Sinfimizda Madat, Samad hamda Amirxonlar bo‘la turib Artavazdni Turk yoki Begona deb atardik. U paytlarda buning sababini bilmasdim. Endi bilaman. Bechora akalari yoshiga to‘lmay ketma-ket nobud bo‘lishgani uchun, kampirlar uning onasiga, keyingi bolangga turkchami, kurdchami, xullas, shunga o‘xshash boshq millatga xos ism qo‘yib ko‘rgin, deya maslahat berishadi. Go‘yo shu yo‘l bilan ajalni chalg‘itsa bo‘lar emish, tavba, arman bolasi o‘zga millatga mansub ism ostida berkinib yashayotganini xuddi ajal bilmaydigandek. Xullas, boshqa iloji yo‘q, irimi shunaqa, deb tushuntirishadi. Ota-ona noiloj eskilarning gapini ikki qilmay, keyingi tug‘ilgan bolasiga turkchami, kurdchami, ishqilib, Artavazd deb ism qo‘yishadi.
Qo‘yishga qo‘yib, qani, ko‘raylik-chi, deya kuta boshlashibdi. Kunlarning birida allaqanday notanish bir yo‘lovchi nafasini rostlagani ularning chetan devoriga suyanib turganida ayoldan bir piyola suv so‘rabdi, tashnaligini qondirgach, qo‘lidagi emizikli chaqalog‘iga xudodan uzoq umr tilab, duo qilibdi. Ona bosh chayqab, bolaga begona millatga mansub ism qo‘yishgani va buning sababini aytib bergan ekan, yo‘lovchi oqko‘ngillik bilan, bu begona ism emas, haqiqiy, chin armancha ism, deya kulimsirabdi. Ona yangi tug‘ilgan chaqalog‘i qo‘lida, qo‘rqqanidan rangi quv o‘chibdi, ota siqilib uf tortibdi-da, olma daraxtining ostiga cho‘k tushibdi. Mana shunaqa gaplar.
O‘sha ism bilan bola o‘lmay yashayapti. Mana shu Artavazdni sinfda dam Turk, dam Begona deb chaqirardik. Uning onasi kutubxonada ishlardi, supurib-sidirar, suv keltirar, kitob changlarini artar, o‘qishni bilmaganidan kitoblarning oyog‘ini osmondan qilib yana joyiga tiqib qo‘yar edi. Kunlardan bir kun u kutubxonaga osib qo‘yilgan “Fashist bosqinchilariga o‘lim” deb ohak bilan yozilgan shiorni olib ketibdi va uyiga borgach, bu qip-qizil shiorni yuvibdi, qurigach esa, undan bolasiga ko‘ylak tikibdi.
Begonaning otasi kasalmand bo‘lib, yuragi xasta edi, u doim odamlarga hasrat qilib, inqillab-sinqillab yurar edi-yu, lekin tuz-nasibasi uzilmagan ekanmi yoki joni qattiqmi, o‘lay demasdi. Uni urushga olishmagandi, yolg‘iz o‘g‘li bilan yashardi. Qishloqda undan boshqa erkak zoti qolmagan, bundan boyoqishning o‘zi ham or qilardi. U ayol boshi bilan erkaklar ishini bajarayotgan onalarimizning qo‘lidan boltasini olib, yordam bermoqchi bo‘lar, o‘sha bolta bilan xodani ikki-uch urgach, darhol yuragini changallab qolardi. Qisqasi, oh-voh qilib, hasratidan chang chiqqani bilan umr kechirar, Begonaning mashqlarini bajarishga ko‘maklashar, bizning otalarimiz esa frontning oldingi qismida jon olib, jon berishardi.
Muzdek tong havosida qo‘llarim yorilib, mol-holga xashak berishga ham yaramay qolar, so‘ng xaskashni zo‘rg‘a ushlab molxonani tozalab qo‘yardim, biroq yozishga o‘tirganimda ruchka ushlashga bezillar, barmoqlarim sanchib og‘rirdi. O‘sha kezlari bir mening emas, barcha tengdoshlarimning qo‘llari yorilgan edi, lekin “mening qo‘llarim, mening barmoqlarim” deyapman, sababi, bu og‘riqni hanuzgacha unutmaganman. Men chekkan bu dardlar hech qachon esimdan chiqmasa kerak.
Begona o‘qishga yangi qizil ko‘ylak kiyib kelganda ko‘zimizga qiz bola bo‘lib ko‘ringandi. Qarasak, bu o‘zimizning Begona, faqat qizil ko‘ylak kiyib olibdi, biz esa sinfda hammamiz yoppasiga jigarrang ko‘ylakda edik, chunki uyda jundan to‘qilgan usti-boshimiz shu rangda edi. Biz daryo yoqalab taxta tiladigan zavodga borib o‘sha yerdan quchoq-quchoq eman po‘stlog‘i olib kelardik: onalarimiz u bilan junlarni jigarrangga bo‘yashardi. Biz jigarrang ko‘ylakda o‘tirsak, ko‘rmaysizmi, Begona qizil ko‘ylak kiyib kepti. Hamma nafasini ichiga yutib jim o‘tirardi, ochig‘i, uning shu ko‘rinishi hech kimga yoqmadi, xayolimizdan Begonaning otasi inqillab-sinqillab yurgani bilan o‘lmasligi, onasining esa o‘g‘liga ko‘ylak tikib berish uchun kutubxonadagi shiorni o‘g‘irlab chiqqani ketmasdi. Men churq etmadim, bo‘lmasa, onang o‘g‘irlagan o‘sha shiorni, demoqchi edim…
– Qizlarga o‘xshab kiyinib olganini qarang, – dedim.
Uning chindanam qizlarnikiga o‘xshagan uzun-uzun kipriklari ko‘zlarini pardadek to‘sdi va u qult etib yutindi. Uning nimjon tomog‘idagi kekirdagi dam ko‘tarilar, dam pastga tushib chiqardi. Men azbaroyi undan nariroq bo‘lish va hadeb g‘ashiga tegavermaslik uchun joyimga borib o‘tirdim. Biroq uning qizil ko‘ylagi diqqat-e’tiborimni o‘ziga tortaverdi.
– Sen bayroqqa o‘xshab qopsan, – dedi bolalar unga.
– Shonli bayroqqa, – deyishdi.
Madatning piching to‘la ovozi bu ilmoqli, tahqirlovchi kesatiqlarga nuqta qo‘ydi:
– Otasining shonli bayrog‘i!
Begona yerdan ko‘zini uzmas, qimir etmasdi. Sinfga tarix muallimasi kirdi-yu, hamma joy-joyiga o‘tirdi, Begona esa butun sinf oldida qizil ko‘ylakda, yer chizib turardi.
– Nega sen joyingga o‘tirmayapsan? – dedi muallima unga.
– Chunki u qizil ko‘ylak kiyib olgan, – deyishdi bolalar.
– Ko‘rdim, – dedi tarix muallimasi.
U bamisli botqoqdan o‘tayotgandek nigohimiz ostida shoshilmay joyiga borib naq mening ro‘paramga o‘tirdi.
– Qizil ko‘ylak kiyib olganini qarang, – dedi hamma biologiya muallimasiga.
– Ko‘rdim, deyapman sizga.
– Otasining jangovor bayrog‘i.
– Yo‘q, – dedi biologiya muallimasi. – Sizdek hasadgo‘ylar bayrog‘i.
Uning onasi shiorni nechog‘lik yuvmasin, baribir oq harflardagi yozuvning bir qismi butunlay o‘chib ketmagandi. Chunki sovun yo‘qligidan onasi qaynoq suvda kul bilan yuvgan edi.
Sen qanaqasiga sovun bo‘lmasligi mumkin, deb ajablanasan, qo‘tir (qichima) nimaligi senga noma’lum, nega taxta tilish zavodiga borib quchoq-quchoq eman daraxtining po‘stlog‘ini orqalab kelishimiz sabablarini tushunolmaysan, sen bit nimaligini, nima uchun hammamizning sochimizni taqir qilib olib tashlashlarini bilmaysan. Va hech qachon, hech qachon dag‘al jundan to‘qilgan ko‘ylakning yalang‘och badaningga muttasil botishi, ishqalanib turishini tasavvur ham qilolmaysan, nima deb tushuntirayki, biz terimizni yupqa qilib yuboruvchi bu jun yopqichni yechib, otib yuborolmasdik!.. Sen urush nima ekanini bilmaysan, bularning birontasini ham bilmasliging esa, bu – sening baxting.
Xullas, Begona ro‘paramga kelib o‘tirdi. Uning egnidagi qizil ko‘ylak, istaymanmi-yo‘qmi, ko‘z oldimda turardi. Onasi bu qizil laxtakni har qancha qirtishlab yuvib-tozalamasin, yelim bilan ohak izlarini butunlay ketkazolmagan edi. Men uning yelkasidan pastrog‘ini ko‘zdan kechira turib, “Ch” harfidan qolgan belgini ko‘rdim. Keyin “Ch” harfi yonidagi “I” harfini payqadim. Dastlab “Ch” harfi 4 raqami bo‘lib ko‘rindi menga, biroq bu raqam emas, bosma “Ch” harfi ekanini keyin anglab yetdim. Men yana boshqa harflar chiqib qolar, degan umidda uning ko‘ylagini kuzatib chiqdim va kuragidan teparoqda, ozg‘in yelkasining pastrog‘ida, yarmi o‘chib ketmagan “K” harfiga ko‘zim tushdi. U tikilib qarayotganimni sezdimi, hurpayib oldi va iloji boricha g‘ujanak bo‘lib o‘tirishga urindi. Men xijolat chekib, endigina unga, uning qoqsuyak yelkasi, junjikkandek o‘tirishlari, nimjon bo‘yni hamda gardanidagi chuqurchaga qaramaslikka qaror qilganimda birdan yaqqol ko‘rinib turgan “A” harfiga ko‘zim tushdi. Demak, o‘sha harflarni qo‘shib o‘qisa, “Begona” degan so‘z chiqadi. “Begona”, dedim xayolan. Men o‘zim bilmagan holda ixtiro qilgan bu so‘zni aytishni ham, aytmaslikni ham bilmas edim.
– Begona qizil ko‘ylak kiyib olibdi! – deya e’lon qildi butun sinf jo‘g‘rofiya muallimasiga.
– Urush tugasin, hammangiz xuddi shunaqa ko‘ylak kiyasiz, – dedi muallima.
Begonaning orqasida “Begona” degan yozuv bor, demoqchi bo‘ldim-u, lekin bu niyatimdan qaytdim, rostini aytsam, buni oshkor qilgim kelmadi.
Tanaffusda Madat bilan urishib qoldik. Mushtlashib bir-birimizning og‘zi-burnimizni qonatmagan bo‘lsak ham, dahanaki emasdi bu janjal-to‘polonimiz, chunki Madat ustimga chiqib olib, hadeb og‘zimga kir qor tiqmoqchi bo‘lar, men esa lablarimni mahkam yumib olib, tipirchilar, to‘lg‘anib boshimni olib qochar, u battar tutaqar va nima qilib bo‘lmasin qorni og‘zimga tiqish istagida yonardi. Ustimga chiqib o‘tirib olgani unga kifoya qilmasdi, shekilli, chunki bu bilan u yengdim deyolmasdi, shuning uchun iflos qorni og‘iz-burnimga ishqar, niyatiga erisholmay, alamiga chidayolmas edi.
Keyingi dars harbiy ta’lim bo‘lib, qo‘ng‘iroq chalinishi bilanoq odati bo‘yicha muallima paydo bo‘ldi.
Biz ko‘z ochib-yumguncha saf tortdik-da, boshimizni chapga burib, uning o‘tkir va sinchkov nigohi ostida askarlar singari qotdik. Qator tizilib turar ekanmiz, chehralarimizda tanaffus chog‘idagi o‘yin-kulgi, g‘ayrat, hazil-huzul tufayli paydo bo‘lgan jonlanishlar sekin-asta sidirilib tushdi. Shu tariqa ovozlar, tovushlar, beg‘ubor va beg‘araz qahqahayu nigohlar so‘nib, maktab hovlisida o‘ta jiddiy hamda biroz hurkitilgan rangpar bolalarning ko‘krak kerib turgan safi qoldi. Bu muallimaning akasi frontda halok bo‘lgan va biz uning oldida o‘zimizni bir qadar aybdor his qilardik. Hurmatdan tashqari undan hayiqardik ham, ochig‘i. U ko‘pincha bizga uzoq tikilib qolar, har gal shunday qaraganda uning akasini go‘yo biz o‘ldirgandek tuyg‘u uyg‘onardi. Haftalar o‘tib borar, lekin har bir darsda, har bitta tanaffusda, hatto kun mobaynida, matematika bilan harbiy ta’lim darslari orasida ham uning qiyofasidan qat’iy ifoda sira ketmas, aksincha, kuchayayotgandek bo‘lar, oqibat, biz uning uchun akasi qanchalar yaqin, aziz ekani, aka-singilni ulkan mehr-muhabbat bog‘lab turganini hamda uning uchun bu judolik qanchalar og‘irligini juda yaxshi tushunardik.
Men tupugimni yutib, ta’sirlanib ketganimdan, qaniydi, mening savodsiz onam o‘rniga u onam bo‘lib qolsa, deb o‘yladim, ana unda matematikadan ham, harbiy ta’lim darsidan ham sira qo‘rqmasdim.
– Nima demoqchiyding? – deya shivirladi uning lablari.
Men faqat tupugimni yutdim, xolos, keyin xayolimga bir gap keldi-yu, aytishdan istihola qildim… “Hech nima”, – dedim bazo‘r uf tortib va hozirgina, bir daqiqa avval uning onam bo‘lib qolishini istaganimdan pushaymon bo‘ldim.
Qizlarning hammasi safdan chiqdi, demak, muallima bir nima, deb shivirlagan yoki shunchayin ko‘z qiri bilan qarab qo‘ygan, shunday qaraganki, uning nigohi qizlarga safdan chiqinglar, degan buyruqni ifoda etgan bo‘lsa kerak. Ayni kunlarda, qish butunlay tugamagan va hali bahor boshlanmagan mahal har xil – qizil, sarg‘ish, yashil ko‘ylak kiyib olgan qizlarimiz bir yerga to‘planib, bizning jigarrang safimizga mensimaygina, shu bilan birga, ozgina havaslari kelib qarab turishardi. Har xil rangdagi ko‘zlarning yaxlit nigohga aylangandek tikilib turganini hali-hanuz unutolmayman. Yaxlit, deganimning boisi, qizlar to‘dalashib senga tikilib turishganida, ularning ko‘zlari qandaydir charaqlagan yulduz yoki moychechak hamda yana allaqaysi gulning tarovatini yoinki endi ochila boshlagan gulg‘unchalarni yodga soladi, negaki bu musaffo nigohlarda bokiralik aks etadi, menimcha, aks etmaydi, balki barq uradi.
Muallimaning qoshlari chimirildi-yu, bolalar safi yanayam tartibga keldi.
U boshini sekin ko‘tardi-da, safimizga jiddiy ko‘z yugurtirib chiqdi. Saf buni tushundi. Bolalar bir soniya jim turishdi, keyin esa toshni toshga urgandek qisqa, aniq tovush yangradi:
– Birinchi!
– Ikkinchi! – deya navbatni men yarq etib chap tarafimda turganga uzatdim. Shunda eng oxirida bitta qizil ko‘ylak ajralib turgan bir tekis safimizning jigarrang ekanini sezdim.
– Sakkizinchi!
– To‘qqizinchi!
– O‘ninchi!
– O‘n birinchi!
– O‘n ikkinchi!
– Bo‘ldimi? Yo‘q!
– O‘n uch… – eshitildi Begonaning jur’atsizgina ovozi.
Qizlarning ko‘zlarida tabassumga monand bir nima paydo bo‘ldi-yu, muallima safning boshidan oxiriga qadar ko‘z yugurtirib chiqdi. Yuragimning duk-duk urishi eshitilar, hatto birinchi o‘n uchinchi haqida nimalar deb o‘ylayotganini sezardim. Nazarimda, birinchida turgan o‘n uchinchi haqida men nima deb o‘ylayotgan bo‘lsam, aynan shuni o‘ylardi.
– Ura-a-a! – Baland tepada jaranglagan sakkizinchi sinf o‘quv­chilarining bu hayqirig‘i Katta vodiyni tutib ketdi. – …a-aa!..
Ular qo‘mondonlik sirlarini o‘rganishayotgan edi. Qurollari uzoqdan bizga haqiqiydek tuyular, ovozlari esa jo‘r bo‘lib, qudratli momaqaldiroq singari guldirab chiqardi. Bamisli Baland tepada chinakam jang bo‘layotganga o‘xshar, Katta vodiydan to Boychechaklar tepaligiga qadar bu sadolar aks-sado berar edi. Sakkizinchi sinf o‘quvchilarining o‘zlari ko‘rinmas, faqatgina qor bosgan tepalik ko‘zga tashlanar, ularning guldirak ovozlari qulog‘imizga chalinar, shular evaziga ularni butun Katta vodiyni egallab, endi Chuchmomalar tepaligiga hujum qilishyapti, deb o‘ylardik. Lekin Chuchmomalar tepaligidan sado chiqmasdi. Qadalib tikilaverganimizdan ko‘zlarim yoshlandi. Biroq tepalik oppoq bo‘lib yarqirar, u yerda qimirlagan jon ko‘rinmas, shuning uchun hammamiz nima deyishni bilmay garangsib turardik. “Nahotki dushman oq kiyimda bo‘lsa?” deb o‘ylardik va ko‘zimizni yirib-yirib tepalikka tikilardik. Dushman esa, ma’lum bo‘lishicha, Baland tepaning ortidan tovush chiqarmay ularga yaqinlashib kelardi. Sakkizinchi sinf o‘quvchilari “Urho-ur!” deb qichqirishar, ularning na’rasidan dushman quloqlari tom bitar, biroq hozir bu “Urho!”lari naqadar bema’ni va betayin qichqirishdan boshqa narsa emasligini o‘zlari bilishmas edi. Sakkizinchi sinf o‘quvchilarining shu qadar tentak va uzoqni ko‘ra bilmasliklaridan muallimamizning ensasi qotdi. Xuddi tentak va go‘l sakkizinchi sinf o‘quvchilari emas, kimsasiz tepalikka biz hujum qilayotgandek sovuqqonlik bilan buyurdi:
– Saf tortinglar! Tartib bilan sanashni boshlang!
Mening quloqlarim uzra toshni toshga urgandek hissiz tovush yangradi.
– Birinchi!
– Ikkinchi! – dedim men chap tarafimda turganga navbatni uzatib.
– Uchinchi!
Hozir muallima bizni ikki guruhga: juft raqamlilarni bir tomonga, toqlarini ikkinchi tomonga ajratadi. Qiziq, Begona qaysi tarafda bo‘larkan? Toq bo‘lsa yaxshi edi. “O‘n uchinchi”, – Begonaning zaif ovozi keldi.
– O‘n to‘rtinchi!
Biroq ular – Katta vodiyda jo‘r ovozda hayqirgan mag‘lub sakkizinchi sinf o‘quvchilari-yu, g‘olib yettinchilar – hamma-hammalari muallimaning o‘quvchilari, birinchi raqamli Madat unga jiyan, halok bo‘lgan akaning o‘g‘li edi, bu suronda Begonaning ovozi so‘nik va hurkak chiqardi, Katta vodiydagi suron esa birdan o‘chdi, biz – tor, kalta, xonaki ishtonlar kiyib olgan bolalar esa, Yevropa ritsarlariga o‘xshab ko‘ringan bo‘lsak kerak, yettinchi sinf o‘quvchilari bilan sakkizinchida o‘qiyotganlar ayni chog‘da charchagan holicha bir-birining ustiga o‘zlarini otib, bir-birlarining og‘ziga qor tiqishayotgandir – bularni ko‘rgan muallimaning (aftidan, u Begonaning orqasidagi “Ch” harfini ko‘rib qolganga o‘xshaydi) yuzida zaifgina kulgi paydo bo‘ldi. Mana ta’sirlanishning betayinligi: men, u mening onam bo‘lganda edi, deya yana o‘yladim. Ahvol-tirikchilikni qarang – uning nimtabassumi onamizning yedirgani, ichirgani, cho‘miltirgani, kiyintirganidan afzalroq tuyulganiga dog‘man.
– Ikki qismga bo‘lining!
Biz, juft raqam ostidagilar, postol kiyib olganlar oldinga chiqdik. Uch qadam ilgariga, bir qadam so‘lga. Menga bunaqa kichkina, yetti kishidan iborat guruh yetakchisi bo‘lish ham kifoya qilardi.
– Birinchi guruh Qaynarbuloqqa qarab yugurib boradi. U yerdan borib har biringiz gullagan sambittoldan bitta shoxcha sindirib olib, izingizga qaytasiz. Buyrug‘imni qaytaring!
Yuragim orqasiga tortib ketdi. Sababi, yugurishim bilan o‘zimning nimalarga qodirligimni ko‘rsatgim kelardi, ko‘zlari rang-barang porlagan qizlarning nigohi bizda, qolaversa, yaqinlashib qolgan sarg‘ish-yashil, beg‘ubor bahorning dilbar bo‘ylari yuragimizda totli g‘alayon uyg‘otmoqda edi.
– Menga Begona kerak emas, uni mening guruhimdan chiqarib yuboring, – Madatning hissiz va xunuk ovozi eshitildi.
Muallima sekin unga yuzlandi va lablari emas, go‘yo ko‘zlari pichirlagandek bo‘ldi:
– Yana qanaqa Begona?
Biz hammamiz Begonaga o‘girildik. U qimir etmay qotib turar, laqabi Begona bo‘lgani uchun, buning ustiga otasi urushga bormay ihrab-sihrab yurgani bilan o‘lib qolmayotgani, onasi hech kimga xalal bermay osilib turgan shiorni o‘g‘irlab unga ko‘ylak tikib bergani hamda sinfdoshlari orasida bitta o‘zi qiz bolaga o‘xshab kiyinib olgani uchun g‘ariblardek boshini ko‘tarolmayotganga o‘xshardi. Bizga qo‘shilib muallima ham undan ko‘zini uzmas edi. Muallima unga tikilib turar ekan, akasining o‘g‘li yana nima derkan, degandek kutardi.
– Arto – Begona, – deya to‘ng‘illadi Madat.
– Kim u Arto? – muallima akasining o‘g‘li Begonani to‘liq ismi bilan atashini istardi. “Agar ismi Begona bo‘lmasa, nega unda orqasiga “Begona” deb yozib qo‘yishgan”, deya askiya qilib qo‘yishning ayni o‘rni edi. Mabodo hozirjavoblik bilan shunday deganimda, bu o‘tkir ilmoqli gap ko‘z ochib-yumguncha maktabga tarqab ketgan va uni o‘quv yilining oxirigacha kula-kula eslab yurgan bo‘lishardi.
– Artavazd, – deya ming‘illadi Madat. U bazo‘r, o‘lganining kunidan aytdi, nafsilamriga aytganda, shu ismni tilga olishga majbur qilishayotganidan ich-ichida norozi bo‘lardi. – Artavazd, – dedi istar-istamas, – ha, Artavazd, u vallomat bo‘lsa ham, mening komandamda qolmasin.
Muallima indamay unga tikilgancha qarab qoldi, achchig‘i keldi, lekin lom-mim demadi, uning ko‘nglidan, men sening ammang emas, matematika hamda harbiy ta’lim o‘qituvchisiman, bilding, degan gap o‘tayotganini butun sinf sezib turardi.
Madat o‘zini yo‘qotib qo‘ydi, ammo ko‘zini olib qochmay muallimaga surbetlarcha tikilib turaverdi: harqalay, muallima uning ammasi, buning ustiga Madat uncha-munchadan tap tortmaydigan dovyurak bola.
– Ketsin, – dedi Madat o‘zini qo‘lga olib, – mening komandamga keragi yo‘q uning.
– Kechirasiz, – deya zaharxanda qildi muallima, – kim aytdi seni komanda kapitani deb?
Madat saf tortgan guruhiga qaradi, guruh esa unga, hammasi ravshan: u bolalarning sardori. U muallimaga yuzlandi, bir necha soniya undan sinchkov nigohini uzmay turdi, lekin “men shuni xohlayman” demagan bo‘lsa ham, uzr so‘ramadi, “kechirasiz” deyishdan or qildi. Ular bir-biriga tikilib turaverishdi, hozir, shu daqiqalarda Madatni uzr so‘rashga hech qanday kuch, sabab majbur qilolmagan bo‘lardi. Muallima uning chindanam bolalar sardori ekani va boshidan tegirmon toshini yurgizsang ham Begonani o‘z guruhida qoldirmasligini fahmladi.
Muallima ohista yerga boqdi, oradan hech qancha vaqt o‘tmay yana boshini ko‘tardi-yu, Madatga qaradi, uning kipriklarida injuday ko‘z yoshlari yiltilladi, endi u muallima emas, jiyanining mag‘rur qiyofasi, bir so‘zli, o‘jarligida halok bo‘lgan akasini ko‘rgandek bo‘layotgan oddiygina ammaga aylangandi. Biz mana shu narsani sezdik, chunki shu lahzalarda Madat ham sardor, ham qahramon sifatida ko‘z o‘ngimizda qad rostlayotgandek edi. U, chin ma’noda kapitan bo‘lishga munosib edi, zero, u shunday komandaga boshchilik qilishni xohlar ediki, har bitta “askar” oyog‘i chaqqon bo‘lsin va yugurganda birov undan o‘zib ketolmasin. Muallima esa tom ma’noda murabbiy edi, u hammaga va alohida har bir odamga nisbatan yuragida bir vaqtning o‘zida mehr-muhabbat saqlab qolishni va shu bilan birga o‘quvchilarini qat’iy intizomga ham o‘rgatishni istar edi. Taajjublanadigan yeri shuki, men yaxshi, sen ham oliyjanobsan, demak, hammamiz odamning joni bo‘lsagu, yomon qilmishlar, qabohatlar qayerdan paydo bo‘larkan?!
Katta-katta ko‘zlari xayolchan porlagan Begona boshini burib olisdagi tog‘lar tomon xomush tikilar, hatto nafas olmayotgandek tuyulardi. “U yugurolmaydi, aro yerda qolib ketadi, mana ko‘rasiz!” – derdi jahl bilan Madat hammaga jar solib. Begonaning kipriklari ma’yusgina pirpiradi, boshqa nima ham qila olardi. Qo‘lidan nima ham kelardi. Qulog‘imga Madatning: “Qizlar bilan qolsin shu yerda”, – degani eshitildi. Begona bu bahs-munozara nima bilan yakunlanishini qimir etmay kutardi. O‘zini qurbonlikka so‘yishni niyat qilayotganlarga yolg‘iz qo‘zichoqqina, ichib bo‘lgach, uning ta’mini yo maqtash yoki yomonlashlariga faqat suvgina, bemalol poyasidan uzib olishlari yoki tegmay qoldirishlariga nurafshon kungaboqargina shunaqa izn berib jim tura oladi. Uning qizil ko‘ylagi charsillab yonayotgan gulxanga o‘xshardi. Bizning nigohlarimiz ostida u iymangandek churq etmas, o‘zi va noshudligi haqida bo‘layotgan bahslarga jimgina quloq solardi. Daf’atan, men uning mana shu muallimadan ham, mardona Madat, manavi bir-biridan suluvroq qizlardan ham yaxshiroq, ko‘nglimga yaqinroq ekanligini his qilib qoldim. Shu sababli mana shunaqa yozg‘irishlariga yo‘l ochib bergan ko‘ylagining orqasidan har xil harflar qoldig‘ini izlab topib, uni malomatga qoldirganim uchun o‘zimni eng yomon, eng qabih odam deb hisoblardim. U yana qult etib yutindi, nimjon bo‘yin tomirlari tortishdi, buni ko‘rib yuragim siqildi, nima qilarimni bilmay, havo yetishmayotgandek dam-badam xo‘rsinar, baayni uning o‘rnida men iztirob chekardim. Go‘yo u emas, men otam ihrab-sihrab yurgani bilan haliyam tirik ekani, onamga eski, ola-quroq holga kelgan shiorni berishgani, bunga odamlar o‘g‘rilikdek qarashayotgani, tasodifan ko‘ylagimning orqa qismida “Begona” degan la’nati kalom yasovchi harflar qolgani va bu og‘ir hayotda ko‘p narsalarni yengib o‘tishga ojizlik qilayotganimdan o‘rtanardim.
– Madat mening o‘rnimga o‘tsin, men uning o‘rniga o‘tay, – dedim.
Muallima gapimni eshitmaganga oldi.
– Madat o‘ta qolsin meni…
Muallima yalt etib menga qaradi. “Xohlamasangiz, kerakmas”, deb o‘yladim va bunaqa qarab qo‘yganidan harbiy intizomga to‘la rioya qilishim, binobarin, to‘g‘ri murojaat qilishim lozimligini anglab qoldim.
– Murojaat qilishimga ruxsat eting! – Men shaxd bilan bir qadam oldinga chiqib, qotib turdim va taklifimni aytdim: – Buyuring, Madat ikkinchi komandaga o‘tsin, men birinchiga.
Muallima eshitilar-eshitilmas ovozda so‘radi:
– Nima deding? Boshqatdan qaytar!
Men gapimni yana takrorladim:
– Buyuring, men birinchi komandaga o‘taman, Madat mening o‘rnimga, ikkinchi komandaga o‘tsin. – Keyin Madatga yuzlandim: – Modomiki, Artavazdning komandangda qolishini istamas ekansan, komandalarimizni almashaylik!
U menga o‘qrayib qo‘ydi va yuzini burib oldi. Men esankirab qoldim. Uning nega bunaqa qilgani sababini tushunganimda battar o‘zimni yo‘qotib qo‘ydim. Uning guruhiga norg‘ul, azamat bolalar yig‘ilgan, mening guruhimga esa deyarli hammasi nimjon, pachoq bolalar tushgandi. Qolaversa, Madatning o‘zi ham baland bo‘yli, menga nisbatan ancha tik edi, men esam pakanalarga yetakchi bo‘lishni taklif qilayotgandim. To‘g‘risini aytsam, undan abjir, bir so‘zli, irodasi mustahkam qo‘mondon chiqardi. Gannibal, deb o‘yladim, Suvorov, Kutuzov… Men uni, hali qarab turasiz, Kutuzov deyman. Lekin uning ismi shundoq ham jarangdor – Madatov! General Madatov. Xullas, seni shunday – general Madatov deb ataymiz, xafa bo‘lmaysan…
– Hech kim hech qayoqqa o‘tmaydi, – dedi muallima. – Birinchi guruh, Qaynarbuloq sari marsh!
– Yo‘q, – dedi Madat o‘sha hissiz va qaysarona, shu bilan birga mensimagan ohangda. – Begonani mening komandamdan yo‘qoting.
– Yana qanaqa Begona?! – qichqirdi muallima.
– Yaxshi bilasiz kimni aytayotganimni, – dedi Madat.
– Komandaga sen boshliqsan, deb kim aytdi senga? – deya baqirdi muallima.
– Hamma biladi buni, – dedi u.
– Hozir seni yerto‘laga qamab qo‘ysam-chi? – dedi muallima.
U bir daqiqa jim turdi. So‘ng safdan chiqib yerto‘la tomon shaxdam yurib keta boshladi.
– Qayt orqangga! – deya qichqirdi muallima.
Madat o‘girilib qaramadi.
– Meni yerto‘laga solib, ustimdan eshikni tambalab oling, – dedi u. U tobora bizdan uzoqlashib bordi-da, muallima tilga olgan yerto‘la zinasidan tusha boshladi, nihoyat, ko‘zga ko‘rinmay qoldi. Uning otasi – muallimaning akasi, abadiy qaytib kelmaslik uchun o‘limga xuddi shu tariqa tik borgan bo‘lsa kerak.
– Qayt orqangga… – dedi iltimos ohangida muallima.
Madat endi zinaning pastrog‘ida turar, bizga faqatgina boshi ko‘rinardi, xullas, u bir marta ham burilib qaramadi. Qaytsinmi yoki yerto‘laga tushib boraversinmi? Yo‘q, u ortiga qaytmaydi, hech qachon so‘zini qaytarib olmaydi. Bizga uning yolg‘iz boshi ko‘rinardi. Ammasi uni zulmat, choh butunlay yutib yuborishini ko‘rmaslik uchun o‘girilib oldi.
– Hammasiga sen sababchisan, – degan dashnom qulog‘imga chalindi.
Hamma norozi bo‘lib Begonaga qaradi. Endi hamma mana shu taxlit qarayotganini ko‘rib, u o‘zini aybsiz bo‘lgani uchun uzoqlarga tikilib, ahamiyat bermagandek tutolmadi, yo‘q, endi u xuddi barchasiga yolg‘iz o‘zi aybdordek junjikib turardi, hatto ayanchli tarzda o‘z noroziligini ifodalash uchun qult etib yutinishga ham jur’at qilolmadi. Madat zinadan qaytib chiqa boshladi – u namoyishkorona kelib, o‘zining qo‘mondonlik vazifasini bajarishga tayyor generaldek viqor bilan safning boshidan o‘rin oldi. Uni yomon ko‘rib ketdim. Hamma Begonaga yozg‘irib qarayotgan payt, Begona o‘zini gunohkor his qilib turganida, men Madatni yomon ko‘rib qolganim sababli, Begona aybdor emas, degan qarorga keldim. Quyon ovchining iti oldida qarshilik qilolmay, junjikib turgani uchungina gunohkor bo‘lib qoladimi? Hech vijdoni qiynalmay, hech o‘kinmay – u qaytib keldi-da, o‘zini mag‘rur tutib, guruh qo‘mondoni sifatida bamaylixotir so‘z qotdi:
– Iltimos qilaman, mening komandamdan oling uni.
– Nega?
– U yaxshi yugurolmaydi.
– Shunaqami? – dedi muallima.
– Tushungandirsiz endi. U bizning bolalar bilan tenglasholmaydi. Uni deb mag‘lub bo‘lishni istamaymiz.
Men hikoya qilib bergan bu voqea chindanam shunday bo‘lgan edi. Lekin men o‘sha paytda ham bir narsani tushunmaganman, hali-hanuz tushunolmayman, qanday qilib o‘ziga o‘xshagan bir odamning ko‘z o‘ngida uni so‘tak, yugurolmaydi, qo‘lidan hech narsa kelmaydi, noshud, deb kamsitish mumkin.
– U sizlarga o‘xshab tez yugurolmaydi, siz esa unga qarab sekinroq chopolmaysiz, tushunarli, – dedi muallima. – Lekin uni nima qilish kerak?
Madat javob bermadi, u guruhiga haqiqiy qo‘mondondek ko‘z yugurtirib chiqdi-da, Begonaga nafrat bilan o‘qraydi, bu uning, chiq safdan bu yoqqa, degani edi, mana shuning uchun yomon ko‘rib ketdim uni.
– Nima, sen haliyam gapingdan qaytmadingmi? – dedi muallima. Uning bu gapiga ensam qotdi. Chunki muallima, nazarimda, Madatning mustaqil fikrga egaligi, o‘z fikrida qat’iy turishidan xursanddek edi. U menga yuzlandi-da:
– Sen nima deysan bunga? – dedi.
Shamol g‘ir-g‘ir esar, ko‘kda lochin parvoz qilar, suvi bir ariqqa yetadigan sharshara toshdan-toshga urilib tushar, olisda sho‘xgina buzoq ko‘zga tashlanardi – yugurishdan osonroq, huzurbaxsh mashg‘ulot bormi olamda?! Men: “Bizning yettinchi raqamli odamimizni olib, o‘rniga Artavazdni bering, iloji bo‘lsa”, – demoqchi bo‘lib, endi og‘zimni ochganimni bilaman, lop etib Madat aynan shu gapimni kutib turganini payqab, tilimni tiydim. Uning ko‘zlari va butun ko‘rinishi beorlarcha, seni har qanaqasiga yutaman, mening komandam sening guruhing ustidan baribir g‘alaba qozonadi degandek bo‘lardi xuddi ertalab og‘zimga kir qorni tiqishtirgandek, hozir qanday bo‘lmasin eng noshud bolani menga o‘tkazmoqchi edi.
– Men nima qilay? – tilimga faqat shu gap keldi.
– Artavazdni sening komandangga o‘tkazaylikmi?
– Negaykan endi? – deya ming‘illadim. – Qanday bo‘lingan bo‘lsak, shunday qolaversin.
Muallima tishini tishiga bosib amr qildi:
– Saflaning! Sen uyingda emassan, men esa onang emasman.
“Ammam ham emassiz”, – dedim ichimda, garchi matematika darsidan qo‘rqsam ham, buning ustiga mendan qanday javob kutayotganini juda yaxshi tushunsam ham.
– U yugurolmaydi, odamni uyaltirib qo‘yishi mumkin, – dedim.
To‘g‘ri, bu pastkashlik edi aslida, biroq bir paytning o‘zida odam ham halol, ham qasoskor bo‘lishi mumkinmi? Men qanday bo‘lmasin Madatdan o‘ch olishim kerak edi.
– Hozirgina, uni komandamga o‘tkazib bering, deb holi-jonimga qo‘ymayotgan eding-ku! – dedi muallima.
Unga nima sababdan bir daqiqa avval rozi bo‘lib, endi gapimdan qaytayotganimni qanaqa qilib tushuntiray?!
– Endi esa, rozimasman, – dedim.
– Nega?
– Shunchaki, – dedim va o‘zimni yomon ko‘rib ketdim. Birovga yomon ko‘rinishdan og‘ir savdo bormi? Men muallimadan ko‘zimni olib qochdim.
Yo‘lda go‘yo g‘alaba qozongan yettinchi sinf o‘quvchilari-yu mag‘lub bo‘lgan sakkizinchi sinfdagilar horib-charchab kelishardi. Hammalari bo‘shashib, boshini ko‘tarmay, sudralishardi. Yog‘ochdan yasalgan miltiqlarini sudrab arang qadam bosishardi. Kimdir engashib bir siqim qor oldi-da, shosha-pisha og‘ziga tiqdi. Gapirishga hollari kelmasdi. Qo‘yib bersa, shu ondayoq o‘zlarini qorga tappa tashlab uxlashga tayyor edilar!
– Umuman olganda, xohlasangiz, Artavazd biz tomonga o‘tsin, mayli, – dedim men.
– Demak, rozisan-a shunga? – dedi muallima.
Men bosh irg‘adim.
– Menga ayt-chi, nega sen yana rozilik bildiryapsan?
– Rozi bo‘ldimi, tamom! – dedi Madat.
– Sendan so‘rayotganim yo‘q, jim tur. Nega rozi bo‘layapsan?
– Balki sekin yugurish osonroq bo‘ladi, deb o‘ylayotgandir?
Muallima menga g‘amgin va o‘ychan ko‘zlari bilan boqdi.
– Ha, – dedi u bazo‘r eshitilarli ovozda, – ehtimol, osonroq bo‘lar rostdan…
Yomg‘ir sharros quyar, shamol qaylargadir bosh olib ketmoqchidek yelar, kalxat ohista qanot qoqar, momaqaymoq havoda chir aylanar, hammasi allaqayoqlarga yo‘l olgan, uchar, intilar edi.
– Anavi guruhdagi, oxirida turgan bola bilan almasha qol, Artavazd, – dedi muallima ma’yusgina qilib.
Bizning qadamlarimiz ostida nimadir baribir shitirlardi, biroq u bizning guruhdagi bola bilan o‘rnini shunday tez almashtirdiki, men sezmay qoldim, hattoki muallimaning buyrug‘ini eshitmadimikan, deb o‘ylabman, unga bo‘laqol, o‘rtoq, deb o‘girilib qarasam, u allaqachon bizning guruh a’zolari orasida turibdi.
– Birinchi otryad! Qaynarbuloqqa gullayotgan sambittol oldiga borib, bir dona novdasidan olib kelish uchun yo‘lga otlaning. Ikkinchi otryad…
To muallima bizga nima topshiriq berishni o‘ylaguncha Madatning bolalari zovurdan o‘tib, Yakka eman tepaligiga chiqib borardi. Mening tizzalarim qaltirardi. Agar bizga hozir o‘sha yo‘l bilan yugurishni buyurganida edi muallima, ko‘z ochib-yumguncha ularga yetib olish tugul, oshib ham ketardik…
– Ikkinchi otryad taxta tilish zavodiga – marsh! Har bir o‘quvchi bir hovuchdan qipiq keltiradi.
Men haliyam sambittol yoniga yugurish haqida xayol surar, taxta zavodiga olib boradigan yo‘lni eslolmay garang bo‘lardim.
– Buyruqni qaytaring!
Buyruqni qaytarish uchun, avval uni yaxshilab eshitib, uqib olish kerak bo‘ladi. Men talmovsirab, muallimaga esipast odamdek baqrayib qaradim.
– Qipiq?
– Ha, qipiq.
Men yana hech nima tushunmadim. Lekin buning uchun o‘zimni aybdor, deb hisoblamasdim, chunki sal narida qizlarimiz yig‘ilishib turishar, nimaiki olib kelish zarur bo‘lsa, ularga atalgan bo‘lardi. Madatlarning guruhi gullagan sambittol novdasi-yu, biz qipiq keltirarkanmizmi?
– Qipiqmi? – deb so‘radim men.
– Ikkinchi otryad, tayyorlaning! – deb buyruq berdi muallima. – Taxta zavodiga yugurib borish uchun! Har biringiz bir hovuchdan qipiq olib kelasiz. Buyruq tushunarlimi?
– Tushunarli! Taxta zavodiga yugurib borib, ortga qaytamiz! Buyruqni bajarishga ruxsat eting?
– Har bitta bola bir qisim qipiq olib keladi.
– Xo‘p bo‘ladi, – dedim men.
– Qaytar-chi.
Ochig‘ini aytganda, bu endi qiynashdan boshqa narsa emasdi, nazarimda, og‘zimga qipiq tiqishayotgandek. Shu bois men ensam qotib javob qaytardim:
– Har bir odam bir hovuch qipiq keltiradi.
– Xuddi shunday. Endi yugur!
Biz go‘yo qanot chiqarib uchdik. Ammo shu choq kimdir meni chaqirib qolsa bo‘ladimi? Endi qanotimni keng yoyib uchishga shaylangan fursatda shashtimdan qaytarsa! Men o‘girilib bizni qipiq keltirishga yuborayotgani uchun emas, balki boshqa narsaga achchig‘lanib muallimaga qaradim. U yonimga yaqinlashdi va yuzimga diqqat bilan tikildi.
– Zo‘riqib, joning boricha yugurishing shart emas, – dedi u mayingina.
– Xo‘p bo‘ladi!
U kulimsiradi.
– Bu buyruq emas, – dedi u endi beozor ohangda, – behuda kuchanmang, demoqchiman, eshitdingmi? Taxta zavodiga shoshmasdan borib, shoshmasdan kelganingiz yaxshi. Xo‘pmi?
– Madatlarning komandasi qanaqa yugurib ketishganini ko‘r­madingizmi?
– Ular boshqa, siz boshqasiz, – dedi u. – Aytdim-ku senga, hovliqmasdan boraveringlar!
– Xo‘p bo‘ladi! – dedim va yaqin yo‘ldan qor kechib, maktab bog‘ini kesib o‘tib, chetan devordan oshib, guruhga yetib oldim.
– Bolalar! – Men general Madatov kim bo‘lgani va nima sababdan men uni Madatov, demoqchi ekanimni aytib berish uchun endi labimni juftlagan ham edimki, qo‘qqisdan, kutilmaganda Begona gup etib yiqildi. Sirpanganini ko‘rganim yo‘q, chunki oyog‘ining osti yaxlamagan, demak, yo‘l toyg‘onchoq emas, shunchaki bir oyog‘i qorga botib, sug‘urib olmoqchi bo‘lganda muvozanatini yo‘qotib qo‘ygan, shekilli. Men jahl bilan bir narsa demoqchi bo‘ldimu, lekin u boshini quyi solib, aybdorona turgani uchun niyatimdan qaytdim.
– Hechqisi yo‘q, bo‘lib turadi shunaqasi ham, – dedim, – yomon yiqilmadingmi, ishqilib?
– Aksincha, – miriqib kulishdi bolalar.
– Hech qanaqa sirpanchiq yer ko‘rinmaydi-yu oyog‘ing tagida, yiqilib yuribsan?
– Yo‘g‘iydi, sirpanib ketmadim ham, – dedi u allaqanday beozorlik bilan.
– Ko‘p gapirmay burning bilan nafas ol!
– Burun bilan nafas olayapman haliyam, – dedi undanam beozor ohangda.
Nazarimda, chumolilar gaplashsa, ovozi shunaqa chiqsa kerak.
– Yugurishdan osonrog‘i bormi? Qani, bo‘laqol!
– Hozir yuguraman, – deya shivirladi u.
– Bilaman, chopasan, – dedim men, – faqat burningdan nafas ol. Agar og‘zing bilan nafas olsang, tomog‘ing birpasda qurib qoladi, dimog‘ing achishadi.
– Dimog‘im… achishmayapti, – dedi u yana pichirlagudek.
Biz anhor yoqalab o‘tgan so‘qmoqdan ko‘tarilib borardik, quloqlarimiz ostida shamol hushtak chalardi. Begonaning qizil ko‘ylagi ora-sira ko‘rinmay qoladi. U mendan xiyol orqaroqda kelar, ko‘z qirim bilan uni sezib borardim. U tishini tishiga qo‘yib, jon-jahdi bilan tezroq chopishga, mendan o‘zib ketishga, jilla qursa, yelkama-elka yugurishga harakat qilardi, lekin men hech bo‘lmaganda ikki qadam yoki loaqal yarim qadam bo‘lsin oldinda borishni xohlardim.
– Ey bola, hay bola, – degan ovozi keldi kimningdir. – Hay bola, nima qilyapsan? – qarilarga xos xirqiragan bu titroq ovoz tili zahar Ombor otaga, Sargisning dadasi, ya’ni buvamning ukasiga tegishli edi. U anhorga govmishini cho‘miltirishga olib kelgan, jonivor juda oriqlagan, to‘rtta cho‘pday oyog‘i o‘sha eti suyagiga qadalgan tanasini zo‘rg‘a ko‘tarardi. Ota tag‘in yiqilib tushmasin, degan xavotirda, uning dumidan ushlab olgan, ehtimol, o‘zi ag‘darilib tushmaslik uchun shunday qilgandi. U kula-kula dedi: – Qayerga ketyapsiz bunchalik yugurib? Nemis ko‘rib qolgudek bo‘lsa, ishtonini ho‘l qilib qo‘yadi-ya! – Bobo hassasi bilan yo‘limni to‘sdi-da, yelkamdan mahkam ushlab oldi. Noiloj to‘xtadim, agar uning qo‘lidan siltanib chiqib ketsam, choli tushmagur, nimjon emasmi, muvozanatini yo‘qotib, aniq yiqiladi. U meni yonog‘im, qulog‘imdan erkalab, tishlab olmoqchi bo‘ladi-yu epini qilolmaydi, qolaversa, uning og‘zida bor-yo‘g‘i bitta tishi qolgan, mening esa do‘mboq bolalar singari etim yo‘q. – Tishlong‘ich bobolaring endi ilgaridek emas, uning hatto nabirasini o‘pishga ham holi kelmaydi, – dedi u titroq ovozda.
Men uning qoqsuyak bag‘ridan sirg‘alib chiqdim. Lekin shu damda men uning nabirasini juda yaxshi ko‘rishini, qurigan daraxtga o‘xshagan vujudida bir tomchi mehr qolgan bo‘lsayam, o‘shani menga bermoqchiligini his qilardim, hatto nazarimda, mening yuzim, yonoqlarim, burnim, dahanim uning yumshoq, namxush soqolini eslab qolgandek, quloqlarim ostida uning ojizona xirqiragan ovozi saqlanib qolgandek tuyular, biz bolalarga o‘xshab o‘zini Tishlong‘ich bobo, deb ataydigan ajdodimning bu ma’sum qiyofasi bir umr xotiramdan ketmasa kerak, deb o‘ylardim. Men, o‘z guruhimga ulkan Xachkar yonida yetib oldim, avvaliga birmuncha vaqt Begona bilan yonma-yon yugurib bordim, so‘ng uni orqada qoldirib ketdim. Biroq u mendan orqada qolishni istamadimi, bor kuchini ishga solib chopishga tushdi, tishini tishiga bosib, qiltillagan ko‘ksini oldinga chiqargancha shamoldek yelib kelardi. Lekin u ming urinmasin, baribir ortda qoldi, men yana ko‘z qirim bilan uning qizil ko‘ylagini goh ko‘rib, goh ko‘rmay borardim.
Men qadamimni sekinlatdim, guruh komandiri eng orqada qolsayam bo‘laveradi, qaytanga yo‘lda bitta-yarimta odamini ko‘zdan qochirmaslik uchun ayni muddao, men avval bittasini, keyin ikkinchisini, uchinchi, to‘rtinchisini o‘tkazib yubordim, oxiri qizil ko‘ylakli Begona menga yetib oldi va biz yonma-yon yugurib keta boshladik. Men undan:
– Qalay ishlar? – deb so‘radim.
U shivirlagudek javob qaytardi:
– Yaxshi.
– Bir hovuch qipiq olinglar deyishgani esingdami?
– Esimda.
– Mazang qochmayaptimi, ishqilib? – deb so‘radim men.
U javob qilmadi, so‘ng shivirladi:
– Yonma-yon bo‘lsak, mazam qochmaydi.
– Yo‘lning yarmidan o‘tdik-a, nima deding? – deb so‘radim.
– Ozgina qoldi, – dedi u zaifgina.
– Ozgina? Jinnimisan, taxta zavodi qayerdaligini bilasanmi o‘zi?
– Bir marta oyim po‘stloqqa yuborgandilar, – dedi u shivirlab, – otam ruxsat bermagandilar.
– Ko‘zim yetmayapti yarmidan o‘tganimizga.
U o‘ziga o‘zi gapirayotgandek ming‘illadi:
– Aytyapmanu… oz qoldi… Hozir yetib boramiz.
– Yo‘g‘-e, hali yarmidan ko‘pi bor… – Birdan bir nimani payqab qolgandek bo‘ldim: – Nima, o‘zingni yomon his qilyapsanmi?
Tomog‘i quridi, shekilli, u chuqur nafas olib, keyin shipshidi:
– Birga bo‘lsam, yoningda…
– Men Madatni bekorga general Madatov, demayapman… – dedim men. – Sal tezroq harakat qilsang bo‘lardi… – Shu choq unga aytgim kelib nuqul esimdan chiqib qolayotgan juda muhim bir narsani aytish istagi yuragimda xuruj qilayotganini his qildim. U menga yetib oldi va biz yonma-yon bo‘lganimizda ko‘nglimni o‘sha yukdan bo‘shatdim.
– Biz doim yonma-yon, – dedim men.
Ammo buning iloji yo‘q edi. Men sekinlashsam, u ham sekinlashar, tezroq yugura boshlasam, orqaroqda qolardi. Dam-badam o‘zimni tiyishimga to‘g‘ri kelardi. Biznikilar Kichik emanzor tepaligidan oshib o‘tishdi. Men bir narsani endi tushundim, qanchalik sekin chopsam, u ham shunchalik sekin yuguradi, demak, iloji boricha to‘xtab qolmasligim kerak. Sharshara, tabiiyki, toshdan-toshga urilib tushadi, burgut, tabiiyki, ko‘kda parvoz qiladi, shamol, tabiiyki, yam-yashil dalalar uzra tinmay esadi – borliq aro hamma narsa harakatda bo‘ladi, quvonadi, quyosh nurlari ostida yarqiragan oppoq qor jilva qiladi… biroq Tishlong‘ich bobo zamin uzra bazo‘r qadam tashlaydi, uning sigiri ham egasiga monand.
– Bu nima? – deb shivirlaydi u. – Hech narsa ko‘rinmayapti.
– Qor-chi, quyosh-chi?
– Qanaqa quyosh?
– Ko‘zingni qisib qaragin.
U chiroyli boshini orqaga tashlagancha oftobdan ko‘z uzmay yuguradi.
– Nima balo, bekinmachoq o‘ynayapsanmi? – dedim men.
U menga yetib oldi.
– Judayam oz qoldi, to‘g‘rimi? – deya shivirladi u.
– Voy, voy-y! – degan ovoz eshitildi.
Yo‘l yoqasidagi xarsangtoshga ayollar – bizning onalarimiz cho‘k tushgandilar. Ular tandirda qizarib pishgan nondek qaynoq yuzlarini biz tomon burgancha o‘tirishardi.
– Bu muallimangiz bolalarni namuncha qiynamasa? – deyishardi ular. Holbuki, o‘zlari ham qiynalishardi. Ular mashg‘ulotdan qaytib kelishayotgandi, gazniqobni endigina yechishgan bo‘lsalar kerak, yuzlari bo‘g‘riqib ketgan, hayotda esa bu ayollar bizdan ham rangparroq edilar.
– Qipiq olib kelgani ketyapmiz, – dedim yugurib borayotib.
– Boshingga urasanmi qipiqni, qayt orqangga, – dedi ulardan biri. Ular ortda qolishdi.
– Yer yutsin shu qipig‘ini, bolalarga rahmi kelmaydimi?
Ammo bizga emas, ularning o‘zlariga achinish kerak edi, chunki kechqurun ular bizni qaynoq suv bilan yuvintirib qo‘yishadi, orqalarimizni, tizzalarimizni yuvishadi, sochiq bilan artishadi, o‘rin solib berishadi…
– Og‘zingni yum, – dedim men, – burundan nafas ol.
U gapimni ikki qilmadi-yu, lekin qarasam, qirg‘oqqa chiqib qolgan baliq singari og‘zini kappa ochib olgan.
– Burundan nafas ol.
– Burun bilan nafas olsam, havo…
– Nima havo?
– Achishtiradi ko‘ksimni. – U menga yetib oldi-da, yelkasi yelkamga urildi va yana orqada qoldi.
– Ko‘ylagingni yuvish kerak, – dedim men.
– Yuvishdi, lekin harflar sira ketmayapti…
– Madatni, Begona… Madatni general Madatov, deb chaqiramiz, – dedim.
– Ularga hozir og‘ir juda, tepaga yugurib chiqishlari kerak, – deb shivirladi u, – hozir to‘xtab, dam olishayotgan bo‘lishsa kerak.
– Ha, biz esa qaytishda shunaqa qiynalamiz.
– Ularga esa hozir qiyin.
– Ular sambittol novdasini keltirishadi.
– Ularga juda qiyin hozir, – deya shivirladi u, – Madatning ko‘ngli ayniyotgandir, balki.
– Seniki aynimayaptimi? Nega indamaysan, ayniyaptimi ko‘ngling?
– Biz tekis yo‘ldan ketayapmiz, – dedi u, – ular esa toqqa chiqishlari kerak.
– Ular hozir ortlariga qaytadilar, – dedim men, – sambittol novdasini olib kelishadi, biz esa qipiq olib boramiz.
– Ha, qipiq…
– Nega qipiq, bilasanmi?
– Bilmayman, – dedi u, – muallima buyurdi…
– Qipiq oborsak, muallima unga qarab, taxta zavodiga borganimizga ishonadi. Shuning uchun taxta zavodiga albatta borishimiz kerak. Sambittol novdasi ham shuning uchun. Sen bekorga ayollar bergan qipiqni olmading, olaverish kerak edi. Eshityapsanmi, qaytib borgin-da, o‘sha ayollardan qipiqni olgin, xo‘pmi?! Keyin o‘sha yerda kutib o‘tir, biz tezda qaytamiz.
U orqada qola boshladi, hatto kalovlanib, yo‘ldan chiqib ketdi, yo‘q, birozdan so‘ng o‘zini qo‘lga olib, yana menga yetib oldi.
– Qaytib borgin-u, payrahani olib o‘sha yerda kutib o‘tir. Eshitdingmi?
Uning o‘zi emas, go‘yo o‘rniga boshqa birov, xuddi ichida unga quloq solmaydigan, itoat etmaydigan yana bitta qaysar, bir so‘zli odam boru, ana o‘sha yugurayotgandek. Ana o‘sha uni turtib, yo‘ldan adashtirar, u zo‘r-bazo‘r o‘sha kuchga qarshilik qilib, uni yengib, yana menga yetib olardi.
– To‘xta, – dedim va o‘zim ham to‘xtab unga o‘girildim: u chayqalib arang oyoqda turardi, chiroyli boshini ko‘tarib qaragan edi, ko‘zlari qizarib ketganini ko‘rdim. – Qaytib borgin-da, qipiqni olib kutib tur bizni.
Uning nigohi bo‘tana suv kabi loyqa, xira bo‘lgani uchunmi, ko‘zlaridan hech narsani ilg‘ab bo‘lmasdi, xuddi o‘zidan nima istashlarini, tinchgina o‘lishga yo‘l qo‘ymayotganlarini anglamayotgan kasal buzoqcha menga baqrayib turgandek tuyulardi.
– Eshitmayapman, – deya shivirladi u, – xuddi suv ostidamanu, hech narsani eshitmayapman.
Men uning o‘ziga kelishini kutdim, lekin u xira ko‘zlarini mendan uzmay anchagacha gandiraklab turdi. Oxiri sabrim chidamay uni qishloq tomonga o‘girib qo‘ydim-da, bor endi, deya itarib yubordim. U e’tiroz ham qilmadi, lom-mim ham demadi, nazarimda, ortga qaytib ketishga rozi bo‘lgandek edi.
– To‘g‘ri maktabga boramizmi? – dedi u.
– Bir o‘zing borasan, men esa taxta zavodiga borib, bolalar bilan kelaman.
– Hammangiz yana yugurasizlarmi? – dedi u yalinchoq ohangda.
Alamimdan yig‘lab yuboray dedim.
– Kech qolayapman, tushunayapsanmi, kechikyapman seni deb, shundog‘am ushlanib qoldim.
– Baribir yugurmoqchisizlar-a!.. – Uning yuzi burishib, ko‘zlari yoshlandi. – Yugurmoqchisizlar, sen ham…
– Nega ko‘zingning suvini oqizaverasan, men yig‘lashim kerak aslida… – g‘azabim qaynadi.
– Yur, birga qaytamiz, – dedi u hissiz, so‘nik ovozda, bunaqa qonimni ichadi deb sira o‘ylamagandim.
– Men nimaga qaytib ketarkanman, hali yugurib charchamagan bo‘lsam.
– Hammangiz yugurasizlar baribir.
– Nima, men sening ota-onangmanmi, ko‘z yoshingni oqizaverasan, bor, uyingga borib yig‘la! – Men uni qishloq tomon undadim.
– Birga qaytamiz ikkovimiz… sen bilan men…
– Nima, bir o‘zing ketging kelmayaptimi, qo‘rqasanmi? Bu yerlarda bo‘ri yo‘q, hech kim yeb qo‘ymaydi seni, bor!
– Yo‘q! – dedi u lo‘nda qilib.
– Yo‘q bo‘lsa nima qilmoqchisan?
U boshini ko‘tarib menga xira ko‘zlari bilan tikildi.
– Unda nimaga bunaqa deyapsan? – deya qayta so‘radim men.
– Aytishadiki… aytishadiki…
U yerga qaradi.
– Nima deyishadi?
– Aytishadiki, – dedi u nola qilayotgandek ta’sirchan ovozda, – hamma yugurib bordi, oxirigacha, Begona yarim yo‘ldan qaytib ketdi, deyishadi. Hamma oxirigacha borsa-yu, bitta men…
– Bu bilan nima demoqchisan… – o‘zimni tutolmay o‘dag‘ayladim unga. Holbuki, u to‘g‘ri aytayotgandi, avvaliga men oshirib yubordim, shekilli, yo‘q, boyadan beri qulog‘iga tanbur chertayotgan ekanman-da, sira tushungisi kelmaydi, bitta gapni takrorlayveradimi hadeb. Men uni kuchim boricha itarib yuborardim: – Qayoqqa borishni aytaymi…
U gursillab yiqildi, men nihoyat, qutulganimga shukur qilib yugurib ketdim.
– Shu yerda o‘tir! – deb qichqirdim o‘girilmay. – Qimirlamay o‘tir, sengayam qipiq olib kelaman.
Biroq u o‘rnidan turib qaddini tikladi-da, gandiraklagancha men tomonga yurdi. Men tutoqib uni kutib turdim. Qani, kelsin-chi yonimga, yaqinroq kelsin yana, deb kutdim, uni bitta urib xumordan chiqmoqchi bo‘ldim. Ammo u yonimga yetib kelolmadi, oyoqlari birdan bukilib tizzalab qoldi, so‘ng yonboshi bilan yiqildi.
– Tasqara! – dedim jon-ponim chiqib.
Begona o‘rnidan turishga urindi. U ikkita qo‘liga tayanib turmoqchi bo‘lar, lekin sira ilojini qilolmasdi. Shu ahvolda u buzoqchaga o‘xshab chiroyli boshini ko‘tardi-da, iltijo bilan menga termildi. Uning shu turishi ko‘z oldimda qoldi. Men yugurib ketdim. Ortimga qarashga qo‘rqardim. Uning gandiraklab yurishi hamda yiqilishini yana ko‘rgim kelmasdi. Men tobora undan uzoqlashib borar ekanman, oyoqlarim og‘irlashib, tez yugura olmayotganim, bir o‘zim, yolg‘iz, hamrohsiz yugurayotganim uchun shunday bo‘layapti, deb xayol qilardim, lekin bu yolg‘on xayol edi, o‘zimni-o‘zim aldash, chalg‘itish uchungina shunday deb o‘ylardim, holbuki, aksincha, men shamoldek yelib borar, aytish mumkinki, quloqlarim ostida shamol hushtak chalayotgandek bo‘lardi. Men qandaydir xunuk ish bo‘lganini, uni shu ahvolda qoldirib ketmaslik kerakligini tushunishni ham istamasdim, iloji boricha bu ko‘ngilsiz, abgor manzaradan tezroq nari ketish uchun yugurganim afzal, deb o‘ylardim. “Tezroq, tezroq, tezroq, – derdim o‘zimga o‘zim. – Tezroq yugur, muallima senga komandani ishonib topshirdi, tushunyapsanmi! Taxta zavodiga borishing shart. Majbursan. Tezroq bo‘l, tezroq… Qandaydir ko‘ngilsiz voqea ro‘y berdi, to‘g‘ri! Biroq o‘tdi, yuz berib bo‘ldi, esdan chiqar endi, qaytarolmaysan orqaga baribir, shuning uchun tezroq nari ketsang, o‘zingga yaxshi, unutasan, demak, qutulasan… Kim yugura olmasa, yugurmay qo‘ya qolsin”. Men beixtiyor sekinlashdim. To‘xtab, izimga qaytmoqchi ham bo‘ldim, biroq shuncha masofani bosib qo‘ydim, endi qaytib borishga achindim; oyoqlarim og‘irlashgan va sekinroq yugurayotgandekman, bunga yuqoriga o‘rlab borayotganim sabab deb o‘yladim, o‘zimcha. Men tepalik cho‘qqisiga chiqib, pastlikka vizillab tusha boshladim, faqat qoqilib, yiqilmasam bo‘ldi, qiyalama yo‘lning o‘zi meni pastga olib ketardi, lekin shunga qaramay yugurish tobora mashaqqatli bo‘lib borardi…
…Mana senga bir zamonlar qilgan, lekin haligacha ich-etimni tirnab kelayotgan vijdonsizligim tarixini hikoya qilib berdim… Oradan yigirma besh yil o‘tdi. Oliy hakam sudlanuvchiga hukmni o‘qib eshittirar ekan: “Falon-falon jinoyatlaring evaziga yigirma besh yilga qamashimizni istaysanmi yoki o‘limga mahkum qilishimiznimi, shu ikkovidan birini tanlashing kerak”, – desa, mahbus: “Qatl yoki yigirma besh yil qamoq? Baribir emasmi?” – deb o‘ylaydi va shunday javob qiladi. Men jinoyat qilganim yo‘q, menga sudda hech kim bunaqa savol bermadi, shunchaki senga bir gapni aytmoqchiman, yigirma besh yil o‘lim bilan baravar uzoq muddat, chunki bu davr ichida qanchadan-qancha narsalar yo‘q bo‘lib ketishi, nobud bo‘lishi, tanazzulga yuz tutishi, xotiradan butunlay o‘chib ketishi, seni o‘qitgan keksa, qattiqqo‘l muallima ko‘zlarini qisib: “Yo‘q, sizni eslolmayapman… ko‘zoynagimni olishni unutibman, kechirasiz, tanimayapman”, deyishi mumkin, sen o‘sha ayolning yuz-ko‘ziga tikila-tikila sira tushunolmaysan va qachonlardir ana shu nursiz, xira ko‘zlar haqida “rang-barang ko‘zlar jilva qilardi”, deganingga ishonolmaysan, shu beqaror ko‘zlar, demakki, hayotning atigi bir kunida, bir marta senga qaraganu, so‘ng qayta umrbod ko‘rinmagan, qushlar kabi uchib ketgan bu nigoh yoki rang-barang boshqa qizlarning rang-barang ko‘zlariga ko‘chib o‘tgan. Hamma narsa xira tortadi, unutiladi, o‘zgaradi… biroq bolaligingda yuz bergan mana shu voqea hech qachon xotirangdan o‘chmaydi va kim bo‘lma, ko‘nglingda qoladi – ketmaydi… Basharti sen bolaligingda jamoa bilan birga yugurgan bo‘lsang, xayollaring ko‘chasida sen va o‘rtoqlaring oyoqlari ostidan ko‘tarilgan… tapillab eshitilayotgan tovushlar so‘nmaydi… Basharti sen o‘rtog‘ingni bir siqim qipiqqa olmagan bo‘lsang… ha, do‘stingni bir hovuch qipiqqa olmagan bo‘lsang, ya’ni u yiqilgan joyidan turolmay, ortingdan mo‘lt-mo‘lt termilib sendan umidvor ko‘zlarini uzmagan chog‘da, yolg‘iz bir o‘zini mana shu ahvolda tashlab ketgan bo‘lsang, har qancha og‘ir, mashaqqatli bo‘lsa ham tepalikdan oshib o‘taman, deb xomtama bo‘lma, basharti unga o‘girilib qaramasang va yana bir marta ortingdan boshini ko‘tarib senga termilib qolganini yana bir marta ko‘rmasang, bularning hammasi yillar to‘zonida unutilib ketadi, deb o‘ylama. Qaramasang ham, qaramagan bo‘lsang ham umrbod ko‘z oldingdan ketmaydi u, sen yugurasan, tolmaysan, lekin beqanot qushlar ucholmay, marraga yeta olmagani kabi yuksala olmaysan. Vijdoning qiynaladi, azob chekasan va hech qachon bu tinchlik va halovat bermaydi xayollaringga.
Taxta zavodidan ot-aravada taxta tashishardi. Badaliyalik Gorkiy laqabli chol aravakash edi. Men uning aravasini o‘tkazib yuborish uchun yo‘l chetiga o‘tib turdim-da, negadir yengil tortdim.
– Avak amaki, – dedim men, – Darbnents Arsenning nevarasi biz bilan yugurolmay yo‘lda qolib ketdi, uni o‘zingiz bilan qishloqqa olib keting. Biz har qancha aytsak ham hech unamayapti.
– Sen o‘zing kimning o‘g‘lisan? – deb so‘radi u. Avak amakining yoshi juda ulug‘ edi, ehtimol, u mening otamni tanimasligi ham mumkin, shu sabab buvamning nomini aytdim.
– Men Avetikning nevarasiman.
Gorkiy boboning ho‘kizlari oriq, taxtalar esa yangi tilingan, hali ho‘l, quritilmagan, binobarin, zil-zambil edi, ho‘kizlar arang aravani tortib kelardi. G‘ildiragi toshga tiqilib, arava to‘xtab qoldi.
– Eh, itvachcha, – dedi u menga va ho‘kizlarni xivich bilan soldi, – sen hali o‘rtog‘ingni yarim yo‘lda tashlab ketib, yana menga qishloqqa eltib qo‘ying, deyapsanmi, nomard!
Ho‘kizlar bir kuchangandi, tosh ustidan o‘tib ketdi. Arava uzoqlashdi, yo‘l ochildi hamki, men qoqqan qoziqdek turaverdim. Yuragim tez-tez ura boshladi, xayolim qochdi. Tevarak-atrofda dov-daraxtlar, butalar qotib turar, shoxlardagi momiq qor yaltirar, borliqni sukunat qoplagan edi, go‘yo bir paytlari qalin qor yoqqanda eman po‘stlog‘i terib kelishga chiqqanimdek baayni tanish bir manzara yastanib yotar edi. Men o‘zim ham qor ostida xayolchan qotib turardim. Qulog‘imga uzoq yo‘lning allaqayerida ho‘kizni qamchin bilan charsillatib savalashayotgani eshitilar, demak, qayerdadir arava botib qolgan, demak, g‘ildirak loyda bekordan-bekorga aylanar, lekin oldinga bir qarich ham siljimayotgan bo‘lardi. Dunyoda nimalar bo‘layapti deysiz, men esa, mana shu qor bosgan, kimsasiz dalaning o‘rtasida nima qilishni bilmay turibman. Men yana yo‘l o‘rtasidaman, lekin qarasam ancha vaqt qimir etmay turaveribman. Ehtimol, Avak boboning gaplari ta’sir qilgandir, balki xotiramda eman po‘stlog‘i terishga borgan paytlarim jonlanib, o‘sha beg‘ubor bolaligimdan meros bo‘lib qolgan bir nimani yo‘qotib qo‘ygan kabi xayolga cho‘mgandirman. Men yana yo‘lga tushdim, lekin qayoqqa borayotganimni dastlab o‘zim ham tushunmadim. Holbuki, oyoqlarim o‘z-o‘zidan meni taxta zavodi tomon eltayotgan edi. Garchi oyoqlarim meni taxta zavodi tomon eltayotgan bo‘lsa ham, nazarimda, xuddi qishloq tomonga yugurib ketayotgandekmanu, yo‘lda yiqilib yotgan Artavazd boshini zo‘rg‘a ko‘tarib xira ko‘zlari bilan menga tikilayotgandek bo‘lardi. Yo‘q, men qishloq tomon emas, bir hovuch qipiq keltirgani taxta zavodiga yugurardim. Taxta zavodi yonidagi yo‘lda bolalarning sharpasi ko‘zga chalindi. Men qor kechib, sayhonlik va muzlagan daryo orqali o‘tib, bolalardan ilgariroq taxta zavodiga yetib borishim mumkin edi, biroq shu damda men ularni quvib yetishni, ularga qo‘shilib, ulardan biriga aylanib qolishni istardim. Taxta zavodining darvozasi yonida ularga yetib oldim-da, u yog‘iga bolalar bilan birga ketdik.
– Begona qani, chopolmadimi? – deya so‘rashdi mendan.
– Yo‘q, chopolmadi, – dedim men; “sen o‘zing begonasan” deyishga botinolmay, o‘rniga “chopolmadi”, dedim, xolos.
Men engashib to‘ldirib-to‘ldirib ikki hovuch qipiq oldim – bittasi Artavazd uchun, boshqasi o‘zim uchun. O‘ng qo‘limdagini Artavazdga beraman, go‘yo salomlashgani qo‘l uzatayotgandek bo‘lamanu, unga tutqazaman: mana, sen uchun keltirdim, seniki bu.
– Sen nechchi hovuch olding? – deb so‘radim bolalarning biridan.
– Bir hovuch, nimaydi?
– Artavazd uchun ham oldingmi?
– Artavazd uchunmi?
– U kelolmadi, yarim yo‘lda qolib ketdi, ungayam qipiq olmadingmi?
– Nega olarkanman?
– Axir, u qolib ketdi-ku, – dedim men.
– Yo‘q, olganim yo‘q!
– Men esa oldim, mana, qara, shuni berib qo‘ygin unga.
– O‘zing oldingmi, o‘zing beraver.
Men Artavazdga qo‘limni uzatishga qiynalishim sababini tushuntirib o‘tirmadim, holbuki, buni o‘zim ham tushunmasdim. Men hali nima sababli unga, o‘z do‘stimga uzatgandek qo‘l uzatishga haqqim yo‘qligini anglab yetmagan edim.
– Madat o‘z komandasi bilan hozir qayerdaykan? – deya so‘radim.
– Kelishayotgan bo‘lsa kerak ular ham.
– Sambittol yonida bo‘lsa kerak. Menga qara, Artavazdga qipiqni sen berib qo‘yolmaysanmi?
– O‘zing oldingmi, o‘zing beraver.
– O‘lib qolasanmi berib qo‘ysang!
– O‘zing o‘lib qolasanmi?
– Sekinroq yuguraylik, ular endi sambittollar oldiga yetib borishdi, shekilli.
– Ular boya qaytib ketishayotgandi, yetib kelishgandiram.
– Bo‘lishi mumkin. Ularning guruhida Artavazd yo‘q-da, – dedim xomushgina.
– Bizning guruhda ham yo‘q.
– Balki Gorkiy bobo olib ketgandir, – dedim men. – Sekinroq yugur.
– Yugurolmasang yugurma, – deyishdi ular menga.
Ular menga qarata shunday deyishganini dabdurustdan tushunmadim.
– Kimni aytayapsan yugurolmaydi deb? Qani, bir o‘zingni ko‘raylik-chi…
Men shiddat bilan oldinga otildim va qani, yetib olinglar-chi, demoqchi ham bo‘ldim. Men ming uringanim bilan ulardan o‘tib ketolmas, negadir oyoqlarim chalishar, nimalar bo‘layotganini, xuddi allaqanday sanskrit grammatikasi haqida birov savol berib qolganu, shuni tushunolmayotgandek edim. Nimadir shamoldek yelishimga xalal berardi.
– Artavazdni deb kim sizdan bir soatcha orqada qolsa ham keyin yetib oldi? – deb so‘radim bolalardan achchig‘im kelib.
– Sen.
Ko‘nglim joyiga tushdi.
– Rostini aytganda, – deyishdi ular menga, – Artavazdni deb orqada qolding. Taxta zavodi oldida yetib olding. Artavazd emas, sen quvib yetding bizni.
– Ana, men yetib keldimu siz bilan baravar taxta zavodiga.
– Siz ikkovingiz qolgandingiz, sen yetib kelding, Artavazd qolib ketdi.
– U yugura olmasa, nima qilay, menda nima ayb?
– Kim aytdi seni aybdor deb?
– Men aybdor emasman.
– Ha, sen aybdor emassan.
– Qaytanga men uning uchun qipiq olib ketayapman.
– Buni nima qilasan?
– Unga beraman.
– Nimaga?
– Men uning uchun oldim.
– Nimani olding?
– Qipiq oldim, qipiq, qipiq!.. – deb baqirib yubordim o‘zimni tutolmay. – Uning uchun qipiq oldim, sekinroq yuguringlar… Tishlong‘ich bobo deb, kim ushlanib orqada qolib ketdi, keyin yana kim yetib oldi sizlarga? Kim?
Ular javob berishmadi.
– Avval Tishlong‘ich boboni deb…
Bolalar mening gaplarimni eshitmasdi. Ular mendan ancha uzoqlashib ketishdi. Nazarimda, ular yugurishmas, bir yerda depsinib turishardi yoki ustimdan, yo‘q, mening ustimdan emas, yugurishning ustidan kulishardi go‘yo, yana ozgina, ozgina harakat qilsam, ularga yetib oladigandek tuyulardi… O‘zimga nima bo‘layotganini sira tushunolmasdim, nega yuragim siqilib borayotgani, nimadandir qutulolmay, harchand qilsam-da, o‘ksib borayotganimni his qilgan sari battar ezilardim, ular esa bemalol yugurishar va… tobora mendan uzoqlashar, ularga qo‘shilib hayot meni tashlab ketayotgandek, quvonch, yugurish baxsh etuvchi zavq-shavq, rang-barang qizlarning ko‘zlarida aks etgan havaslar, tabassum va orziqqan ko‘ngillar in’ikosi – tobora uzoqlashib borayotgandek edi. Mening ularga havasim kelar edi-yu, lekin ayni choqda ularni behad yomon ko‘rayotgandim. Meni shu daqiqalarda faqat hasadgina bu kuchli, serg‘ayrat, abjir bolalarga bog‘lab turardi.
– Bir o‘zimni tashlab ketyapsiz-a, mayli… – deb shivirlab qoldim ularning ortidan alam bilan. Orqalaridan xomush va umidsiz qarab turish alamli edi. Ular atay qilgandek yengil va bir maromda yugurib borishar, shovqin solmay, kulmay, jimgina uzoqlab ketishardi, yana xo‘rligim kelib qaraganimda ular butunlay ko‘zdan yo‘qolgandi. Yolg‘iz kimsasiz yo‘l va oppoq qor ko‘zga tashlanardi. Men to‘xtab qoldim. Demak, ketishdi. Meni ular bilan bog‘lab turadigan hech qanday rishta qolmaganini shundagina sezdim, boyagina ularga sardor bo‘lish shukuhidan quvongan odam, hozir shu qismatimga rozi edim – mana men, mana yo‘l. Sukunat va qor bosgan dalalar! Mana shu kimsasiz ko‘chalardagi sokin qor uyumlari aro bir o‘zim, ixtiyorim va xayollarim hamda istaklarim bilan yakkayu yolg‘iz turardim. Ayni chog‘da xohlasam yotaman, xohlasam, ortimga o‘girilib, boshim oqqan yoqqa ketishim mumkin. Bu qanday yuz berdi, bilmaymanu,­ lekin bir mahal qarasam, yana yugurib ketayapman. Oyoqlarim ostida, shoxlarda, olisdagi tog‘lar cho‘qqisida qor, shunchalik yaraqlagan bu zamin uzra yolg‘iz yugurib ketayotgandek his qilaman o‘zimni yoki shunday tuyuladi menga. Vaqti-vaqti bilan o‘zimni qo‘lga olib atrofga qarar va hech nimani tushunmas, hatto uxlayapmanmi yoki bir yerda depsinib turibmanmi, bilolmasdim. Baayni ufq, g‘ira-shira oqshom singari yugurmoq, bir-biriga qorishib, bir-biridan uzoqlashib borayotgan qor uyumlari. Qor, qor, butun atrof hamon qor, mana shu qor ichra yana qor ko‘zga tashlanardi. Bu yaraqlagan oppoq hovur hammayoqni egallagan, zig‘ircha ko‘lanka, daraxt shoximi, qushlarmi qorayib ko‘rinmas, bironta buyum ko‘zga tashlanmas ediki, men hozirgina mana shu yerda edim, endi ortda qoldi, deb belgilab olsamu, yana…
O‘shanda biz yugurgandik, rost… avval ikki guruhga ajralib, olisdagi tog‘lar qo‘ynida yuqori sinf o‘quvchilari “a-a…”, “ura-a” deya qichqirishadi, lo‘ppi yuzlari qip-qizil ayollar o‘tirib olgancha bizga tikiladi… so‘ng biz qaynoq qipiq uyumiga qo‘limizni tiqdik… Bularning hammasi voqe bo‘lgan, lekin qachonlardir bo‘lib o‘tgan… o‘tmishga aylangan… Begona kelib, mening ro‘paramda turib oldi, nazarimda, bu ham qachonlardir ro‘y berganu, shularni tushimda ko‘rayotgandek bo‘lardim.
– Oyingga ayt, ko‘ylagingni tozalab yuvib bersin, – dedim men va qarshimda chindan ham u turganiga ishonch hosil qildim. U tupugini yutib, hars-hars nafas olardi.
– Senga qipiq keltirdim, – dedim unga.
– Qipiq? – deya shivirladi u.
– Men aytdim-ku boya, senga qipiq olib kelaman, deb.
– Mengami… qipiq olib kelaman dedingmi…
U qo‘limdagi bir hovuch qipiqni oldi-da, taxta zavodi tomon keta boshladi. Men uni quchoqlab, yuzini qishloq tomonga burdim va kim kimni boshlab ketayapti, ikkovimiz ham tushunmay birga yugurib ketdik.
– Nega men bilan yugurayapsan? – deya shivirladi u. Men javob bermadim. Chunki menga ham biz go‘yo taxta zavodi tomon yugurayotgandek tuyulardi. – Nega yuguryapsan? Men bilan yonma-yon yugurishni xohlamasding-ku…
– Gapiravermay, burun bilan nafas ol.
– Meni tinch qo‘y. O‘zing boraver.
Nazarimda, bu safar u chindanam men bilan yonma-yon yugurishni istamasdi. Men bilan, vafosiz, sadoqat nimaligini bilmaydigan nokas bilan.
– Bir o‘zim yugurib borib kelaveraman, – deya shivirladi u, – qurbim yetadi.
– Sen yugurib borib, yugurib kela olasanmi? – deya so‘radim men.
– Ha, borib kela olaman.
– Og‘zingni ochma.
U yiqildi. So‘ng qo‘llariga tayanib, tizzalab oldi-yu, yana dumalab tushdi.
– Yugurib borib kelasanmi? – dedim. – Ko‘rib turibman qanaqa qilib borib kelishingni.
Men uni ko‘tarib, turishga yordam berolmadim, kuchim yetmadi, lekin turg‘azib qo‘yaman, deb qiynalganimni o‘ylasam, ko‘nglim biroz yorishgandek bo‘ladi. Uning turolmayotgani, kaftida men keltirgan qipiqni siqimlab olgani, uning jussasi kichkina, o‘zi nimjon ekanini his qilganim sari yordam bergim kelardi.
– Hammayoq jimjit, – deya shivirladi u, – bunchalar jimjit bo‘lmasa!..
– Taxta zavodi tashvishini qilib yurma yana, – dedim men, – u yerga borgan-bormaganimizni birov tekshirib o‘tiribdimi?
– Sen u yerga borib kelding, bo‘ldi, meni o‘z holimga qo‘y, – deya shivirladi u, – men bir o‘zim borib kelaman.
– Og‘zim taxir bo‘lib ketyapti, sekinroq yugur.
– Sen yugurma men bilan, – dedi u yana shivirlab, – men tezda qaytib kelaman. – Birdan u qichqirib yubordi: – Sen meni aldayapsan, meni taxta zavodiga emas, qishloqqa olib bormoqchi bo‘lyapsan!
Men uning yo‘lini to‘sdim:
– Sen taxta zavodiga bormaysan, bormaysan, qo‘yvorib bo‘pman!
– Sizlar hammangiz bordingiz, bitta men borganim yo‘q!.. – u yig‘lab yubordi. U taxta zavodiga borolmasligiga ko‘zi yetganidan yig‘lardi. Oxir-oqibat men bergan bir hovuch qipiq bilan qishloqqa qaytishga rozi bo‘ldi. U men bilan qishloqqa yelkama-elka chopib borar ekan, basharasi bujmayib takrorlardi: – Lekin hech kimga aytmaysan-a, qipiqni men uchun olib kelganingni hech kimga aytmayman, deb so‘z ber.
Birozdan so‘ng yana shu gapni qaytardi:
– Aytmaysan-a, mening taxta zavodiga bormaganimni, to‘g‘rimi?
– Sen taxta zavodiga bording, birga bording biz bilan, – deb javob berdim unga.
U chidab turolmadi, o‘krab yubordi.
– Aytmaysan-a, u yerga bormaganimni, to‘g‘rimi?!
– O‘zing borib olgan qipiq hovuchingda-ku, o‘zing olding, men yoningda edim, – derdim unga, lekin bunaqa yolg‘on gapirolmasligi uning butun vujudidan sezilib turardi va u ho‘ng-ho‘ng yig‘lagancha qayta va qayta so‘rardi:
– Qayerdan olding, deb so‘rashsa-chi?
– Taxta zavodidan, deysan.
– Lekin men u yerga bormadim-ku, – derdi u ko‘z yoshlari selob bo‘lib, – men taxta zavodiga bormagan bo‘lsam, qipiqni qayerdan oldim?
Oldinda qishloq ko‘rindi. Men qaddimni rostlab unga:
– Sen mendan yaxshiroq chopar ekansan, – dedim va ko‘z qisib qo‘ydim.
Qishloq tepaliklar uzra bizni kutib turgandek edi, uylarning cherepitsa bilan yopilgan tomlari oftob nurida yarqirab ko‘rinar, qishloq allaqayerdan bir-birining yelkalaridan do‘stona quchib, yonma-yon, bir biridan o‘zib ketmay, shoshilmasdan kelayotgan ikki nafar farzandi – Arsen bobo va Avetik boboning nevaralarini kutishga chog‘langandek tuyulardi. Barcha uylar orasidan botayotgan quyosh nurlari derazalarini yoritgan maktab binosi ajralib turardi. Maktabning soyabonli pillapoyasida to‘planganlar, ehtimol, bir to‘da yashil-qizg‘ish liboslardagi qizlarimiz bizni qiziqsinib kuzatishardi… Ular qo‘llarida sambittol novdalarini bayroqchadek ko‘tarib olishgancha horg‘in, tinkasi qurigan ikki sinfdoshining imillab kelayotganidan ko‘z uzmay turishardi.
– Maktab hovlisidan biz ko‘rinamiz, – dedi u shivirlab.
– Sen mendan yaxshiroq chopar ekansan, tezroq harakat qilib ko‘r yana.
U kuchandi, lekin mendan o‘zib ketolmadi. Ikkincha marta zo‘r bergandi, bir lahzagina mendan oldinga o‘tib oldi-yu, yana ortda qola boshladi. Buni o‘ziyam tushundi, shekilli, mag‘lub bo‘lganini bo‘yniga olgan yoki shunga tan bergan odamning yuzida paydo bo‘lguvchi ayanchli tabassum lablaridan pirpirab uchdi. U pichirlab dedi:
– Bir o‘zing boraver.
– Qara, xachkarning turishini, – dedim men.
– Bir nima dedingmi? – so‘radi u shivirlab.
– Yolg‘iz xachkar turibdi, qaragin.
Men yana nima deyishim mumkin? Indamay, xuddi yoningda hech kim yo‘qdek, oxirgi kuchini sarflashga ham holi kelmay qo‘ygan sherigini tashlab, qizlarning nigohlari ostida maktab hovlisidan o‘tib, muallimaning yoniga borish yaxshimi?
Maktabning yonginasida, muyulishda o‘girilib qaradim – u sudralgudek kelar, deyarli men qoldirib kelgan yerdan – qor orasidan xachkar bilan uning mo‘jazgina qomati qorayib ko‘zga tashlanardi. Xuddi o‘sha tomonda qimirlagan jon yo‘qdek edi. Men nafasimni rostlab maktab hovlisiga otilib kirdim. Jimjit, maktab hovlisida hech kim ko‘rinmasdi. Men sinfga qarab yugurdim. Sinfdagi qora taxtani kimdir quruq latta bilan yaraqlatib artib qo‘ygan. O‘qituvchilar xonasida ham hech kim yo‘q. Shu sukunat qo‘ynida soat kapgiri bir maromda tebranar, stolda sambittol novdasi asta-sekin so‘lib borardi. Hovlida ham hech kim yo‘q, o‘qituvchilar xonasi oldida qipiq to‘kilib yotardi.
– Yo‘q, – deb shivirladim men, – yo‘q, yo‘q…
Men kaftimni ochdim. Bir hovuch qipiq koptokdek dumaloq bo‘lib yopishib qolgandi. Xuddi havo yetishmayotgandek bo‘g‘ilib ketdim, nazarimda, bu ham qadim zamonlarda bo‘lib o‘tgandek tuyulardi… Men qipiq koptokchani yerga uloqtirdim. U kukundek sochilib ketdi. Engashib qipiqni kaftim bilan sidirib-sidirib to‘pladim. So‘ng muallimaning uyiga qarab uchdim. U mol-hol uchun xashak tayyorlayotgan ekan. Molxona oldida esa to ammasi oxurni to‘ldirib bo‘lguncha sigir kirib ketmasin, deb qo‘lida sambittol novdasini tutgan Madat turardi. U qoshlarini chimirib, menga xo‘mrayib qarab qo‘ydi va zarda qilgandek tupurdi, bu bilan menga, mana shunaqa, og‘ayni, bopladimmi seni, hali ko‘p boplayman demoqchi bo‘ldi, shekilli. Muallima meni ko‘rib jim qarab qoldi. U mendan ko‘zini uzmasdi. Qipiq kaftimdan to‘kilib ketdi. Muallimaning ko‘zlari mehrdanmi, iltifotdanmi yorishdi va u muloyimlik bilan so‘radi:
– Artavazd qani, uyam keldimi?
U mening ayni chog‘da “Shu yerda, maktabda”, deyishimni ilhaq bo‘lib kutayotganini sezardim. Biroq Artavazd g‘orda, yolg‘iz qad rostlab turgan xachkar yonidagi g‘orda qolgandi.
– U ana, hozir kelib qoladi, – dedim men.
Muallimaning ko‘zlari sovuq yiltilladi.
– Rostdan-a? – dedi u va o‘girilib bir quchoq xashakni ko‘targancha molxonaga kirib ketdi.

Rus tilidan Olim Otaxon tarjimasi
“Jahon adabiyoti”, 2016 yil, 9-son