кейин қандай қайтсин!”
Ҳар куни кечқурун Магги билан учрашардим. Глан эса у билан гаплашмай қўйди. Маггининг кавшаниш одатини ташлаганини кўриб хурсанд бўлдим, унга бўлган меҳрим икки ҳисса ортди. Бир сафар Магги худди шунчаки савол бераётгандек: “Глан кетиб қолдими ёки тоби йўқми?”, деб сўради.
– Кетмаган ё ўлмаган бўлса, уйда ётгани аниқ, – дедим унга. – У билан ишим йўқ. Жонимга тегиб кетган.
Лекин кулбага яқинлашганимизда қўлини бошига тираб осмонга бақрайганча осма каравотда ялпайиб ётган Гланни кўрдик.
– Ана, ётибди, – дедим мен.
Магги шу заҳоти унинг ёнига югуриб борди, тўхтатиб қолишга ҳам улгуролмадим. Кейин жилмайиб:
– Қара, мен энди кавшанмаяпман! Пат ҳам, пул ҳам, қоғоз ҳам чайнамаяпман! – деди.
Глан унга кўз қирини ташлади-да, сўнг яна осмонга тикилди ва Магги иккимиз нари кетдик. Ваъдасини бузиб, яна Глан билан гаплашгани учун Маггини койимоқчи эдим, Глан қайтиб устидан кулмаслиги учун атайлаб шундай деганини айтди.
– Э, гап бу ёқда дегин, – дедим мен. – Нима, Гланни деб кавшанишни бас қилдингми?
Магги жавоб бермади. Бу яна қанақаси бўлди?
– Гапирсанг-чи, уни деб кавшанишни бас қилдингми?
– Йўқ, йўқ, фақат сени деб, – деди у.
Ўзим ҳам шундай деб ўйловдим. Маггининг Глан билан нима иши бор?
Кечқурун Магги хонамга келишга ваъда берувди, келди ҳам.
Соат ўнда кулба ташқарисида унинг овози эшитилди. Магги аллақандай болани етаклаб олган, унга баланд овозда бир нималарни гапириб келаётганди. Нима учун бола етаклаб келди, нега уйга кирмайди? Унга диққат билан разм солиб баланд овозда гаплашиши атайлаб қилинган ишора эканини, Маггининг чордоқдаги Гланнинг дарчасидан кўз узмаётганини пайқадим. Унинг овозини эшитган Глан бош сермаган ёки қўл силкитган бўлиши керак. Бир нарса аниқ – болага гапираётганингда бошингни тепага кўтариш ҳеч ҳам шарт эмас.
Югуриб чиқиб Маггининг қўлидан маҳкам ушламоқчи бўлиб турувдим, у болани ташқарида қолдирди-да, эшигимизга қараб йўналди. Ҳозир мендан эшитадиганини эшитади.
Маггининг эшикни очиб киргани ва хонамга қараб келаётгани эшитилди. Лекин хонамга кириш ўрнига у тўғрига қараб юрди-да, нарвон бўйлаб Гланнинг чордоғига кўтарила бошлади. Хонамнинг эшигини очганимда, у аллақачон чордоққа чиқиб бўлувди. Кейин Гланнинг қамишдан ясалган эшиги ёпилди-ю, ҳеч нарса эшитилмай қолди. Буларнинг бари соат ўнда рўй берди.
Хонамга кириб милтиғимни ўқладим ва ярим тунда чордоққа чиқиб Гланнинг эшигининг ортида қулоқ тутиб турдим. Магги иккиси аллақачон ярашиб олишибди. Қайтиб тушиб, соат бирда яна чордоққа чиқсам, ичкаридан ҳеч қандай товуш эшитилмади. Уйғонишларини кутиб эшик ортида икки соат турдим. Улар соат бешда уйғонишди. “Хайрият-эй”, – деб ўйладим. Лекин шу пайт уй бекасининг хонасидан тиқир-тиқир овоз эшитилди-ю, бека мени кўриб қолмасин деб пастга тушишга мажбур бўлдим.
Пастга тушгач ўйлаб қолдим: “Магги елкаси эшигимга тегай-тегай деб хонамнинг ёнгинасидан ўтса ҳам ичкарига кирмай анави нарвондан тўғри Гланнинг чордоғига чиқиб кетди-я!” Ётиб ухлаш ўрнига деразанинг ёнига ўтириб милтиғимни шайлай бошладим. Юрагим қинидан чиққудек дукурларди.
Ярим соатдан кейин даҳлиздан яна Маггининг қадам товуши эшитилди. Деразага қараганимда у уйдан чиққанди. Калта чит юбка-ю, елкасидаги Гланнинг шарфидан бўлак эгнида ҳеч қандай кийим йўқ эди. Магги ҳар доимгидек солланиб қадам ташларди. Деразам томонга қиё ҳам боқмай нари кетди.
Кўп ўтмай елкасига милтиғини осганча Глан ҳам сўппайиб пастга тушди. Бош эгиб мен билан саломлашгани ҳам йўқ. Худди овга эмас, байрамга чиққандек ясаниб олибди. “Куёвтўранинг ўзгинаси”, – деб ўйладим мен.
Кейин бирга йўлга тушдик. Оддий милтиқдан ўқ узганимиз учун дастлабки иккита тустовуқни парча-парча қилиб юбордик. Сўнг қолган-қутганини дарахт остида қовурдик-да, чурқ этмай тамадди қилдик. Шундай қилиб кун ҳам ярим бўлди.
Бир пайт Глан:
– Милтиғингиз ўқланганми? Йўлимиздан бирор ўлжа чиқиб қолиши ҳеч гапмас, – деб қолди.
– Ўқлаганман! – ўшқирдим мен.
Шу пайт у буталар орасига кириб кетди. Қани энди ҳозирнинг ўзидаёқ уни итдай отиб ташласам! Лекин шошиб нима қиламан, аслида Глан ниятимни жуда яхши биларди, шунинг учун ҳам милтиқни ўқладингизми, деб атайлаб сўради. Шу бугун кеккаймай турса нима қиларкан-а? Ясан-тусан қилиб янги кўйлак кийгани етмагандек бурнини жийиришини қаранг бунинг.
Соат бирда ғазабдан ранги бўзарган Глан менга ўқрайиб жаврашга тушди:
– Йўқ, бунга чидаб бўлмайди! Қарасангиз-чи, милтиғингиз ўқланганми ўзи?
– Яхшиси ўзингизникини текширинг, – дедим унга. Нега ҳадеб милтиғим ҳақида сўраётганини жуда яхши билардим-да. Глан қовоғини уйиб бошини эгганча нари кетди.
Бир соатдан кейин ёввойи каптар отиб милтиғимни яна ўқладим. Глан эса милтиқни ўқлаётганимга ишонч ҳосил қилиш учун дарахт ортида пойлаб турди. Сўнг баланд овозда никоҳ қўшиғини куйлай бошлади. “Башанг кийиниб олиб, қўшиқ айтишини қаранг, – деб ўйладим мен, – бугун ҳар доимгидан ҳам чиройлиман, деб ўйлаяпди шекилли”. Глан милтиғимнинг тўғрисида секин қадам босар ва бошини хам қилиб қўшиқ айтганча, ўқ узишимни кутарди. Лекин нияти амалга ошмагач, ашуласини тугатиб ортига ўгирилди.
– Бу кетишда бугун ҳеч нарса отолмаймиз, – деди у овда бевақт қўшиқ айтганидан изза бўлиб жилмайганча. Ҳатто шу пайтда ҳам маъюс табассуми чиройли чиқди. Лекин аслида Глан ҳаёти қил устида турганда ҳам жилмая олишини кўрсатиб мақтанаётганди.
Мен аёл киши эмасман, мени бунақа найранглар билан лақиллатолмайди. Шунга ақли етгач, Глан асабийлашиб атрофимда айланишга тушди. Ҳали ўнгга, ҳали чапга ўтар, кейин қоққан қозиқдай рўпарамда туриб қоларди. Соат бешда гумбурлаган овоз эшитилди ва чап қулоғимнинг устидан визиллаб ўқ учиб ўтди. Қарасам, Глан уч-тўрт қадам нарида менга бақрайиб турибди, милтиғининг оғзидан эса тутун чиқаяпди. Нима, у мени ўлдирмоқчими?
– Теккизолмадингиз, отишни ҳам эсдан чиқарибсиз. – дедим мен.
Аслида Глан отган ўқ ҳеч қачон хато кетмасди. У шунчаки жаҳлимни чиқармоқчи бўлаётувди.
– Йўғ-э? Унда мендан ўч олинг! – деб ҳайқирди у.
– Ҳозир вақти эмас, – дедим тишимни тишимга босиб.
Бир-биримизга тикилиб қолдик. Шу пайт Глан елка қисди-да: “Қўрқоқ!” деб бақирди.
Ҳали шунақами! Милтиғимни кўтардим-да, юзини нишонга олиб ўқ уздим.
Нима эксанг, шуни ўрасан…
Хуллас, Гланнинг оила аъзолари энди уни қидиришмаса ҳам бўлаверади. Гланнинг қаердалигини хабар қилганларга фалон миқдорда пул мукофоти берилади қабилидаги аҳмоқона эълонлар энсамни қотиради. Томас Глан Ҳиндистонда, ов вақтида дайди ўқ тегиб тасодифан ўлди. Суд баённомасида унинг исми ва ўлган куни ёзилган. Дайди ўқ тегиб ўлгани эса алоҳида қайд қилиб қўйилган.